De Amsterdamse boekhandel 1680-1725. Deel 4. Gegevens over de vervaardigers, hun internationale relaties en de uitgaven N-W, papierhandel, drukkerijen en boekverkopers in het algemeen

[Gegevens over drukkerijen]

Verkoop van drukkerijen en lettergieterijen

27-2-1685 adv. van veiling van drukkerij wijlen Joachim Nosche op 6-3-, bestaande in 1 pers, Latijnse en Hoogduitse letters en een begonnen Hoogduitse bijbel in 12^o (A.C., zie KS 527).

29-8-1686 ‘t'Amsterdam is te koop een boeckdruckerij, voorsien van verscheyde soorten van letteren, als mede twee druck-perssen en verdere toebehooren, te bevragen bij Nicolaes Peigné, woont in de Ste. Anna dwarsstraet, bij de Oude Kerck.’ (A.C.). Nicolas Peigné (geb. Vlissingen 1634/35, ondertr. kerk 18-2-1684 Ottilia Dumong, geb. Huizen 1640/41, weduwe van Jan Carelse) verkocht de drukkerij van de eerste man van zijn echtgenote, Jan Carelse (geb. Leuven 1641/42, begr. Karthuizer Kerkhof 25-1-1682, ondertr. kerk 13-9-1664).

5-10-1686 adv. van veiling van drukkerij van wijlen Pieter Joosten Messchert op 22-10-; proeven o.a. te bekomen bij de erfgenamen en bij Willem de Jonge te Amsterdam (A.C., zie KS 412).

11-3-1687 veiling drukkerij wed. Jacob de Jonge, zie deel III 184.

23-3-1690 ‘De Wed. van Christoffel Conradus, in sijn leven mr. boekdrukker, tot Amsterdam, laet een ygelijk bekent maken, dat sij van meening is haer drukkerij met al sijn toebehoren te verkopen, op den 29 maert 1690, bestaende in een complete Hoog en Nederduytse en Latijnse drukkerij, versien met Griexse, Hebreuse, en alderhande curieuse houte gesnede letteren en figuren; die ondertusschen deselve, 't sij met malkander of ider van d(r)ie apart uyt de hand begeert te kopen, adresseere sig aen de voorn. wed., woonende op de Eglantiersgraft. De catalogus sal niet omgebragt worden, maer is bij deselve te vinden.’ (A.C.).

23-7-1693 ‘Wort bekent gemaekt dat de letters, drukpersen, etc. ter drukkerij van wijlen Casparus Commelin, die op aenstaende saturdag verkoft sullen worden, op donderdag den 28 nademiddag ten 2 uuren van de gegadigden tot ieders contentement sullen konnen besien werden.’ (A.C.).

29-3-1695 veiling drukkerij erfgenamen Joan Blaeu, zie deel III 24.

23-12-1698 ‘Te koop een drukkerij en boekwinkel, en het huys daer het in gedaen werd te huur, gelegen op de Anthonis Breestraet, bij de Nieuwe Markt, in 't Groot School, tot Amsterdam, alwaer de proeven van de letteren te bekomen zijn.’ (A.C.).

20-12-1703 ‘Maria Smient, wed. van Nicolaes van Duyst, presenteerd uyt der hand te verkopen, haer van ouds vermaerde en welgeconditioneerde boekdrukkerij, bestaende in alderhande soorten van letteren, kassen, twee druk-parssen, een groote partij figuuren, en alles wat tot een welgestoffeerde drukkerij behoord, beneffens al haer gedrukt Kerk en History goed, de vervolgen van de Handvest en Willekeuren der stad Amsterdam, van de jaren 1671 tot 1684 incluys, voor 20 stuyv. 't stuk. Nog presenteerd de voornoemde wed. van Duyst te verhuuren tegen primo may 1704 haer van ouds vermaert neeringrijk huys, waer over de 60 jaer de boekwinkel is gedaen, en nog met goede neering werd gecontinueerd, staende en gelegen op de Reguliers-Breestraet, tot Amsterdam.’ (A.C.).

