De Amsterdamse boekhandel 1680-1725. Deel 3. Gegevens over de vervaardigers, hun internationale relaties en de uitgaven A-M

Marchand (Prosper) 1678-1756, Waals

Leven

Geb. St. Germain-en-Laye 11-3-1678, van 5de-12de jaar in Guise, 15-7-1693 naar Parijs, 1709 naar den Haag, lid Waalse Gem. met attestatie van den Haag 3-4-1712, st. den Haag 14-6-1756, zoon van Joannes of Jean Marchand, musicus, en Anne Baillon, tr. Parijs Catherine Cottin (?, zie Bijzonderheden).

Adressen

Parijs Rue St. Jaques à l'enseigne du Phénix (Journal de Trevoux 1707 III 2216), 22-7- en 26-9-1710 den Haag in de Hoogstraat à l'enseigne de l'Etoile (Gaz., huurde dit samen met Bernard Picart 8-3-1710, zie Kossmann), 14-8-1711 Amsterdam in de Nes à l'Etoile (Gaz.).

Boekhandel

1-8-1698 lid van de communauté te Parijs als libraire na 4 jaar apprenti te zijn geweest bij Robert Pepie en nog gediend te hebben bij Jean Guignard, Edme Couterot en Nicolas Pepie (Etat 1701, 201), betaalt contributie tot en met 1709, 1709/10 gildelid den Haag tezamen met Bernard Picart voor f 200. - op bevel van de magistraat (G.A. 57, 97), 14-4-1711 poorter als boekverkoper te

[p. 234]

Amsterdam, 20-4-1711 gildelid, betaalt jaarzang in 1711. Erachter staat: naar Rotterdam. Zijn biograaf prof. J.N.S. Allamand schrijft in de inleiding van de Dictionaire historique van Marchand, die hij na diens dood in 1758 in den Haag liet verschijnen: ‘Etant passé ensuite en Hollande, pour y professer en liberté la réligion Protestante qu'il avoit embrassée, il y continua la librairie pendant quelque tems, mais dégouté de ce négoce par le peu de bonne-foi qu'il avoit trouvé, chez les autres libraires ses confrères, avec lesquel il avoit à faire, il le quitta pour se livrer uniquement à l'étude. La connoissance des livres et de leurs auteurs fit toujours son occupation favorite, et il s'y distingua si fort, que de tout coté les libraires venoient le consulter sur les livres qu' ils se proposoient de mettre sous presse, et ils se félicitoient quand ils pouvoient obtenir de lui qu'ils s'imprimassent sous sa direction.’

22-7-1710 adv. Gaz. (zie Bernard Picart), 26-9-1710 adv. van de Lorme van eigen en vreemde uitgaven met als besluit: ‘On trouve à la Haye chez Prosper Marchand, libraire dans le Hooghstraet à l'enseigne de l'Etoile, tous les livres ci-dessus.’ (Gaz.).

22-9-1710 brief van Jaques le Long, prêtre de l'Oratoire te Parijs, aan Marchand libraire à Amsterdam (sic!) met verzoek een bijbel van 1527, aangekondigd in de catalogus van Pierre Humbert, voor hem te kopen of, indien al verkocht, op te sporen en er aantekeningen uit te maken (U.B.L.).

8-12-1710 bezoekt Uffenbach hem in den Haag, prijst zijn grote kennis en voorraad ‘historia litteraria’, maar vindt hem duur (Uffenbach III 363).

10-1-1711 brief van B. Lamy, prêtre de l'Oratoire te Rouen, aan Marchand, waarin hij mededeelt zijn werk over de tempel in Holland te willen laten drukken. Hij ziet echter op tegen de verre afstand met het oog op het verzenden van copie, waarvan hij geen dubbelen heeft, en de drukproeven. Als hij echter een veilige weg zou weten, zou hij het toch doen. Het zou een grote folio van 2 kolommen worden. Het concept heeft hij al 5 à 6 jaar geleden laten drukken. Indien Marchand hem een weg aangeeft, zal hij de inhoudsopgaaf sturen. Hij vraagt geen geld, hoewel het laten maken van de met zorg getekende platen hem veel heeft gekost. Vele ervan kunnen door middelmatige graveurs worden gemaakt. Enkele kunnen zelfs in hout worden gegraveerd, mits door goede vakmensen als Leseur en Boulemont. Hij vraagt als betaling een aantal gebonden exemplaren en ter zijner keuze andere boeken. Hij zal het met Pasen mee naar Parijs nemen en het ter beoordeling van onkosten tonen aan degeen, die Marchand hem aanwijst. (U.B.L.). Het werk verscheen pas na de dood van Lami in 1720 te Parijs als De Tabernaculo foederis, de sancta civitate Jerusalem, et de templo ejus.

18-6-1712 brief van Bignon aan Marchand, waarin hij schrijft Turretin, die Marchand hem heeft aanbevolen, te hebben ontvangen en hem de bij de douane in beslag genomen boeken te hebben laten teruggeven (U.B.L.).

