|
| |
Uitgaven van Claude Jordan (II)
91 Memoires de la comtesse de Tournemir. Avec diverses autres histoires, dont on verra les titres à la page suivante. A Amsterdam, chez Claude et Marc-Antoine Jordan libraires. 1708. 4 + 216 + 136 p. 12o.
Parijs Bibl. de l'Arsenal.
[Titelpagina zwart. Twee engelen, die elkaar de hand reiken en hoofd van derde engel als vignet. Ongesigneerde titelplaat met als onderschrift: ‘La comtesse de Tournemir’, links boven bijna uitgewist: ‘habit d'hyver 1676’. Achter de titelpagina opgaaf van ‘Histoires contenues dans cet ouvrage. 1. Memoires de la comtesse de Tournemir. 2. Othoman, empereur des Turcs. 3. Habis roi d'Espagne. Tome Second: 4. Caligula, empereur de Rome. 5. Pelage I. Roi de Leon.’ Elk verhaal met eigen titelpagina, waarop staat ‘nouvelle historique.’]
De Bibl. Nat. bezit een exemplaar van deze uitgaaf met adres: ‘A Londres, chez David Mortier, libraire dans le Strand, à l'enseigne d'Erasme. 1708. (Titelpagina zwart. Minerva met boeken en kerk en opschrift ‘Libertas sine scientia licentia est’ als vignet).
29-2-1708 bespreking van dit werk ‘à Londres chez Mortier et se trouvent à Amsterdam chez les Waesberge’ in de Journal des sçavans (p. 393), alleen van eerste verhaal: ‘un tissu de faits bizarres et tragiques, dont l'amour paroît toujours être le principe.’ (Parijse editie idem druk Jordan).
8-11-1708 in beslag genomen bij de Porte S. Martin in de equipage van Mr. Chavigny dit werk ‘à Londres’ (ff 21931, 94).
1716 Du Villard biedt dit werk te koop aan (cat. la Placete).
De schrijver van dit werk is niet bekend (vergel. Jones 14). In de ‘Avertissement du libraire’ voorin vindt men de volgende passage, bedoeld om de belangstelling te prikkelen: ‘Je donne au public ces petits memoires que l'on a trouvez fort singuliers, et que je sai être très véritables. La dame qui les a envoiez d'Italie vit encore, et plusieurs personnes dignes de foi m'ont assuré, que dans une des plus considerables villes de France, ayant été condamnée à la mort, on la vit aller au suplice le visage voilé, marque évidente qu'il y avoit quelque mystere; cela ne se pratiquant jamais. Elle est de trèsbonne maison, elle a été, au raport de tous ceux qui l'ont connuë, parfaitement bien-faite, et a juger
| |
| |
charitablement, on peut croire que son ame n'est pas si noire que sa destinée a été cruelle. Je ne doute point que ce petit livre ne tombe entre les mains de quelques personnes qui lui sont proches, je les supplie de croire que je ne le mets point au jour pour les offenser, que je le donne tel qu'on me l'a envoié, et que je serois au desespoir de causer le moindre chagrin à une illustre famille.’
Deze passage zal de lezer duidelijk maken, dat wij hier te doen hebben met een typische keukenmeidenroman, die de Lorme daarop misschien liever niet op zijn eigen naam zette, maar op die van zijn twee neven. Net als bij de reisbeschrijving van Leguat gold het hier een uitgaaf van Mortier en hem tezamen. De exemplaren met het adres van de broers Jordan waren speciaal voor Frankrijk bestemd, die van Mortier voor de Republiek en Engeland.
De Lorme ging zelfs zover om op de exemplaren, die op naam van zijn neven werden gezet, niet zijn eigen merk, maar een willekeurig vignet af te drukken. Ik kwam dit vignet o.a. tegen bij de nummers november en december 1686 van de Nouvelles de la republique des lettres van de uitgever Henry Desbordes en bij deel II van de Contes et nouvelles en vers van de la Fontaine, die in 1696 bij Pierre Brunel het licht zagen.
Op 24-10-1707 zond de Lorme het werkje, dat toen juist van de pers kwam, tezamen met de reisbeschrijving van Leguat naar Bignon. Vrees voor een weigering om deze roman in te voeren, had hij niet en terecht. Op 15-12-1707 zei hij Bignon dank voor de permissie tot invoer. Merkwaardig is echter, dat hij 14 dagen eerder aan Girin schreef, dat het werkje niet mocht worden ingevoerd. Wat hij daarmee voor had, kan ik niet zeggen. Aan David schreef hij eveneens op 15 december, dat hij dit werk slechts aan 6 boekverkopers in Parijs zou leveren. Daaronder was Ribou, die voor 100 exemplaren 150 livres betaalde.
| |
92 Vergelijk voor de tweede vermeerderde druk van de Nouvelles de Cervantes van de Lorme, die op naam van Claude Jordan verscheen, no. 78.
93 Le choix des bons mots. Ou les pensées des gens d'esprit sur toutes sortes de sujets. Tirées des ouvrages des meilleurs auteurs et de quelques manuscrits, qui n'ont pas encore été mis sous la presse: le tout mis par ordre alphabetique. A Amsterdam, chez Claude Jordan marchand libraire, proche le Rockin. 1709. 280 + 8 p. 8o.
U.B.A. 692 K 8 (2), Bibl. Nat. 8o Ye. 5265 (2).
[Titelpagina rood-zwart. Gestyleerde bloemen als vignet.]
| |
Le choix des bons mots. Ou les pensées des gens d'esprit sur toutes sortes de sujets, tirées des ouvrages des meilleurs auteurs, et de quelques manuscrits, qui n'ont pas encore été mis sous la presse: le tout mis par ordre alphabetique. A Amsterdam, chez Claude Jordan libraire proche le Rockin. 1715. 280 + 8 p. 8o.
Br. M. 12315 e. 29.
[Titelpagina rood-zwart. Gestyleerde bloemen als vignet.]
| |
| |
Enschedé noemt: Les choix des bons mots, ou les pensées des gens d'esprit sur toutes sortes de sujets. Nouvelle edition augmentée de plus de 100 articles. Amsterdam Claude Jordan. 1716. 12o, waarvan ik geen exemplaar vond.
1-1-1709: ‘Claude Jordan, libraire à Amsterdam, imprime un manuscrit intitulé le Choix des bons mots, ou les pensées des gens d'esprit sur toutes sortes de sujets. 8o. Le livre paroîtra dans une quinzaine de jours.’ (Gaz. idem 14 en 17-1-1709).
26-3-1709: ‘Claude Jordan, libraire dans le Wijdesteegh proche le Rockin à Amsterdam, a imprimée et vend le Choix des bons mots, ou les pensées des gens d'esprit, sur toutes sortes de sujets; tirées des ouvrages des meilleurs auteurs, et de quelques manuscrits qui n'ont pas encore mis sous presse: le tout mis par ordre alphabetique, in 8o.’ (Gaz. idem 2-4-1709).
28-4-1709: Idem. (Gaz. de Rotterdam).
Juli 1709: ‘On vient d'imprimer à Amsterdam un livre nouveau qui a pour titre le Choix des bons mots; ou les pensées des gens d'esprit sur toute sorte de sujets’. Enkele correcties worden aangegeven en als besluit gezegd: ‘A cela prés, cette edition Hollandoise est très-belle, il y a très peu de lecteurs qui ne puissent trouver quelque chose de leur goût, d'instructif et de divertissant, dans deux cent vingt sujets differens, dont cet ouvrage est diversifié. L'edition a été debitée dans le premier mois qu'elle a paru.’ (Clef du cabinet XI 73).
Okt. 1709 aankondiging in de Journal des sçavans (p. 117, alleen in Holl. editie).
11-10-1715: ‘Claude Jordan, libraire à Amsterdam,... réimprime..., comme aussi un livre de Choix de bons mots, tant anciens que modernes, augmenté considerablément’. (Gaz. idem 29-10-1715).
13-12-1715: ‘Claude Jordan, libraire à Amsterdam... donnera dans peu de jours au public le Choix des bons mots, ou les pensées des gens d'esprit sur toutes sortes de sujets, seconde édition augmentée de plus de cent articles, in 12o.’ (Gaz.).
10-4-1716: ‘Claude Jordan, libraire sur le Rockin à Amsterdam, vient d'imprimer et vend le Choix’ etc. (als boven). (Gaz.).
1716 en 1717 bespreking met levensbeschrijving van de auteur in de Hist. crit. de la rep. des lettres (XI 345, XII 428 en XIII 405).
15-6-1717: ‘On avertit le public, et particulierement les libraires, qu'on trouve chez Claude Jordan, libraire sur le Rokin à Amsterdam, la véritable edition du journal intitulé, la Clef du cabinet des princes de l'Europe, qui s'imprime depuis le mois de janvier à Paris. Celle qui se fait à Luxembourg depuis ce tems-là, n'est pas de l'auteur qui y a travaillé jusqu'à la fin de 1716. Les libraires qui souhaiteront en avoir de l'edition de Paris, n'ont qu'a s'adresser audit Claude Jordan, qui leur en fera tenir le nombre qu'ils demanderont aux conditions usitées dans la librairie, etc. Le même libraire a encore quelques exemplaires d'un livre du même auteur, intitulé: le Chois des bons mots, ou les pensées des gens d'esprit sur toutes sortes de sujets, 12o, seconde édition.’ (Gaz.).
1717, 1718 en 1721 Du Villard biedt dit werk 12o 1716 te koop aan (cat. Huet en Boursault).