26-10-1706 ‘De erfgenamen van de Wed. J. Adamsz, in de Nieuwe Lely-straet, in de Batavier, tot Amsterdam, presenteeren uyt der hand te verkopen dese gegotene letteren, als 375 lb. kleyne kanon romijn en cursijf, 245 lb. parragon romeyn en cursijf, 350 lb. text romeyn en cursijf, 370 lb. mediaen romeyn en cursijf sonder blind goed, 147 lb. mediaen corsijf sonder blind goed, 120 lb. mediaen romeyn defect, 59 lb. dessendiaen geschreven, 1000 lb. garmond romeyn en cursijf, 658 lb. garmont romeyn, 300 lb. brevier romeyn en cursijf, 300 lb. brevier romeyn en cursijf

[p. 273]

Franse hoogten, alles voor een civile prijs. Nota. Indien de sorteering der schriften na de sin des koopers niet en was, of iets in de schriften defect wierd bevonden, kunnen het selve doen veranderen of toe laten gieten bij Abraham Enten mr. lettergieter ter plaetse voornoemt.’ (A.C.).

28-2-1708 ‘Abraham Ente mr. lettergieter, in de Nieuwe Leliestraat, in de Batavier tot Amsterdam, maekt bekend dat bij hem gegote worden en te bekomen zijn (van de alderbeste stoffe of specie) veelderhande curieuse letteren, als romeynse, cursijfse, hoog en nederduytse, griekse en andere; als mede blommen, noten, en wat verder tot het drukken van boeken nodig is: Ook presenteert hij uyt 'er hand te verkopen verscheyde stempels, matrijsen en vormen; nog zijn bij hem te bekomen verscheyde schriften, gegote letteren, nagelate bij de wed. Adamsz., en dat alles voor een civile prijs. De proeven zijn ter plaetse voorn. voor niet te bekomen.’ (A.C.).

26-3-1709 ‘Pieter van Wijnbrugge, boekdrukker t'Amsterdam om de hoek van de Romeynsarmsteeg, in de Wereld vol Druk, is van meening te verkopen, zijn boekdrukkerij, bestaende in twee schoone drukparssen, d'eene van een extraordinaire groote met een pokhoute degel, en d'ander wat kleynder met een kopere degel; verscheyde soorten van duytse, romeynse, en cursijfse letteren; een groote quantiteyt van allerhande gesnede figuren, en al 't geen tot een drukkerij behoord. Waermede men verkoopdag sal houden op donderdag den 4 april 1709, 's morgens ten 8 uuren precys.’ (A.C.).

2-4-1709 ‘De Erfg. van wijlen Elisabeth Abrahams presenteren tot Amsterdam te verkopen, desselfs nagelate welgeconditioneerde boekdrukkerij, bestaende in een schone drukpars met een kopere degel, verscheyde soorten van griekse, hebreeuwse, duytse, romeynse, en curcijfse letteren, veelerhande soorten van op hout gesnede en loode opgeslage vercierde letteren, eenige figuuren, stokjes en finisen, verscheyde linien en strikken, 5 corrigeer steenen, en 2 dito banken, een met lood beklede loogbak, en kopere loogketel: voorts een grote quantiteyt letterkassen, stellingen, ramen, spoel en natborden, sethaken, galijen &c.; als mede 2 ijsere kagchels. De precisen dag van de verkopinge, die gehouden sal worden in de Angelierstraet, tusschen de twede en derde dwarstraet, ten huyse van de overledene, sal in 't kort door de catalogus en proeven van de letteren bekend gemaekt worden; dewelke aldaer ook te bekomen sullen zijn.’ (A.C.; 18-4- adv., dat de veiling op 27-4- zal plaats hebben, zie ook deel III 143).