18-4-1720 brief van Matth. Marais aan Marchand, waarin hij o.a. schrijft: ‘J'aurois fort envie que l'on imprimast un recueil de toutes les pieces de la Fontaine, qui ne sont ny contes ny fables. J'en ay beaucoup qui n'ont jamais été imprimées et cela sera perdu si on ne les ramasse. Quelqu'un avoit eu ce dessein a Amsterdam. Je ne sçay s'il l'a abandonné. Cela seroit digne de vos amusement, après avoir travaillé a un si grand ouvrage. Je contribueray toujours autant que je pourray a ne pas laisser perir ce qui nous vient des grands hommes et a les faire passer par des mains aussy habiles que les vostres.’ Op 6-5-1720 schreef hij, naar aanleiding van dit bovengenoemde ‘grand ouvrage’ of wel de Dictionaire de Bayle, aan Marchand: ‘On dit icy que l'epitre dédicatoire dont on vous fait mistère est a monsieur le Regent. La nouvelle en est venue d'Amsterdam a un de mes amis. Cela donnera une entrée plus libre au Dictionaire qui ne l'auroit pas euë, car Mr. le garde des sceaux a toujours eu soin dans tous les temps de l'eloigner de la France. Si'l en vient icy facilement, je l'y prendray: s'il n'en vient pas, je vous prieray de m'en envoyer trois exemplaires du grand

[p. 235]

papier que je vous feray adresser a une voye sûre et indubitable. Une personne de consideration veut m'en faire présent, et je seray bien aise de l'avoir des premiers.’ (U.B.L.).

1-7-1720 brief van de boekverkoper P.J. Boudot te Parijs aan Marchand (te den Haag of Rotterdam), waarin hij schrijft gehoord te hebben, dat Marchand weinig meer te doen heeft nu de uitgaaf van Bayle klaar is, en vraagt of hij niet terug wil keren naar Frankrijk: ‘Enfin n'y auroit il point de moyen de vous attirer icy? Notre gouvernement a tellement changé de forme qu'il n'y a rien a craindre pour vous (sur ce que vous savez) et d'ailleurs le seigneur dont je vais vous parler seroit, en tout cas, pour vous une protection tres puissante, c'est un des premiers de la cour..., chez qui vacque la place de bibliothecaire, avec de bons appointemens.’ Bedoeld is de maréchal d'Estrées, die de bibliotheek van de aartsbisschop van Rouen, Colbert, bezit, maar die reeds eerder zelf kocht en nog veel koopt, zodat hij een van de mooiste bibliotheken van Parijs heeft. (U.B.L.).

Uitgeverij

Van de Parijse uitgaven noem ik er enkele:

1702 L'Art de connoistre les hommes par M.L.D.D. A Paris, chez Prosper Marchand et Gabriel Martin, rue S. Jaques vis à vis la fontaine S. Severin (Journal des Sçavans XXX 206).

1703 een werk van Paul Pezron, Antiquité de la nation et de la langue des Celtes, autrement appelés Gaulois.

1706 een werk van de abbé de Vallemont, La Sphere du monde selon l'hypothese de Copernic. (Journal de Trevoux 1707 III 2216).

17-3-1707 kreeg Marchand privilege voor 4 jaar voor de Traité de la prière et principalement de la publique (ff 21941, 111).

1709 verscheen bij hem de door hemzelf samengestelde catalogus Faultrier, waarin hij als eerste een goede bibliotheeksystematiek bracht, Catalogus librorum bibliothecae Domini Joachimi Faultrier, abbatis Beatae Virginis Arduennensis, & Sancti Lupi Tricassini, Praefecti Hannoniae, etc. Digestus à Prospero Marchand, bibliopola Parisiensi. Parisiis, apud Prosperum Marchand, via Jacobaeâ, sub Phoenice. Jacobum Quillau, Typ. Jur. Lib. Univ. viâ vulgô dictâ Galende 1709.

In den Haag gaf Marchand, voor zover ik kon nagaan niets uit, in Amsterdam in 1711 2 boeken en wel een nieuwe titeluitgaaf, die ik in Deel II no. 51 besprak, en Cymbalum mundi, ou dialogues satyriques sur differens sujets, par Bonaventure des Periers. Avec une lettre critique... par Prosper Marchand, libraire. Nouvelle edition. A Amsterdam, Chez Prosper Marchand, libraire dans le Nes, à l'enseigne de l'Etoile. 1711. De platen en het drukkersmerk op de titelpagina waren van Picart, ook de titelplaat, die echter door van Buisen gegraveerd was. Op 14-8-1711 adverteerde Marchand ‘le Cymbalum mundi de Bonaventure des Perriers, ouvrage fort curieux par les jugemens qui divers auteurs et particulierement Mr. Bayle, en ont portez. On trouvera chez le même libraire, toutes sortes de livres et toutes sortes d'estampes nouvellement arrivées de France, d'Italie etc., et particulierement celles de Bernard Picart le Romain. Il distribuë gratis tant le catalogue de ses livres, que celui des estampes.’ (Gaz., idem 21-8-1711). Een nadruk van deze uitgaaf verscheen in 1732 met hetzelfde adres als 1711; de platen waren nagegraveerd.