1734 Changuion biedt dit werk 12o 1716 te koop aan (cat. Longus).
Deze uitgaaf werd bezorgd door Claude Jordan, de vader van de uitgever, zoals blijkt uit de ondertekening van de opdracht aan de oudste zoon van de hertog van Lotharingen. Als voorbeeld van deze bons mots vermeld ik er twee, die gegeven worden onder het hoofd ‘Libraires’ (p. 169): ‘On a dit d'un libraire, qui se donne beaucoup de mouvements dans son commerce, qu'il est tourmenté par les oeuvres d'autrui.’ en ‘On demandoit à un libraire, quelle difference il faisoit entre les livres de devotion et les livres de galanterie qu'il avoit imprimez? Je trouve, dit-il, que beaucoup de gens lisent ceux-ci, quoi-que peu de personnes les achettent; qu'au contraire, bien des gens achetent les livres de devotion et ne les lisent pas.’ Claude Jordan's mededeling in zijn aankondiging van zijn eigen werk, waarbij hij zijn naam echter niet noemt, in de Clef du cabinet is stellig niet geheel gegrond op waarheid. Dat blijkt uit het verschijnen van een nieuwe titeluitgaaf in 1715. Toen is de zoon Claude Jordan echter blijkbaar goed van zijn overgebleven exemplaren afgekomen, gezien het feit dat bet volgend jaar een tweede vermeerderde druk het licht zag.
| |
| |
Tenslotte wil ik hier nog een oordeel van Bignon over Claude Jordan, juist in de tijd van het verschijnen van de Choix des bons mots, meedelen. Op 15-7-1709 schreef hij aan Cuper naar aanleiding van een der artikelen in de Clef du cabinet (K.B. 72 H 7): ‘L'autorité du Sr. Jordan qui lui donne tant deniers dans son journal historique, est ici d'un foible poids aupres de tous les honnestes gens, qui ne mettent pas les éloges de ce journaliste fort au dessus de ceux dont M. de Visé grossit chaque mois le Mercure galant.’
| |
94 Histoire de la princesse Estime. A Amsterdam, chez Claude Jordan, libraire proche du Rockin. 1709. 223 + 5 p. 12o.
Br. M. 12510. df. 2.
[Titelpagina zwart. Gestyleerde bloemen en vruchten als vignet. Achterin: ‘Catalogue de quelques livres d'histoire et de galanterie qui se trouvent chez Claude Jordan’.]
21-6-1709: ‘Claude Jordan, libraire proche du Rockin à Amsterdam, avertit le public et particulierement les libraires, qu'il imprime l'Histoire de la princesse Estime, 12o.’ (Gaz.).
De Bibl. Nat. bezit een exemplaar van de oorspronkelijke uitgaaf: Histoire de la princesse Estime. A Paris, au Palais, chez Guillaume Cavelier, dans la Grand'Salle, du côté de la Cour des Aydes, à l'Ecu de France et à la Palme. 1709. Avec privilege du Roy. 8 + 317 + 3 p. 12o (met appr. van 9-3-1709 van Fontenelle en priv. van 28-4-1709 voor Guillaume Cavelier voor 4 jaar, gereg. 29-4-1709).
28-2-1709 dit werk voor een 12o, samengesteld en aangeboden door*** voor priv. gen., 16-3-1709 goedgekeurd, 21-3-1709 priv. gen. voor 4 jaar (ff 21941, 854).
De schrijver van dit werkje, dat is opgedragen aan la comtesse d'Harcourt, is niet bekend (vergel. Jones 16). Of deze uitgaaf werkelijk van Jordan uitging of van de Lorme, die het nadrukken al jaren geleden had stopgezet en in 1708 nog met Guillaume Cavelier correspondeerde, kan ik niet zeggen.
| |
95 Histoire de la Virginie, contenant l'histoire de son établissement, de son gouvernement d'a présent, ses productions, la religion, les loix et les coutumes des Indiens naturels, tant dans la guerre que dans la paix, et l'état présent du pays à l'égard de la police et de l'agriculture. Par D.S. natif et habitant du pays. Traduit de l'Anglois et enrichie de figures. A Amsterdam, chez Claude Jordan, libraire, vis-à-vis du Lombart, proche la Ville de Lion. 1712. 6 + 433 + 16 p. 12o.
K.B. 277 J 23.
[Titelpagina zwart. Boeket met bloemen als vignet. Titelplaat met opschrift ‘A Amsterdam chez Thomas Lombrail.’ Met 14 ongesigneerde platen.]
| |
| |
3-6-1712: ‘Claude Jordan, libraire au coin du Wijde Lombert-steegh et du Nes, vis-à-vis du Lombart,... vend aussi l'Histoire de la Virginie, 12o, avec figures, traduit de l'Anglois.’ (Gaz.).
1721 Du Villard biedt dit werk 12o fig. 1712 te koop aan (cat. Boursault).
De U.B.A. en de Bibl. Nat. bezitten exemplaren van een druk van 1707, waarvan de bovengenoemde een nieuwe titeluitgaaf is: Histoire de la Virginie, contenant I. l'Histoire du premier etablissement dans la Virginie, et de son gouvernement jusques à présent. II. Les productions naturelles et les commoditez du pais, avant que les Anglois y negociassent, et l'améliorassent. III. La religion, les loix, et les coutumes des Indiens naturels, tant dans la guerre que dans la paix. IV. l'Etat présent du pais, tant à l'égard de la police, que de l'amelioration du païs. Par un auteur natif et habitant du païs. Traduite de l'Anglois. Enrichie de figures. A Amsterdam. Chez Thomas Lombrail, marchand libraire dans le Beurs-straat. 1707.
5-10-1706: ‘T. Lombrail vient d'imprimer et vend l'Histoire de la Virginie. Traduite de l'Anglois 12o.’ (Gaz.).
Juni 1707 bespreking van dit werk in de Acta eruditorum (p. 335), met verwijzing naar een bespreking van de oorspronkelijke uitgaaf in de History of the works of the learned.
De Bibl. Nat. bezit een exemplaar van een Franse nadruk met dezelfde titel en met adres: ‘Imprimé à Orleans, et se vend à Paris, chez Pierre Ribou, proche les Augustins, à la descente du Pont-neuf, à l'Image Saint Louis. 1707. Avec approbation, et privilege du Roy. 8 + 417 + 18 p. (met appr. van 2-2-1707 voor de Histoire de la Virginie, traduite de l'Anglois en François, et imprimée à Amsterdam, en priv. van 26-3-1707 voor Pierre Ribou voor dit werk voor 4 jaar, gereg. 31-3-1707, met platen gegraveerd naar die van de Amsterdamse uitgaaf van 1707).
27-1-1707 dit werk, gedrukt te Amsterdam, aangeboden ter censuur door Pierre Ribou voor priv. local, 27-1-1707 uitgegeven voor censureren, 17-2-1707 ‘néant n'ayant été présentée pour l'entrée’.
24-3-1707 dit werk aangeboden door Pierre Ribou voor priv. local voor Parijs, uitgegeven aan Saurin, goedgekeurd, 24-3-1707 priv. local voor Parijs voor Ribou voor 4 jaar. (ff 21941, 33 en 123).
Het Br. M. bezit een exemplaar van de oorspronkelijke uitgaaf in het Engels: The history and present state of Virginia, in four parts... By a native and inhabitant of the place. Printed for R. Parker, at the Unicorn, under the Piazza's of the Royal Exchange. 1705.
De schrijver van dit werk, wiens initialen vermeld staan op de titelplaat van de Engelse editie als ‘R.B., gent.’ was een zekere Robert Beverley, die geboren en getogen was in Virginia. Die initialen zijn niet overgenomen op de titelplaat, die voor de editie van 1707 werd nagegraveerd. Claude Jordan heeft de resterende exemplaren van deze editie blijkbaar opgekocht op de veiling, die na de dood van Thomas Lombrail werd gehouden in 1711, en daarna de boeken voorzien van een nieuwe titelpagina met zijn eigen naam. Wat hij met de toevoeging D.S. bedoeld heeft, is niet uit te maken. De Lorme had blijkbaar goede relaties met Lombrail en zo zagen wij in deel I, dat hij met alleen zelf een aantal exemplaren tot zijn beschikking had en daarmee ruilhandel dreef, maar ook dat in de baal, die hij uiteindelijk naar Leonard adresseerde, 171 exemplaren zaten. Deze werden 11-3-1707 in beslag genomen en 15-4-1707 door bemiddeling van Bignon aan Boudot gegeven ‘sans tirer de consequence pour cette fois seulement’. Deze in beslagname was waarschijnlijk het gevolg van het feit, dat Ribou toen al doende was over een privilege voor een nadruk. De Lorme had aan zijn goede relaties te danken, dat de exemplaren toch werden vrijgegeven.
| |
96 De hieronder genoemde uitgaaf heb ik niet kunnen vinden.
3-1-1713: ‘On trouve chez Claude Jordan, libraire à Amsterdam, vis-à-vis du Lombart, un recueil de diverses ouvrages de Mr. l'abbé de Buquoit, tant ceux qui ont été imprimez en Allemagne que ceux que l'auteur fait actuellement en ce pais. On trouve chez ledit libraire deux pieces nouvellement mises au jour par l'auteur, savoir l'Anti-Machiavelisme ou reflexions metaphysiques sur l'autorité en general, et sur le pouvoir arbitraire en particulier, et le Livre de l'Europe, ou la rénonciation du duc d'Anjou, etc.’ (Gaz.).