21-12-1709 ‘d'Erfg. van wijlen Elizabeth Abrahams, in haer leven boekdrukster t'Amsterdam, presenteren uyt de hand te verkopen, 't restant van desselfs nagelate boekdrukkerij, bestaende in dese soorten van letteren, 124 lb. text romeyn, 371 lb. augustyn rom., 447 lb. grote mediaen rom., 424 lb. kleyne dito gesorteert op latijn, 290 lb. dito op frans en duyts, 284 lb dessend. rom., 370 lb. dito duyts, 157 lb. garmond curcijf, 215 lb. brivier rom., 140 lb. collonel duyts, 12 lb. dubbelde pargon capitalen, 7 lb. brivier linien en strikken, en 4 lb. dito augustyn en dessendiaen. Die gading heeft in de gehele partij, of eenige van de voorsz. soorten, addressere zig bij Pieter Muys, woont t'Amsterdam op de Angeliersgragt, aen de zuydzijde, tusschen de 2 laetste bruggen, in de Swarte Os.’ (A.C.).

3-6-1710 adv. van veiling op 10-6- ten huize van Johannes van Stuyvezand, boekdrukker te Utrecht, van zijn drukkerij, bestaande in 2 persen etc., catalogus te Amsterdam te krijg bij de wed. de Groot (A.C.).

30-10-1710 veiling drukkerij Klaes van Lier, bestaande in 2 persen etc., zie deel III 211 (en KS 366).

2-6-1711 ‘Op dingsdag den 9 juny 's morgens ten 9 uuren, sal men tot Amsterdam in 't pakhuis van de Conchergie, in de Wijesteeg bij de Blommarkt, bij executie verkoopen, een boek-drukkerije, bestaende in 6 schoone drukparssen, met kopere platen onder de degels, en 4 met ijsere en 2 met steene fondamenten, en verder toebehoren, verscheyde soorten van hebreeuwse, latijnse, en curcyfse letteren, een groote quantiteyt letterspecie, en verder wat tot de boekdrukkery is

[p. 274]

behoorende.’ (A.C.). Dit betrof de verkoop van de drukkerij van Immanuel Atthias (G.A. 88).

1-10-1711 adv. van verkoop uit de hand van de drukkerij van P. Kist te Deventer, bestaande in 1 pers etc. (A.C.).

26-11-1712 ‘Op dingsdag den 6 december 's morgens ten 9 uuren, sal men t'Amsterdam agter de Nieuwe Kerk in 't Blaeuwe straetje, ten huyse van Hieronimus Plaet, verkopen, een boekdrukkerij, bestaende in twee schone drukperssen, beyde met yzere fondamenten, en d'eene een kopere, en d'andre een ijzere plaet onder den degel, nevens verscheide soorten van duytse, romeynse en curcyfse letteren, een partij vercierde kapitalen, ijzere ramen, 2 corrigeerstenen, nat en spoelborden. De proef is bij de voorn. Hieron. Plaet te bekomen.’ (A.C.).

18-4-1712 veiling van Harme Winter letterdrucker in de Egelantiersstraat, niets van gekomen (G.A. 89).

8-6-1713 veiling van letters in het afslagershuis (G.A. 90).

19-8-1713 veiling van de drukkerij van Pieter Boeteman, zie deel III 30.

10-4-1714 ‘Op maendag den 23 april, 's morgens ten 9 uuren, zal men ten huize van Laurens Gunter, in zijn leven boekdrukker in de Valkesteeg binnen Rotterdam verkopen, desselfs nagelaten boekdrukkerij, bestaende in een schoone drukpers met een koperen degel en een groote menigte van hebreeuse, griekse, romeinse, cursyfse en duitse letteren, en 't gene verder tot een welgeconditioneerde boekdrukkerij behoord, waervan de catalogus eerstdaegs zal te bekomen zijn te Amsterdam bij Egmont, Alkmaer Welhem, Utregt de wed. Voskuil, Haerlem van Kessel, Leyden Lugtmans, Hage Rammazijn, Delft Voorstat, Schiedam de Vries, Gouda Endenburg, Dort de Vries, Middelburg Mol, en Rotterdam de wed. Gunter.’ (A.C.).

16-4-1715 adv. van veiling op 23-4- van de drukkerij van de wed. Voskuyl achter de Dom te Utrecht, bestaande in 2 persen etc. (A.C.)

16-12-1717 veiling van landkaarten, drukpers etc. en perkamenten rollen etc. van Theodorus Danckerts (G.A. 94).

10-11-1718 adv. van verkoop uit de hand van de drukkerij van Hendrik Amama te Franeker, bestaande in 1 pers (A.C.).