Bijzonderheden

Over de werkzaamheden van Marchand na zijn vertrek uit Amsterdam vindt men veel gegevens bij Kossmann (p. 251-253). Behalve als corrector (KS 464 en 472) trad hij ook op als bewerker van uitgaven en was in het algemeen adviseur op dit gebied. Daarnaast had hij de leiding bij de uitgaaf van de Journal Littéraire, die van 1713-1722 en 1729-1736 in den Haag verscheen. De neerslag van dit alles vindt men in zijn nagelaten papieren, die hij aan de Universiteitsbibliotheek in Leiden

[p. 236]

legateerde. (zie Kossmann). Een opgaaf van die papieren vindt men in de Catalogus XIV (Leiden 1932) pag. 64-67. Voor de boekhandel speciaal van belang zijn o.a. zijn no. 7, een catalogus van boeken gedrukt te Parijs van 1650 tot en met 1705, no. 11, ‘catalogus librorum qui venales exstant apud Prosperum Marchand bibliopolam Parisiensem. Lut. Paris 1704’ (116 folio's in handschrift), no. 12, ‘Catalogus librorum Musei P. Marchandii. Parisiis ab ipso possessore confectus. Continet non editos tantum libros, sed manuscriptos, quos tunc possidebat’, en tenslotte het allermeest zijn correspondentie, no. 1-5, vooral ook in verband met de Journal Littéraire.

Voor de uitgaven van hemzelf of waaraan hij meewerkte, zie men de opgaven bij Haag en in de B.U. Ik noem hier slechts zijn Histoire de l'origine et des premiers progrès de l'imprimerie, welke in 1740 in den Haag verscheen bij de wed. Levier en Pierre Paupie. Voor dit werk maakte Van der Schley in 1739 als vignet voor de titelpagina een afbeelding van een drukkerij, als vignet aan het begin de afbeelding van een drukkerij en gieterij. Bij Haag en in de B.U. wordt niet genoemd L'Art de bien vivre ou le vrai chemin du salut. Supplément... aux quatrains moraux du Sr. de Pibrac. Dit noemt Riemens (253) als een werk van Prosper Marchand, dat in 1710 in den Haag verscheen.

Voor de relatie van Marchand met Bernard Picart, zie men aldaar, o.a. voor de beschrijving van hun vertrek uit Frankrijk. Reeds in 1708 had Picart voor Marchand een Ex libris gemaakt: ‘Le samaritain charitable, devise, au bas de laquelle est écrit, Ex libris Prosper Marchand 1708’. Op zijn oeuvre-catalogus vindt men ook de volgende notities: ‘Le portrait de Prosper Marchand dessiné et coloré en mignature, ce sujet est en ovale. Le portrait de sa femme Catherine Cottin dessiné et coloré de même. Le portrait de Prosper Marchand, dessiné en crayon rouge 1732 en ovale. Le portrait de Gabriel Cottin, frère de Catherine Cottin, dessiné de même. Le portrait de Gerardus Mercator, dessiné à l'encre de Chine en carré.’ Ik kan hier niets anders uit opmaken dan dat Marchand in Parijs gehuwd moet zijn geweest met Catherine Cottin. Het ontbreken van archieven maakt het onmogelijk dit te controleren. In de wereld van de boekhandel vond ik slechts Catherine Cottin vermeld, die getrouwd was met J.B.C. Ballard (st. 1750).

De aanwezigheid van Mercator bij deze serie van portretten is verklaarbaar. Marchand beroemde, naar ik vrees ten onrechte, zich erop in directe lijn van hem af te stammen, zoals blijkt uit de genealogie van zijn familie (achteraan no. 2, U.B.L.): Gerardus Mercator, de befaamde aardrijkskundige, had een zoon Rumoldus, die bij de Haeredibus Birkmanni te Londen, later te Antwerpen werkte, en tenslotte zijn vader als geograaf te Duisburg behulpzaam was. Na diens overlijden trok hij wegens zijn geloof uit Duisburg weg naar Luik, waar hij de naam Marchand aannam en in 1610 stierf. Zijn zoon Natalis werd in 1602 in l'Echelle geboren op de grens van Frankrijk en stierf in 1688 in St. Germain-en-Laye. Hij was musicus net als zijn zoon Joannes, geb. 1636 in l'Echelle, st. 20-7-1691. Uit zijn huwelijk werden 4 zoons geboren, van wie de twee oudste en de jongste Joannes Natalis, Joannes Baptista en Petrus Nicolaus musici werden, Prosper boekverkoper. (Zie echter H. Averdonk, Gerhard Mercator, Gotha 1914).