| |
| |
De abbé Jean Pierre du Bucquoy (1662-1740) heeft zich volgens de D.B.F. valselijk de titel toegeeigend van Jean Albert d'Archambaud, comte de Bucquoy. Vast staat, dat hij als geestelijke min of meer avonturierend door Europa trok en tenslotte rust vond in Hannover. De verwarring tussen de comte en de abbé du Bucquoy is waarschijnlijk ontstaan, doordat beiden in de Bastille werden opgesloten. De eerste zat daar van 15-2-1710 tot 1-4-1710 en werd opgegeven als J.B.A. comte de Bucquoy, ci-devant mousquetaire du roi, capitaine au régiment d'infanterie Bassigny (Funck-Brentano 2071). Betreffende de tweede is Funck-Brentano (1991) veel uitvoeriger. Ik zal zijn mededeling geheel overnemen: Du Bucquoy ou du Busquoit de Manican (l'abbé Jean-Pierre) ci-devant prieur de Nogent-sur-Seine. Entré le 9 juin 1707 sur ordre contresigné Pontchartrain. Arrêté comme espion de Malborough. ‘J.P. Dubusquois dit de Monceaux, dit de Manican, dit Becquet, dit Dudvis, dit le Moré, arrêté à Sens pour faux-saulnage; transferé au For-l'Evêque d'où il s'évada la nuit du 24 au 25 septembre 1706; arrêté de nouveau à La Fère le 11 mai 1707, transféré à la Bastille le 9 juin 1707, d'où il s'est sauvé le 5 mai 1709; arrêté de nouveau à La Fère le 11 mai 1709.’ ‘Il portoit des habits à double sens de manière qu'il ne faisoit que les retourner quand il vouloit se déguiser. Son habillement et son équipage le rendoient extrêmement suspect de mauvaises intrigues et même d'être espion de M. de Malborough. Il étoit encore soupconné d'être complice de l'enlèvement de M. de Beringhen, accusé en outre d'impuretés, de sortilèges, de magie et d'invocations diaboliques.’
Zijn grote bekendheid heeft hij te danken aan Gerard de Nerval. In 1838 kreeg die in Frankfort een oud boekje over de Bucquoy in handen, dat hij te duur vond om aan te schaffen, stellig overtuigd dat het in Parijs ook te vinden zou zijn. Dat bleek niet het geval en twaalf jaar lang zocht hij overal tevergeefs ernaar. Een aanschouwelijke beschrijving daarvan en van zijn uiteindelijke triomph vindt men in Angélique (vergel. uitgaaf van zijn werken in de Bibliothèque de la Pléiade 1952 en 1956, I 180 en 255, II 955-997). Dat lang gezochte boekje was een uitgaaf van 1719 (een eerdere druk van 1718 is niet meer te vinden): Evénement des plus rares, ou l'histoire du Sr. abbé comte de Buquoy, singulièrement son évasion du Fort-l'Evêque et de la Bastille, l'allemand à coté, revue et augmentée. 2e édition, avec plusieurs de ses ouvrages vers et proses, et particulièrement la ‘Game des femmes’. Chez Jean de la Franchise, rue de la Réforme, à l'Espérance, à Bonnefoy. 1719.
De romantische geschiedenis van de ontsnapping van de abbé de Bucquoy, het hoofdbestanddeel van het boek, was geschreven in de vorm van brieven door Anne Marguerite Petit, meestal aangeduid met de naam van haar man als madame Du Noyer. Van 1711 tot haar dood in 1719 had zij de redactie van de Quintessence des nouvelles. Daarnaast publiceerde zij ook andere geschriften. Zo verschenen haar Lettres historiques et galantes de deux dames de condition, dont l'une étoit à Paris et l'autre en province, par Mme de C. in 1713 en vervolgens met adres ‘à Cologne chez Pierre Marteau’. Enkele van die brieven gaven de geschiedenis van de abbé de Bucquoy. Deze werden, zoals hijzelf later schreef, ‘si bien reçues du public’, dat hij besloot tot een heruitgaaf met enkele van zijn publicaties tezamen. In 1866 werd het werkje nogmaals uitgegeven in Parijs bij R. Pincebourde met een uitvoerige inleiding en vele aantekeningen. De verwijzingen naar de oorspronkelijke brieven van madame Du Noyer zijn niet geheel juist. Men vindt de passages over de abbé de Bucquoy in de editie van de Lettres historiques et galantes van Amsterdam 1738 in de
| |
| |
brieven LXVIII, LXX, LXXI-LXXVI, LXXVII en XCVII (III 271, 298, 299-378, 388 en IV 407). Het was mij niet mogelijk de oorspronkelijke uitgaaf te raadplegen. In de latere editie van de Lettres historiques et galantes is de tekst niet geheel gelijk aan die van de uitgaaf van 1719.
Na zijn ontsnapping uit de Bastille zijn de gangen van de abbé de Buquoy nogal onzeker. Waarschijnlijk via Zwitserland en Duitsland kwam hij naar de Republiek. Daar schreef Madame Du Noyer zijn geschiedenis in haar brieven, waarvan de eerste gedateerd is op april 1711. In haar vijfde brief deelt zij mee: ‘Il prétend, depuis son évasion, avoir erré deux ans en Allemagne, et dans la Suisse, couvant partout le grand dessein qu'il prétend faire éclater bientôt contre le despotisme de la France, dont il se déclare l'ennemi juré. C'est afin de poursuivre sa pointe que, les conférences de Gertruydenberg rompues, il s'est rendu exprès de la Suisse en ces quartiers.’ In een van de latere brieven herhaalt zij haar mededeling: ‘On me mande de la Haye que l'abbé de Buquoit se donne de terribles mouvemens dans ce pais là, pour tâcher de faire réussir son projet contre le despotisme.’ Helaas geeft madame Du Noyer nooit een datum.
Vast staat alleen uit de titel van de Bucquoy's Antimachiavelisme, dat hij in november 1712 in Utrecht was, waar toen de vredesonderhandelingen werden gevoerd. Vlak daarop kondigde Claude Jordan niet alleen de verkoop van de vroegere geschriften van de abbé, die in Duitsland waren gedrukt, aan, maar ook van twee juist in Holland verschenen verhandelingen. Hoewel niet wordt vermeld, dat Claude Jordan de uitgever was, meende ik aanvankelijk dat dit net als bij no. 100, waar hij ook alleen de verkoop aankondigt, het geval zou zijn. Vlak voor het gereed komen van de copie vond ik echter de volgende mededeling in de Hist. crit. de la rep. des lettres IV (p. 352) van 1714: ‘De Hanover. Voici, monsieur quelques petits ouvrages de Mr. l'abbé de Buquoit, homme qui a beaucoup d'esprit et de politesse, imprimez à la Haye chez Scheurleer. On vous prie d'en publier les titres, si vous ne pouvez en rien inserer. l' l'Antimachiavellisme, avec l'extrait d'un traité de l'existence de Dieu. 2. Lettre de Mr. L. de B. à mad. la comtesse de C. etc. 3. Traité de la politesse, etc. 4. l'Etat de la vie de l'homme, ode.’ De gevraagde bespreking vindt men helaas niet en een noot geeft daarvan de verklaring: ‘On prie encore une fois les lecteurs, de se ressouvenir que notre ouvrage n'est proprement destiné que pour des ouvrages de litterature, et de critique, tant sacrées que prophanes.’
Scheurleer was dus de drukker van de Antimachiavelisme en het ligt daarom voor de hand te veronderstellen, dat hij ook het tweede werkje heeft uitgegeven. Een speciale connectie tussen de Bucquoy en Jordan, hetzij direct, hetzij via Scheurleer zal in ieder geval echter hebben bestaan en daarom heb ik dan ook dit nummer niet laten vervallen.
Van het eerste van de twee aangekondigde boekjes - echter niet van de uitgaaf van 1712 - berust een exemplaar op de Bibliothèque Nationale: L'antimachiavelisme ou reflexions metaphisiques sur l'authorité en général et sur le pouvoir arbitraire en particulier, en forme de lettres addressées à Mr. L.D.B. par Mr. le comte de B., au sujet d'une dispute survenuë entr'eux sur cette matiere a Utrecht Nov. 1712. A la table de Mr. le comte de M. Avec l'extrait d'un traité de l'existence de Dieu par le même auteur. 2 + 69 p.
Achter dit werkje zijn twee andere uitgaven van de Bucquoy gebonden. Dit zijn een brief van 1717 en een vertroosting van 1718, die geheel hetzelfde van druk zijn als de bovengenoemde Anti- | |
| |
machiavelisme, die dan ook stellig een latere Duitse herdruk is van het werkje, dat oorspronkelijk in Holland was verschenen.
Van het tweede boekje, dat Jordan in 1713 adverteerde, ken ik geen exemplaar en evenmin een latere herdruk. Wel wordt het vermeld door madame Du Noyer in haar Lettres historiques et galantes in brief XCVII: ‘L'abbé de Bucquoy, dont je vous ai parlé dans mes précedentes, et que l'électeur d'Hanovre a retenu dans sa cour, comblé de bienfaits et honoré d'un pension considérable, l'abbé de Bucquoy, dis-je, s'est aussi mis sur les rangs dans cette occasion, et il vient de faire imprimer un petit ouvrage intitulé: le Livre de l'Europe, dans lequel il prétend prouver la non-validité des renonciations du roi Philippe V, et détruire la confiance qu'on pourrait prendre pour le gouvernement de la France.’
Jöcher deelt mede, dat de Bucquoy zich in 1714 in Hannover vestigde en daar tot zijn dood bleef. Inderdaad zijn een aantal werkjes van hem bewaard met adressen van Duitse drukkers van 1714 tot 1736. Zijn contacten met de keurvorst van Hannover moeten blijkens de mededelingen van madame Du Noyer echter al eerder zijn gelegd.