16-5-1719 adv. van verkoop uit de hand van een drukkerij aan de Grote Markt te Zwolle, bestaande in 2 persen etc., te bevragen bij Wouter van Leenhof ernaast (A.C.).

10-12-1720, 20-2- en 3-6-1721 adv. van verkoop uit de hand van de drukkerij van D. Roger op 't Spuy te Den Haag (A.C.).

4-6-1722 adv. van veiling op 8- en 9-6- van de boekwinkel en drukkerij, bestaande in 1 pers, van Aldert Bake op de hoek van de Vismarkt te Alkmaar (A.C.).

8-10-1722 adv. van veiling van Jacobus Hardenberg, zie deel III 154.

5-10-1723 adv. van veiling op 21-10- etc. van de boekwinkel en drukkerij van wijlen Daniel Hagen te Arnhem, bestaande in 2 drukpersen, 1 plaatpers etc. (A.C.).

16-5-1724 adv. van veiling op 7-6- ten huize van Hendrik Amama te Franeker van een boekdrukkerij, bestaande in 1 pers etc., ‘alles nieuw’ (A.C.).

23-4-1725 veiling van de drukkerij van de wed. Lobedanus ten haren huize (G.A. 101).

19-3-1727 veiling van de drukkerij van de wed. Helm (G.A. 103).

30-31-5-1730 veiling van de boekdrukkerij en plaatdrukkerij en gereedschappen van Host op de Elandsgracht (G.A 106).

18-19-3-1732 veiling van de drukkerij van Goeree, zie p. 162.

3-2-1736 veiling van de drukkerij van Lobedanus (G.A. 111).

22-12-1740 veiling van drukpapieren, schrijfpapieren, drukkersgereedschappen etc. door van Egten (G.A. 115).

[p. 275]

13-3-1743 veiling van de drukkerij van H.F. Wetstein, zie p. 177.

24-9-1744 veiling van een boekdrukkerij van de wed. Winter op de Lauriergracht (G.A. 119).

16-5-1748 veiling van de drukkerij van M. Smets, zie p. 126.

16-18-4-1750 veiling van de drukkerij van Wor, zie p. 17.

18-9-1752 veiling van de boekdrukkerij van Kemna (G.A. 127).

1-3-4-1755 veiling van de lettergieterij en drukkerij van de weduwe Cleyburg, zie p. 114.

18-7-1757 Veiling van de drukkerij van Wor, zie p. 17.

25-2-1761 veiling van de lettergieterij van Athias op de Houtgracht door de makelaar Medina (G.A. 136).

15-5-1766 veiling van de drukkerij van J. Roman (G.A. 141).

17-6-1766 veiling van de drukkerij van Bruyn, zie deel III 58.

19-10-1767 veiling van gieterij en drukkersgereedschap van Roman en Comp. (G.A. 142).

22-9-1768 veiling van de boekdrukkerij van A. Bakker te Schiedam door Cornelis van Tongerloo en Zoon (G.A. 143, zie ook G.A. 83, 146: De overlieden weigerden deze veiling te laten plaats vinden, daar buitenverkopingen alleen waren toegestaan, in geval van plaatsen waar geen gelegenheid tot het houden daarvan was, en deze veiling te Den Haag of Leiden zou kunnen worden gehouden, daar Amsterdam anders overvol zou worden van materiaal tot schade van weduwen en gildebroeders. Desondanks gaven burgemeesters op 7-9-1768 fiat op het rekwest van de Leidse boekverkoper van Tongerloo.)