Het ligt niet op mijn weg een verdere studie aan de abbé de Bucquoy te wijden. Hij deed alom van zich spreken en zo vindt men op zeer uiteenlopende plaatsen gegeven over hem. In de Renneville's werk over de Bastille, dat korte tijd na zijn ontsnapping het licht zag, leest men uiteraard het een en ander over hem, maar ook bijvoorbeeld treft men hem aan onder de correspondenten van Leibniz en komt hij ter sprake in een brief van Liselotte van de Pfalz van 17-4-1718.
| |
97 De hieronder genoemde uitgaaf heb ik niet kunnen vinden.
13-1-1713: ‘Claude Jordan, libraire dans le Nes vis-à-vis du Lombart à Amsterdam, fait imprimer et donnera au premier jour au public un livre Italien, contenant trois traitez, intitulez: l'Emetico theologico per purgare la dottrina Agostiniana delle corruzzioni del Pelagianismo, è del Giansenismo: l'Estravagante con un nuovo sistema della natura è della gratta, par le R.P. Figari: Et il Carnavale di Parnasso del 1712, dell abbate Rafigi: 12mo.’ (Gaz.).
17-11-1713: ‘On trouve présentement chez Claude Jordan, libraire proche du Lombart à Amsterdam... quelques exemplaires du livre Italien du pere Figari, intitulé: l'Emetico theologico per purgare la doctrina Agostiniana delle corruzioni del Pelagianismo, e Giansenismo.’ (Gaz.).
Over deze merkwaardige Italiaanse Augustijn Giacomo Maria Figari zijn wij het beste ingelicht door de Biblioteca volante van Gio. Cinelli Calvoli, 2e editie Venetië 1735 (II 317-318), wiens opgaaf gedeeltelijk ook in het vervolg op Jöcher en bij D.A. Perini, Bibliographia Augustiniana cum notis bibliographicis. Scriptores Itali (Firenze 1928-1938, II 66) is te vinden.
Daar wordt de volgende uitgaaf van hem genoemd: Trattato massimo delle Veneta Lagune, konsekrato al Serenissimo Principe Kornaro, et all'augusto Senato Veneto dal padre Fra Giacomo Maria Figari Agostiniano, maestra in sakra teologia, e nell'arti militari. In Venezia, 1714. Per Stefano Valvalense. In 4o. Niet alleen was hij de ontwerper van een nieuwe spelling, maar ook hield hij zich bezig met theologie, de wetenschap van de krijgskunst en de hydrostatica. Zijn
| |
| |
geestesgesteldheid leert men kennen uit het volgende vers:
Di questa nuova ortografia Io non son l'autore:
E'stato un dottore, dottore volgare,
L'abbate Raffikhi, l'abbate Raffikhi.’
Mijn vraag, hoe Claude Jordan in Amsterdam verhandelingen van deze Italiaanse fantast kwam te drukken, bleef lang onbeantwoord. Bij het doorbladeren van de Clef du cabinet, het tijdschrift van Claude Jordan senior, vond ik plotseling het antwoord; de aflevering van juli 1712 (p. 69) gaf de oplossing. Ik laat het stuk, hoewel lang, hier in zijn geheel volgen, omdat het tijdschrift betrekkelijk zeldzaam is en de inhoud zeer merkwaardig:
Proposition sur la latitude offerte par le P. Figari
Voici un avis qu'on m'adresse pour en faire part au public.
Le pere maestro Figari religieux Augustin, Genois de nation, logé à Amsterdam à l'Etoile d'Orient, a trouvé la méthode recherchée depuis si long-tems, de mesurer la latitude Occidentale et Orientale, qui jusques ici a été improprement nommée longitude: il se sert pour cela de la justesse et harmonie de plusieurs montres avec un horloge, soûtenant que toute la difficulté vient de la, et non pas du mouvement du navire, ni de l'inégalité du cours du soleil: la difficulté vient, dit il, du changement de la situation de la montre, de l'horloge et de l'air, qui altere beaucoup le poids de la vibration, tant du balancier que de la pendule; il a remedié à toutes ces difficultez. Pour rendre cette découverte connuë et utile à tout l'Univers, il a resolu d'en faire une experience publique, dans le voyage d'un an qu'il va entreprendre sur les côtes de l'Amerique, de l'Afrique et de l'Europe, ayant pour cet effet fait fabriquer une fregate qui sera montée de 38. pièces de canon, du calibre de 24. de 12. et de 4. livres de balle.
Il prétend par son invention, que toute cette artillerie sera pointée par un seul bombardier, qui ne sortira pas de son poste: que nonobstant le mouvement du navire, ses canons tireront juste, sans que les boulets aillent ni haut ni bas; qu'il consommera moins de poudre à tirer 170. coups. qu'on n'en employe à tirer 38. coups ordinaires; qu'ils porteront plus loin et avec plus de force; il fera voir plusieurs autres inventions extraordinaires, curieuses et utiles.
Il invite tous les princes chrêtiens d'envoyer des pilotes et des officiers de marine de leurs ports avec leurs cartes, pour faire ce voyage avec lui, afin d'aprendre l'usage de toutes ces inventions, lesquels pourront aussi corriger leurs cartes par la paralelle de la hauteur, par l'équateur, et la latitude qu'on prétend de mesurer, au cas qu'il se rencontre quelque difficulté indissoluble; il offre pour dédommagement à chacun de ceux qui s'embarqueront, de leur faire present de six montres, et un horloge, avec la table et le coridor, qui est entre la Ste. Barbe et la chambre d'avant, pour leur logement, comme aussi la faculté de mettre sur son navire six caisses de marchandises pour negocier de port en port; que si cela ne suffit pas pour les indemniser de l'argent qu'ils auront deboursé au commencement du voyage, il promet d'y suppléer en argent comptant.
Il offre aux personnes de qualité qui voudront faire ce voyage pour leur satisfaction, (qui ne voudront pas trafiquer ni accepter les montres) de leur donner la table du capitaine, la grande chambre de poupe pour leur logement, et la nourriture d'un valet; au retour du voyage on leur rendra la somme qu'ils auront deboursé avant l'embarquement, pour laquelle il offre de donner caution: l'argent que le pere maestro Figari demande que fournissent les pilotes, les officiers, et les passagers qui voudront faire avec lui le voyage qu'il propose, est pour le chacun douze cent pièces de huit, qui font trois mile six cens livres de France.
Le même entrepreneur avertit encore que les pilotes et officiers de marine formeront le conseil: que ce sera de leur avis qu'on concertera la route et le pavillon que l'on prendra, avec tout ce qui sera necessaire pour la subordination, tant pour la politique, le militaire, que pour la navigation. Il procurera un passeport de tous les princes, et les vaisseaux de ceux qui les auront accordez, qui voudront faire la même route, pourront venir sous son pavillon, et seront convoyez gratis. Le pavillon du prince qui aura refusé passeport, sera regardé comme ennemi.
Au retour du voyage, il donnera à chacun des pilotes, officiers et passagers une medaille d'or, sur laquelle il y
| |
| |
aura un trident au milieu de deux ancres en croix, avec ces mots, sorte datum, qui sera la devise du vaisseau, et à tous les autres une pareille medaille d'argent; il fera aussi graver leur nom sur un marbre, ad aeternam memoriam.
Ceux qui voudront faire ce voyage, doivent incessamment le faire enregistrer, et donner les suretez necessaires de fournir l'argent qu'on leur demande, puisque les premiers qui se presenteront seront préferez aux derniers: lorsqu'on sçaura leurs noms et leurs demeures, on les avertira du lieu et du jour de l'embarquement, et on aura égard à la distance des endroits de leur residence; mais on les averti que personne n'aura la liberté d'embarquer ni femme, ni chiens. Son entreprise pourra surprendre ceux qui ne croyent pas qu'un religieux puisse faire de telles offres, mais il prétend d'en venir à bout, et de conduire son dessein à sa perfection, avec autant de succez que le Genois qui fit la découverte du nouveau monde, et de cet Augustin qui fit le premier la navigation aux Philippines par la mer du Sud. Le P. Figari fait faire une mapemonde d'une nouvelle invention, sur laquelle un croyon marquera la route que tiendra son vaisseau pendant le voyage, dans lequel il espere faire une grande découverte, touchant le flux et reflux de la mer etc.’
Het is zeer onwaarschijnlijk, dat dit dure en fantastische plan ten uitvoer is gebracht. Blijkbaar zat Figari in januari 1713, toen Claude Jordan het drukken van zijn verhandelingen aankondigde, nog in Amsterdam. De omzetting van zijn naam in Rafigi, die mij aanvankelijk als een drukfout aandeed, laat zich uit het voorgaande verklaren. Een exemplaar van het boek met deze drie opstellen vond ik niet en ook het Centro Nazionale di Informazioni Bibliografiche van de Biblioteca Nazionale Centrale Vittorio Emanuele II te Rome, dat een rondschrijven hierover uit liet gaan langs de Italiaanse staatsbibliotheken, slaagde er niet in het werk op te sporen.
Hier wil ik nog een enkel gegeven laten volgen over de herberg, waar Figari zijn intrek had genomen. De in deel I genoemde Guillot de Marcilly, die nauw contact met de Jordans had, logeerde er in 1714/15 ook: ‘C'est dans cette superbe ville où j'allai descendre rue du Ness, à l'Etoile d'Orient, chez un nommé Pierre Grenier, François réfugié, qui étoit monté par degrez à la qualité d'aubergiste. Comme les tables étoient assez bien servies, plusieurs étrangers et autres y alloient prendre leurs repas.’ Dan vertelt hij over het soort gesprekken, dat daar aan de twee tafels in de herberg werd gehouden tussen de zeer uiteenlopende gasten.
Met de voornaam Pierre moet Guillot de Marcilly zich hebben vergist. De waard van de herberg was toen Augustin Grenier. Zijn zoon Pierre, die op 23-3-1702 was geboren, was pas 12 jaar oud. Waar de herberg in die tijd was gevestigd blijkt niet. Op 25-12-1715 kocht Augustin Grenier, die toen hij in 1701 trouwde nog steenhouwer was, voor f 7000. - het huis de Oranjeappel van Margaretha de la Court, de weduwe van de apotheker Noé Mars. Voortaan zou de herberg de Etoile d'Orient in dit pand, dat lag in de Nes op de noorderhoek van de Kuiperssteeg, gedreven worden. Na Augustin's dood, in 1729, zetten zijn weduwe, Jeanne Bultet, en zijn enig kind, Pierre Grenier, de zaak voort. De moeder stierf in 1731, de zoon in 1733 en zijn weduwe, Maria Magdalena Porche, hertrouwde met Jean Pierre Gonset, die in 1738 het buurhuis in de Nes erbij kocht en de twee huizen tezamen verbouwde tot een modern logement, dat hij in 1756 voor f 30000. - verkocht aan een zekere Jacob Alary. Bij hem nam in 1759 de befaamde Casanova zijn intrek.
Ik ga op dit alles zo uitvoerig in, omdat volgens zeggen van Guillot de Marcilly buitenlanders zoals ook hijzelf, hier graag hun intrek namen, daar er Frans werd gesproken. Ook Claude Jordan behoorde waarschijnlijk tot de stamgasten, die hier het goede eten plachten te komen nuttigen en daarbij dan blijkbaar meteen af en toe zaken deden.
| |
| |
| |
98 Apologie des femmes contre les calomnies des hommes, où l'on montre la necessité du mariage, son excellence et les moyens d'y vivre heureux; le tout prouvé par l'ecriture sainte, par les pères et par quelques auteurs modernes. Amsterdam, Claude Jordan, 1713, in 12o.
([Enschedé en Revue d'hist. litt. 1916, XXIII, 574 en 1918, XXV, 660.]
De Bibl. Nat. bezit een exemplaar van de oorspronkelijke uitgaaf: Traité de l'excélence du mariage: de sa nécessité, et des moyens d'y vivre heureux. Où l'on fait l'apologie des femmes, contre les calomnies des hommes. Par Jacques Chaussé, sieur de la Terriere. Honnorabile connubium in omnibus et therus immaculatus. Fornicatores enim et adultores judicabit Deus. Heb. Cap. 13. V. 4. A Paris, chez Martin Jouvenel, au bas de la ruë de la Harpe, à l'Image de Saint Augustin. 1685. Avec privilege du Roy. 10 + 338 + 2 p. (met appr. van 2-3-1685 en priv. van 8-3-1685 voor Jacques Chaussé sieur de la Terriere voor dit werk voor 6 jaar, afgestaan door hem aan Samuel Perier, door Perier aan Martin Jouvenel, gereg. 12-4-1685, ach. d'impr. 9-6-1685).
De Bibl. Nat. bezit ook een exemplaar van dezelfde uitgaaf met adres: A Paris, chez Samuel Perier, au Palais en la Gallerie des Prisonniers au Roy de Suede. 1685. Avec privilege du Roy.
De Bibl. Nat. bezit tenslotte nog een exemplaar van dezelfde uitgaaf, waarin echter het privilege ontbreekt, met adres: A Paris, au Palais, chez Henry Czarpentier, dans la Grand'Salle, au bon Charpentier. 1707. Avec privilege du Roy.
De U.B.A. bezit een exemplaar van een Hollandse uitgaaf met geheel dezelfde titel en adres: ‘A Amsterdam, chez Abraham Wolfgangh, 1685.’ 300 p. Enschedé geeft een exemplaar met adres Mortier Amsterdam en zonder jaartal.
Sept. 1685 bespreking van dit werk in de Nouv. de la rep. des lettres (p. 960).
Dec. 1685 bespreking van dit werk ‘chez M. Jouvenel’ in de Journal des sçavans (p. 539).
In de bovengenoemde Revue d'hist. litt. wordt de herdruk van 1713 van het boek van Jacques Chaussée aangeduid als ‘supercherie des libraires de Hollande: exacte reproduction anonyme, avec un titre maquillé du traité de l'excellence du mariage, de Jacques Chaussée’. Ik slaagde er niet in een exemplaar te vinden en kan daarom niet zeggen, of dit werkelijk een druk van Claude Jordan was, of een druk van een ander die op zijn naam werd gezet. Dat geschiedde reeds in 1713 door de Parijse libraire Witte (vergel. no. 87) en later nog herhaaldelijk (vergel. no. 104-107). Ook is de mogelijkheid niet uitgesloten, dat het een nieuwe titeluitgaaf is van een van de bovengenoemde Amsterdamse drukken of van een Amsterdamse druk zonder datum, die men bij Jay vermeld vindt. Jay noemt bovendien nog uitgaven van 1670 (sic!) en 1691.
| |
99 Deze uitgaaf, die wel in druk is verschenen, heb ik niet gevonden.
17-11-1713: ‘On trouve présentement chez Claude Jordan, libraire proche du Lombart à Amsterdam, la Flandre illustrée etc. Le même libraire imprime actuellement l'Almanach de Milan, pour l'année prochaine 1714.’ (Gaz.).
De vele verschillende almanakken, die in de loop der tijden in alle landen verschenen, zijn meestal niet of althans zeer moeilijk terug te vinden. Wanneer zij bewaard zijn, is dat dikwijls, omdat zij als aantekeningboekjes zijn gebruikt. Men kan soms een hele serie van een bepaalde almanak,
| |
| |
meestal een zogenaamde kantooralmanak met ruimte voor notities, in een archief vinden. Uiteraard vindt men dan echter in inventarissen alleen terloops vermeld met welke almanak men te maken heeft. Van de hier genoemde Almanach de Milan vond ik dan ook geen exemplaar en zelfs geen exemplaar van een ander jaar van deze serie. J. Grand-Carteret vermeldt een Parijse editie in zijn Les almanachs Français... éditées à Paris 1600-1895 bibliographie-iconographie, Paris 1896 (p. 18). Hij deelt hierover het volgende mee: ‘no. 74. Almanach de Milan pour l'année 1677 ou le pescheur fidèle. Traduit de l'Italien en François. A Paris, chez Jean Ribou (puis chez Thomas Guillain). Cet almanach, publié dans tous les pays, comme le “Liégeois”, a dû paraître à Paris jusqu'en 1710.’ Het Italiaanse voorbeeld had de titel: Il pescatore fidele.
Daar het niet eenvoudig is gegevens over de almanakken te vinden, vermeld ik hier nog enkele feiten over de buitenlandse exemplaren van de almanach de Milan, die ik genoemd vond.
Op 20-11-1687 leest men in de Nouv. extraord.: ‘On vend à Paris chez Tomas Guillain sur le Quay des Augustins à l'Image Saint Louis le grand Almanach de Milan le pescheur fidelle, traduit de l'Italien du fameux Chieraval pour l'année 1688. Il s'est rendu fort celebre par ses predictions les années precedentes; il suffit de dire qu'il est encore plus curieux cette annee-ci.’
De Bibl. Nat. bezit onder de nummers V 29971-29977bis een aantal exemplaren en wel voor zover het hier behandelde tijdperk betreft van 1689, 1697 en 1708. De Universiteitsbibliotheek in Groningen bezit een Zuid-Nederlandse druk: Almanach de Milan pour l'année bissestile 1696 ou le pescheur fidèle; observations sur l'année de la création du monde, 5645, de l'incarnation, 1696, de la correction Grégor. 114. Bruxelles 1696.
De buitenlandse drukken werden ook veel ingevoerd in Frankrijk. Op 15-12-1704 verkreeg Jacques Sardine, imprimeur et libraire à Limoges een permission simple voor zijn ‘Almanach ou Pescheur fidèle’, welke een verbod tot invoer van het boek uit het buitenland inhield (ff 21948, 385). Op 16-12-1706 vroeg Laurent d'Houry libraire à Paris toestemming voor het invoeren van de Almanach de Milan pour l'année 1707, gedrukt te Brussel, op welk verzoek op 22-12-1706 afwijzend werd beschikt (ff 21940, 1143).
Of de Franse almanak, die Pierre Mortier en Pierre Savouret in december 1686 gedrukt hadden (KS 430), ook een zogenaamde Almanach de Milan was, kan ik niet zeggen. Zeker is, dat Jean Louis de Lorme en Jacques Desbordes op 28-12-1703, 23-12-1704 en Jacques Desbordes alleen op 4-12-1705 de Almanach de Milan in de gazette te koop aanboden, telkens uiteraard voor het volgend jaar. Uit de advertenties krijgt men enig idee van de inhoud. Ik neem de uitvoerigste, die van december 1704 daarom over: ‘On trouve à Amsterdam chez J.L. de Lorme et Jaques Desbordes libraires l'Almanach de Milan de l'année 1705. On y a joint le départ des barques, des postes et des chariots de postes, tant pour ces provinces que pour les pais etrangers; comme aussi le tems dans lequel commencent et finissent les vacances de presque tous les corps de l'etat.’