Drukinkt, drukkerscontracten en drukpersen

Op 7-8-1642 werd wegens brandgevaar door de toename van het koken van drukkersinkt bepaald, dat dit voortaan alleen zou mogen geschieden bij de Haarlemmerpoort op het eilandje aan de brug over de vesten bij de eerste zaagmolen, op 28-10-1642 werd dit veranderd in het eilandje ter zijden van de Heilige Wegspoort (Keurboek L, 180vo). Wegens klachten van de eigenaars van ramen en tuinen buiten de Leidse Poort werd op 30-7-1687 daarvoor door burgemeesters aangewezen een plek buiten de Muiderpoort op de buitenbermte van de Zeedijk tegen de Nieuwe Vaart (Groot Memoriaal 7, 176vo). Op een rekwest van vier bewoners van het Quakerseiland om het koken van inkt te verplaatsen naar de Paardenhoek over 't IJ, waar al verschillende inktmakers kookten, dat op 15-7-1721 bij burgemeester van de Poll werd ingediend, werden op 17-7- de overlieden van het boekverkopersgilde ontboden. Burgemeesters oordeelden, dat men elkaar geen overlast moest aandoen en droegen de stadsbaas op rapport uit te brengen over de bekwaamheid van de Paardenhoek. Dit resulteerde in een ordonnantie van 23-7-1721, dat voortaan uitsluitend mocht worden gekookt aan het Schelvishooft over het IJ of bij het tonnetje buiten de Haarlemmerpoort. (G.A. 87, 17). In tegenstelling tot de vorige ordonnanties is deze niet in het keurboek opgenomen.

Van de twee contracten, gemaakt tussen de meester-drukkers betreffende de knechten, gaf ik reeds bijzonderheden over het contract van 7-7-1681 (zie p. 105-106). Een accoord van 28-11-1723, dat met ingang van 1-12-1723 van kracht zou zijn, betreffende het in dienst nemen van elkaars knechten werd getekend door Rudolph Wetstein, Willem en David Goeree, Isaak van der Putte, Hendrik Bruyn, Assuerus Lansvelt, Pieter Ouleander, directeur van d'Erven Schippers drukkerij etc., Allard Aaltsz, Hendrik Smets en Marten Smets. Een rekwest van 20-1-1724 aan het gerecht, dat de knechten het werk half afgemaakt laten liggen en hoge lonen eisen, als gevolg waarvan de meesters dit accoord hebben gesloten, met het resultaat dat er grote baldadigheden tegen hen geschieden, zodat zij verzoeken die te stuiten, werd niet behandeld bij de besognes van 26-1-1724

[p. 276]

(R.A. 729), zodat ik er geen nadere bijzonderheden over kan geven (G.A. 87, 18, zie ook Navorscher 1902, 86-89).

27-7-1688 ‘Cornelis van Haarlem, is woonachtig tot Amsterdam in de Blomstraet, bij de laatste dwarsstraet, in de Gekroonde Haerlemerscheermolen, maeckt een ygelijck bekent, dat door hem gemaeckt werden extra ordinare goede en schoone boek-druckerspersen, sal de selve acht dagen sonder gelt laten probeeren, en niet goet sijnde, wederom nemen.’ (A.C.). 30-9-1688 ‘t'Amsterdam bij Cornelis van Haerlem’... ‘is uyterhant te koop een seer sware massive ijsere boeke-binders pars’. (A.C.) Cornelis Hendrikz van Haerlem (geb. Haarlem 1631/32, begr. Leidse Kerkhof 30-3-1719 (onverm.), ondertr. pui 1. 24-12-1667 Heldryn Jans of Engeltje van Lengel, geb. Utrecht, begr. Westerkerkhof 12-10-1704 (onverm.), weduwe van Andries Jansz van Hasselt, 2. 21-4-1708 Hermina Horskamp, geb. Oldenzaal 1663/64, begr. Westerkerkhof 17-3-1719 (onverm.)) gaf bij zijn ondertrouw in 1667 op van beroep smid te zijn, in 1708 timmerman, welk beroep ook in de begraafacten van zijn beide echtgenoten wordt vermeld. In 1688 komt hij noch onder de leden van het timmermans-, noch onder die van het smidsgilde voor. Tot zijn dood woonde hij in de Bloemstraat. De enige andere drukpersenmaker, die ik tegenkwam, was Adriaan van der Sprangh, die op 25-2-1676 kleinpoorter werd als timmerman en in 1688 nog lid van het timmermansgilde was. Op 28-11-1690 had hij bij het faillissement van de boekdrukker Moses Abrahamsz een vordering op hem voor een door hem geleverde drukpers van f 140. -, waarvan pas de helft was betaald (D.B. 206, 56).