Waar die almanak werd gedrukt, wordt niet gezegd. Op 21-11-1710 adverteerde Marc Antoine in de gazette, dat hij de Almanach de Milan juist had gedrukt en op 2-12-1710 bood hij deze nogmaals te koop aan. In november 1713 was het Claude Jordan, die de Almanach de Milan liet drukken, zoals blijkt uit de advertentie hierboven. Op 13-12-1715 kondigde hij weer aan, dat hij de Almanach de Milan voor het volgend jaar verkocht.
| |
| |
In hoeverre deze almanakken nadrukken waren van de Franse voorbeelden, kan ik niet zeggen. Stellig waren zij wat de actuele berichtgeving betreft bestemd voor de Frans-sprekende bevolking van de Republiek.
| |
100 Lettre de madame la comtesse N.N. Ecrite de Paris à son excellence le general marquis de Langallerie le 12. janvier 1715. Sur son changement de réligion et sur quelques points de controverses; avec la reponse de sa dite excellence à la dite dame en date du 28. Janvier 1715. A Amsterdam, chez Claude Jordan, libraire dans le Nes, 1715. 23 p. 12o.
Bibl. Nat. D 12652.
[Titelpagina zwart. Sfeer als vignet.]
22-2-1715: ‘On trouve à Amsterdam chez Claude Jordan, libraire dans le Nes, une Lettre écrite par une dame de qualité de Paris à S. ex. Mr. le marquis de Langallerie, sur son changement de religion, et sur quelques points de controverses; avec la réponse de S. exc. à cette dame.’ (Gaz.).
April 1715 bespreking van dit werk in de Clef du cabinet (p. 306), met aan het eind: ‘Et voilà assez pour juger du caractere de l'auteur de cette brochure, et des matieres dont son Journal Chrêtien doit être rempli. Ceux qui ont déjà vû cet échantillon sont persuadez que l'antousiasme et le fanatisme en feront le principal ornement.’
Philippe de Gentils marquis de Langallerie (1656-1717) verliet de Franse militaire dienst, waar naar zijn zin zijn verdiensten te weinig werden erkend, en begaf zich eerst in dienst van de keizer, later van de koning van Polen. In 1711 ging hij over tot het Lutheranisme. Hij kwam daarna naar Holland, waar hij fantastische plannen op allerlei gebied maakte, o.a. voor een expeditie naar Italië. Daarvoor ging hij naar Hamburg, maar werd onderweg gearresteerd op bevel van de keizer. Reeds in 1717 stierf hij in de gevangenis.
In Holland kwam hij in aanraking met Guillot de Marcilly, die alle mogelijke pogingen in het werk stelde hem tot het Rooms-Katholicisme terug te brengen, maar daarin niet slaagde. Uitvoerig beschrijft Guillot de Marcilly deze episode in zijn reeds meermalen genoemd reisverslag. Ook met Claude Jordan kwam de markies de Langallerie in aanraking. Reeds op 31-8-1714 adverteerde Jordan in de gazette, dat hij het ‘Manifeste du general marquis de Langallerie, au sujet de ce qu'il a quitté le service de France et s'est retiré du royaume’ verkocht. Het British Museum bezit een exemplaar van dit manifest van 67 p., dat op de geheel zwarte titelpagina noch vignet, noch naam, noch adres van een drukker geeft en evenmin een jaartal. De titel luidt: Manifeste de son excellence monsieur le général marquis de Langalerie. Auquel on a ajouté diverses pièces importantes. Het werkje heeft niet het uiterlijk van een Hollandse druk. Het is dan ook waarschijnlijk, dat de Langallerie het al elders had laten drukken en de exemplaren, die hij nog over had, nu door Jordan liet verkopen. Een Hollandse vertaling van dit manifest, gedrukt bij Schouten te Amsterdam, dateert Knuttel (15489) op 1706, de catalogus van de K.B. op 1707.
In ‘Le libraire au public’, voorin zijn eigen drukje, vertelt Claude Jordan, hoe de uitgaaf daarvan tot stand kwam: ‘Etant ces jours passez en conversation avec son excellence monseigneur le general
| |
| |
marquis de Langallerie il me fit l'honneur de me montrer une lettre qu'une dame de qualité de ses amies lui avoit ecrite de Paris et la reponse que son excellence lui faisoit, comme sans doute on aura de la curiosité de voir une dame et un cavalier disputer de controverse, il m'accorda après la demande que je lui en avoit faite, la permission de l'imprimer. Le public sera je m'assure bien aise de voir à quoi S.E. s'occupe ici. Car ceci n'est qu'un echantillon d'un livre intitulé Journal Chrêtien qu'elle compose et qui ne sera peut-être pas mis au jour aussi-tôt qu'il le seroit a souhaiter pour les interêts de la réligion réformée. A la fin de la réponse à la dame vous trouverez quelques additions aux motifs de son changement de religion et quelques passages tirées de l'Ecriture Sainte. Le 8. Fevrier 1715.’
Hecht men waarde aan de woorden van de boekverkoper, dan heeft hij de brieven op eigen verzoek en waarschijnlijk op eigen kosten laten uitgeven. De Journal Chrêtien, waarover Claude Jordan junior hier vol verwachting spreekt en waarover Claude Jordan senior zich in de Clef du cabinet zo laatdunkend uitliet, is nooit verschenen. Ondanks die laatdunkende opmerkingen had Claude Jordan senior veel belangstelling voor de markies de Langallerie. In de Clef du cabinet vindt men telkens weer mededelingen over zijn gedragingen.
| |
101 Deze uitgaaf, die waarschijnlijk wel in druk is verschenen, heb ik niet gevonden.
22-2-1715: ‘On trouve à Amsterdam chez Claude Jordan, libraire dans le Nes,... Le même libraire a sous presse, et donnera dans deux jours, le Sermon prononcé devant le Roi de la Grande-Bretagne par l'evêque de Glocester, dans l'eglise de St. Paul, le jour de la célebration de son heureux avenement a la couronne.’ (Gaz.).
Het Br. M. bezat een exemplaar van deze preek in Franse vertaling, in de oorlog vernietigd: Les moyens d'avoir des tems durables et tranquilles. Sermon preché devant le Roi... le 20 de janvier, 1715, jour marqué pour rendre graces au Dieu tout-puissant de ce qu'il a fait entrer paisiblement sa majesté en possession du trône, etc. Londres, 1715, 8o.
Het Br. M. bezit een exemplaar van deze preek in het Engels: The way to stable and quiet times: a sermon on Isaiah XXIII. 6 preach'd before the King... jan. 20, 1714, being the day of thanksgiving... for bringing his majesty to a peacable and quiet possession of the throne, etc. London 1715. 8o.
Voor de actuele gebeurtenissen in Engeland bestond ook in Holland grote belangstelling en vele Engelse pamfletten verschenen hetzij in het Hollands, hetzij in het Frans vertaald in Holland. Blijkens de opgaven van Knuttel waren het meestal Thomas Johnson in 's Gravenhage en David Mortier in Amsterdam, beiden sterk op Engeland georiënteerd, die in deze jaren met dit soort drukjes kwamen. Deze preek van de juist benoemde bisschop Richard Willis (1664-1734) is de enige publicatie van Claude Jordan op dit gebied. Het is zeer waarschijnlijk, dat hijzelf de preek niet liet vertalen, maar deze nadrukte van een uitgaaf, die reeds in Londen was verschenen. Dergelijke kleinere actuele geschriften werden dikwijls ook direct in het Frans vertaald en in Londen uitgegeven. Hier was een speciale reden voor vertaling: de Duitse vorst kende geen Engels, maar kon de preek wel in het Frans lezen. Het exemplaar, dat het Br. M. bezat, is echter in de oorlog verloren gegaan. Daarom is niet meer vast te stellen, wie de drukker of uitgever was en of het eventueel ook een uitgaaf kan geweest zijn, die met adres Londres in het buitenland verscheen.
| |
| |
| |
102 Vergelijk voor de tweede vermeerderde druk van le Choix des bons mots van Claude Jordan, waarvan ik echter geen exemplaar vond, no. 94.
103 Le triomphe du beau-sexe sur les hommes. Ou l'on fait voir les avantages et les prérogatives qui rendent les femmes superieures aux hommes, par des preuves incontestables. A Hambourg, chez la veuve Denis le Sage, Place du Triomphe, à l'enseigne de la Probité. 1719. Avec approbation. 16 + 123 + 3 p. 12o.
Bibl. Nat. R. 52826.
[Titelpagina zwart. Gestyleerd figuurtje als vignet.]
31-5-1718: ‘Claude Jordan, libraire dans le Gaper-steegh, proche de la Bourse à Amsterdam, imprime un livre intitulé le Triomphe du beau sexe sur les hommes, où l'on fait voir par des preuves incontestables, les avantages et les prérogatives qui rendent les femmes superieurs aux hommes, 12o.’ (Gaz.).
Sept. 1719: Il vient de paroître un petit livre nouveau, qui sans doute sera très favorablement reçu des dames, et que la plûpart des hommes liront par curiosité. Cet ouvrage fait par une femme, dont la modestie lui a fait cacher son nom, est un grand octavo de 143 pages, compris l'epître qui lui sert de préface. Il a pour titre: Le triomphe du beau sexe sur les hommes, dans lequel on fait voir les avantages et les prérogatives qui rendent les femmes superieures aux hommes par des preuves incontestables, imprimé à Hambourg chez la veuve de Denis le Sage, à l'enseigne de la Probité. 1719. Avec approbation. Le livre est déjà répandu dans les principales villes de France et de Lorraine, puisque j'apprens qu'on le trouve chez la plus grande partie des libraires qui débitent ce journal, comme à Paris chez le sieur Ganeau. A Châlons, chez le sieur P. Seneuse. A Vitry, chez le sieur Vitalis. A Nancy, chez la veuve Gaydon. A Bar, chez le sieur Maurice, et en divers autres endroits.... Comme l'ouvrage est tout nouveau, et qu'il n'interesse pas moins les hommes que les femmes, il n'y a pas de doute que l'un et l'autre sexes ne s'empresse à en faire la lecture.’ (Suite de la clef 181).
De Bibl. Nat. bezit exemplaren van een soortgelijke uitgaaf, les Avantages du sexe, ou le triomphe des femmes, dans lequel on fait voir par de très fortes raisons que les femmes l'emportent par-dessus les hommes et méritent la préférence. Anvers, Henri Sléghers, 1698. 12o en van een herdruk van deze uitgaaf, le Triomphe des femmes où il est montré par plusieurs et puissantes raisons que le sexe féminin est plus noble et plus parfait que le masculin. Anvers, Henri Sléghers, 1700. 12o.
Deze verhandeling van 1698, die volgens opgaaf van Jay aanvankelijk als uitgaaf ‘à la sphère’ met adres Antwerpen het licht zag, wordt toegeschreven aan D.M.C. Noël. De Revue d'hist. litt. van 1918 (XXV 664) oppert, dat de uitgaaf van 1719 een nadruk met gewijzigde titel van de uitgaven van 1698 en 1700 zou kunnen zijn. Vergelijking leerde echter, dat dit stellig niet het geval is.
Waarschijnlijk verscheen de uitgaaf van 1719 pas ongeveer een jaar na de aankondiging in de gazette. Aanvankelijk twijfelde ik daarom enigszins, of werkelijk Claude Jordan schuil ging achter de gefingeerde naam veuve de Denis le Sage. De uitbundige reclame, die Claude Jordan senior in zijn Suite de la clef voor dit boekje maakte, wijst er echter wel op, dat wij hier inderdaad met een uitgaaf van zijn zoon te doen hebben. Een dergelijk adres was voor een uitgaaf als deze, met een scherts-approbation voorin, zeer gebruikelijk.
Het is de laatste uitgaaf van Claude Jordan geweest. Zijn financiën waren slecht en na 1717 betaalde
| |
| |
hij zelfs het lidmaatschap van het gilde niet meer. Op 11-10-1718 werden zijn ongebonden boeken door de boekverkoper Albert Clumper in veiling gebracht en toen staakte hij dus officieel zijn uitgeverij en boekhandel. Mede daarom misschien is dit boek met een gefingeerd adres uitgegeven. In deel I (p. 22) gaf ik over zijn verdere levensloop enkele bijzonderheden, die ik hier wil aanvullen en gedeeltelijk verbeteren, wat mogelijk is geworden door de indicering van de begraafregisters.
Ik nam aan, dat Claude Jordan weggetrokken was uit Amsterdam en elders overleden tussen 1719 en 1725. De Claude Jordan, die op 24-4-1720 op het St. Anthonieskerkhof was begraven, komend uit het huis van Jean Louis de Lorme (wel te verstaan dan diens vrouw), hield ik voor de gelijknamige zoon van enige jaren oud. De begrafenis was namelijk niet opgenomen in het begraafregister van de weeskamer, wat voor een overledene, die minderjarige kinderen naliet, voorschrift was. Aan de hand van een nader onderzoek meen ik thans echter tot de, zij het wat gevaarlijke conclusie te mogen komen, dat hier een administratieve fout is gemaakt en dat wel degelijk de vader en niet het zoontje werd begraven.
Claude Jordan trouwde op 22-4-1714 in de Walenkerk met Judith Houblon. Op 9-4-1715 werd de kleine Claude geboren en de volgende dag gedoopt. Allicht was hij het kind van Claude Jordan, dat op 21-4-1715 ter aarde werd besteld op het Anthonieskerkhof. Het volgend jaar, op 6-4-1716, werd nog een dochtertje Judith geboren en 2 dagen later gedoopt. Zij bleef enig kind. Zo moet de Claude Jordan, die in 1720 stierf, toch de vader zijn geweest. Ik ga hier zo uitvoerig op in, omdat nog vier uitgaven volgen, die op zijn naam staan, ofschoon hij al was overleden. Die vier uitgaven waren het ook, die mij indertijd mede misleid hebben en die mij er toe brachten, Claude Jordan een langer leven te geven dan hij in werkelijkheid had gehad.
| |
104 La religieuse malgré elle, histoire galante, morale et tragique. Dédiée à monseigneur le prince Eugene de Savoie. Par Mr. B** de B**. A Amsterdam, chez Claude Jordan, marchand libraire, dans le Kalver-straat. 1720. 2 + 14 + 290 p. 8o.
Parijs Bibl. de l'Arsenal 8o B.L. 22533.
[Titelpagina rood-zwart. Gestyleerde figuur als vignet.]
| |
La religieuse malgre elle, histoire galante, morale et tragique. Dédiée à monseigneur le prince Eugene de Savoye. Par Mr. B** de B**. A Amsterdam. Chez Claude Jordan. Marchand libraire, dans le Kalverstraat. 1740. 2 + 14 + 290 p. 8o.
Bibl. Nat. Y2. 61831.
[Titelpagina rood-zwart. Gestyleerde figuur (andere als boven) als vignet.]
Quérard, die al tussen haakjes vermeldt, dat dit een Parijse druk is, noemt ook nog een uitgaaf met adres Amsterdam 1751, evenals Gay.
| |
| |
De schrijver van dit werk was een zekere Brunet de Brou. Voor dit boekje met de geschiedenis van een meisje, die tegen haar zin in het klooster was gegaan, kon men uiteraard geen privilege vragen. Zo liet de uitgever het verschijnen met de naam van de Amsterdamse collega, die kort tevoren was gestorven. Die uitgever was Pierre Witte te Parijs, die reeds meermalen in deel I en II ter sprake is gekomen. In 1713 had hij een gedeelte van de oplaag van een zijner uitgaven op naam van Claude Jordan gezet en wel een nadruk van een van diens eigen uitgaven (vergel. no. 78). Dit zal hem misschien het idee aan de hand hebben gedaan om, nu hij weer een gefingeerd adres zocht, een zekere continuiteit te betrachten en nogmaals de naam van Claude Jordan te gebruiken. Als adres noemde hij de Kalverstraat, waar Claude Jordan nooit had gewoond.
Ter voorkoming van misverstanden moet ik hier nog vermelden, dat de catalogus van de Bibl. Nat. ten onrechte niet van Jordan, maar van Ickroan spreekt. De uitgaven van 1740 en 1751 zijn waarschijnlijk nieuwe titeluitgaven. G. Brunet (p. 85) noemt dit werkje bij de uitgaaf met gefingeerde adressen.
| |
105 Histoires galantes, nouvelles et veritables. Par Mr. le chevalier de R.C.D.S. Tome Premier. A Amsterdam, chez Claude Jordan marchand libraire, dans le Kalverstraat. 1720. 2 + 8 + 226 p. 12o.
Idem. Tome Second. 4 + 235 p. 12o.
Bibl. Nat. Y2 7698-7699.
[Titelpagina's rood-zwart. Twee verschillende gestyleerde figuren (in deel I zelfde als uitgaaf 1720 no. 104) als vignetten.]
Dit werk wordt toegeschreven aan een zekere Rustaing de Saint-Jory, op wiens naam ook een twintig jaar eerder verschenen werk staat: Les galanteries angloises. Nouvelles Historiques. Par Mr. le chevalier de R.C.D.S. La Haye, L. et H. van Dole, 1700, 298 p. (Jones 32). Een opgaaf van de titels van de 36 verhalen, 18 in ieder deel, vindt men bij Gay, die veronderstelt dat het waarschijnlijk een vermeerderde nadruk is van les Heures perdues de R.D.M., waarvan gedurende de 17de eeuw vele drukken het licht zagen.
Ook dit werk was een uitgaaf van Pierre Witte en hiervoor geldt daarom precies hetzelfde als bij het vorige nummer is verteld.
| |
| |
| |
106 Ambassades de la compagnie Hollandoise des Indes d'Orient, vers l'empereur du Japon, divisées en trois parties; ornées de figures en taille-douce. Avec une relation exacte des guerres civiles de ce pays-là. Tome Premier. A Amsterdam, chez Claude Jordan, libraire dans le Wijde steegh sur le Rokin. 1722. 257 p. 8o.
Idem. Tome Second. A Amsterdam, chez Claude Jordan, libraire dans le Wijde-steegh sur le Rokin. 1722. 137 + 158 p. 8o.
Amsterdam Scheepvaartmuseum, A VII 2-72.
[Titelpagina's rood-zwart. De ‘Seconde Partie’ van deel I en de ‘Relation des guerres civiles du Japon, où l'on voit ce qui s'est passé de plus important dans cet empire pendant trente-huit ans qu'elles ont duré.’ hebben nieuwe titelpagina's rood-zwart. Gestyleerde figuren, alle vier verschillend, gedeeltelijk dezelfde als bij no. 104, 105 en 107, als vignetten. Met 6 ongesigneerde platen in deel I.]
Het Scheepvaartmuseum bezit ook deel I met 2 parties van een eerdere uitgaaf: Ambassades de la compagnie Hollandoise des Indes d'Orient vers l'empereur du Japon. Avec une description du pays, des moeurs, religions, coutumes, et de tout ce qu'il y a de plus curieux, et de plus remarquable parmi ces peuples. Premiere Partie. A la Haye. Chez Meindert Uitwerf, marchand libraire proche la Cour, 1696.
De K.B. bezit een exemplaar van een Leidse uitgaaf: Ambassades de la compagnie Hollandoise des Indes d'Orient, vers l'empereur du Japon divisées en trois parties; avec une relation exacte des guerres civiles de ce pais-là. Tome Premier. A Leyde, chès Henry Drummond, 1686. 10 + 455 p. 12o. Tome Second. 2 + 520 p. 12o. (Titelpagina's zwart. Kleine merk met schildpad van van Gelder (vergel. no. 1) als vignet. Ongesigneerde titelplaten. In een Avis en Préface wordt uiteengezet, welke veranderingen in volgorde en toevoegingen zijn aangebracht. In de oorspronkelijke folio-uitgaaf zal men niets vinden, wat hier niet ook is opgenomen. Toegevoegd is o.a. ‘une relation entiere des guerres civiles de Japon, qui est toute en lambeaux dans la premiere.’ ‘De plus on n'y verra ni invectives contre aucune religion, ni railleries contre les choses saintes, dont ce premier livre est tout rempli, ce qui fait sans doute de la peine aux gens, qui ont quelque respect pour ce qui regarde Dieu, encore même qu'ils ne soyent pas de la religion qu'on maltraite.)
12-9-1686: ‘Werd mits deesen een ieder bekend gemaakt, dat tot Leyden voor een civiele prijs te koop sijn 1300 exemplaaren, van seeker boek, in 12, geintituleert l'Ambassade de la compagnie Hollandoise des Indes, d'Orient vers l'empereur du Japon, divisées en trois parties, avec une relation exacte des guerres civiles de ce pais-là. Of in 't Duyts d'Ambassade van de Hollandse Oost-Indische compagnie, gedaan aen den keyser van Japan, met eene seer naauwkeurige van de inlandse oorloogen van dat rijk. De gegadingde believe haer te adresseeren aan Anthony de la Font, op het Steenschuur, bij de Delftse Vliet.’ (Ordinaire Leydse Courant, U.B.L., idem 17 en 19-9-1686).
Febr. 1687 aankondiging van dit werk in de Hist. abr. (p. 237), met mededeling: ‘C'est un abrégé d'un livre in folio, qui a paru il y a quelque tems; on l'a fait exactement, n'oubliant rien de considérable, et on y a même âjouté plusieurs choses qui ne se trouvoient pas dans le volume in folio. Il est fort commode, pour ceux qui croyent, qu'un grand volume est toûjours un grand mal.’
Maart 1687 bespreking van dit werk ‘2 volumes in 8 pagg. 974. A Leide chez Jordan. 1686.’ in de Bibl. univ. et hist. (IV 499).
Een opgaaf van de oorspronkelijke Hollandse uitgaaf van 1669, de Duitse vertaling van 1670 en de Franse vertaling van 1680, alle verschenen in folio bij Jacob (van) Meurs te Amsterdam, en de Engelse vertaling van 1670 vindt men bij P.A. Tiele, Nederlandsche bibliographie van Land- en volkenkunde, 1884, no. 762. Hij noemt ook nog een Franse 12o uitgaaf van 1687, waarvan ik geen exemplaar vond, evenmin als van de uitgaaf met adres Paris Witte 1722 (Quérard).
Arnoldus Montanus (st. 1683), eerst predikant, later rector van de Latijnse school te Schoonhoven, heeft o.a. veel reisbeschrijvingen uitgegeven. In 1699 verschenen bij Jacob Meurs de rijk geillustreerde Gedenkwaardige gesantschappen, waarin Montanus een verslag van deze tochten van 1649 tot 1661 gaf. In 1680 zag de Franse vertaling bij dezelfde uitgever het licht. De platen daarvan vertonen enige verschillen met die van de oorspronkelijke uitgaaf.
| |
| |
In 1686 kwam Hendrik Drummond, die werkte op de drukkerij, waaraan toen ook Claude Jordan senior was verbonden, met een 12o uitgaaf met een aantal toevoegingen. Volgens Tiele moet deze het volgend jaar in Parijs, dus waarschijnlijk als nadruk, nogmaals zijn uitgekomen. In 1696 kwam Uytwerf met een 12o druk. Het exemplaar, dat ik hiervan zag, had geen platen. De Préface, getekend B.M., geeft een uiteenzetting over de wijzigingen en verbeteringen van deze druk en de voordelen van een 12o boven een folio.
In 1722 ging Witte tot een nieuwe druk van dit werk over. Een deel van de exemplaren zette hij op zijn eigen naam, een ander deel op naam van de overleden Claude Jordan. De Préface, zonder initialen, is een extract van de Préface van 1696 en rept ditmaal niet van een vroegere uitgaaf in folio. Ik neem aan, dat de exemplaren met Witte's adres voorzien waren van een approbatie en privilege.
Merkwaardig is, dat Witte ditmaal weer als adres de Wijde steeg uit het begin van de boekverkopersloopbaan van Claude Jordan opgaf. Dat adres noemde Jordan op een uitgaaf van 1709 (vergel. no. 78) en in advertenties in de gazette van 18-5-1708 en 26-3-1709. Waarschijnlijk bleef hij op hetzelfde adres wonen, want in een advertentie in de Amsterdamse courant van 12-4-1714 spreekt hij van Nes hoek Wijde Lombartsteeg, op zijn boeken en in advertenties in de gazette afwisselend van ‘vis-à-vis du Lombard’, ‘proche le Rokin’, ‘proche du Lombart’, ‘entre Lombart en Rokin’ en soms zonder meer in de Nes. In de gazette van 10-4-1716 en 15-6-1717 is het echter geworden op het Rokin, en in de gazette van 31-5-(en 24-6-)1718 Gapersteeg. Zoals wij zagen bij no. 104 stierf hij in 1720 ten huize van zijn tante de Lorme.
| |
107 Histoires tragiques et galantes, ornées de figures en taille-douce. Tome Troisième. A Amsterdam, chez Claude Jordan, libraire dans le Wijde-steegh sur le Rokin. 1723. 4 + 400 p. 12o.
Parijs Bibl. de l'Arsenal 8o B.L. 22149.
[Titelpagina rood-zwart. Vis met zon (bij de uitgaven van Witte ook vaak in de tekst gebruikt) als vignet. Met 8 ongesigneerde platen.]
De Bibl. Nat. bezit een exemplaar van deel I van 1710: Histoires tragiques et galantes. Ornées de figures en taille-douce. A Paris, chez Pierre Witte, au bas de la rue S. Jacques, vis à vis la rue de la Parchimenerie, à l'Ange Gardien. 1710. Avec approbation et privilege du Roy. 4 + 366 + 2 p. 12o (met appr. van 15-4-1709 van Danchet en priv. van 18-5-1709 voor Pierre Witte voor dit werk voor 3 jaar, gereg. 19-6-1709).
Jay noemt ook een exemplaar La Haye, Moetjens, 1710.
De Bibl. de l'Arsenal bezit ook een exemplaar van deel I-III van 1715-1723: Histoires tragiques et galantes. Ornées de figures en taille-douce. Tome Premier. A Rouen, et se vend a Paris, chez Pierre Witte, au bas de la rue Saint Jacques, vis-à-vis la rue de la Parchimenerie, à l'Ange Gardien.
| |
| |
1715. Avec approbation et privilege du Roy. 2 + 366 + 2 p. 12o. (met appr. van 15-4-1709 van Danchet en met priv. van 8-8-1714 voor Pierre Witte voor dit werk voor 6 jaar, gereg. 17-8-1714). Idem. Tome Second. 1715. 2 + 380 + 2 p. 12o. Idem. Tome Troisième. 1723. 4 + 400 p. 12o (In deel II en III zijn hoewel zij op de titelpagina worden vermeld geen approbation en privilege afgedrukt).
Jay noemt ook Amsterdam et Paris 1715 3 vol. in 12o, wat er op kan wijzen, dat een aantal exemplaren van deel I en II eveneens op naam van Jordan zijn gezet.
Wie de schrijver van deze verhalen was en of wij met één of meer schrijvers te doen hebben blijkt niet. In 1709 kreeg Witte privilege voor de uitgaaf van 3 verhalen. Blijkbaar liet hij een deel van de oplaag van deze uitgaaf, die in 1710 verscheen, op naam van Moetjens te 's Gravenhage zetten. Ik kreeg daarvan echter geen exemplaar in handen, zodat ik hier bij een veronderstelling moet blijven. In 1715 kwam hij met een nieuwe titeluitgaaf van dit deel als deel I en een deel II met vijf nieuwe verhalen, waarvoor blijkbaar al in 1709 goedkeuring was gegeven. Misschien zette hij al exemplaren van deze delen I en II op naam van Jordan. Alweer kan ik daarover geen nadere gegevens verstrekken, daar ik geen dergelijke exemplaren onder ogen heb gehad.
Zeker is, dat hij in 1723 een derde deel met 6 nieuwe verhalen in het licht gaf, ditmaal blijkbaar onder de vlag van het vorige privilege. Een aantal exemplaren werden op zijn eigen naam gezet, een aantal op naam van Claude Jordan.
Bij Jay vindt men een opgaaf van de titels der verhalen, met bij bijna alle een weinig gunstige opinie over de inhoud. Deel I en deel II hebben ieder 6 platen, deel III 8. Jay vermeldt nog latere uitgaven van 1731 bij Briasson te Parijs en van 1756 te 's Gravenhage.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd