De Amsterdamse boekhandel 1680-1725. Deel 1. Jean Louis de Lorme en zijn copieboek

[p. 9]

Inleiding

Het is een merkwaardig verschijnsel, dat aan de drukkerij, uitgeverij en boekhandel van Frankrijk, Engeland en Duitsland een aantal belangrijke uitgaven zijn gewijd, terwijl ons land - eens het onomstreden middelpunt van dit alles - tot nog toe op algemeen gebied niet meer oplevert dan de sterk verouderde lijsten van Ledeboer en de bronnenuitgaaf van Kleerkooper en Van Stockum. De hier volgende uitgaaf, over de periode van 1680-1725, te rechtvaardigen wordt mij al bijzonder gemakkelijk gemaakt, waar een autoriteit als Paul Hazard in 1935 in zijn ‘La crise de la conscience Européenne (1680-1715)’ op pag. 51 van zijn notes et références heeft geschreven naar aanleiding van ‘les libraires de Hollande’: ‘Nous manquons d'une bonne étude sur ce sujet; celles qu'on trouve dans les bibliographies courantes sont superficielles et ne suffisent plus à nos curiosités.’ Zijn wens te vervullen en een studie te wijden aan dit onderwerp, de toenmalige unieke positie van de Hollandse boekhandel, is niet moeilijk. Gegevens daarover zijn in grote getale bewaard. Deze studie is echter uiteraard gedoemd betrekkelijk onvolledig te blijven, wat zij deelt met vele publicaties op economisch-historisch gebied. Archieven van boekverkopers en statistieken van in- en uitvoer, die de basis voor een alles omvattende beschouwing zouden moeten vormen, zijn niet bewaard. De schrijver moet zijn verhaal opbouwen op de feiten, die de boeken zelf, gildepapieren, notariële acten, correspondenties van geleerden en andere dergelijke verspreide stukken verschaffen. Dikwijls werpen deze gegevens, vooral de boeken, een eenzijdig of zelfs misleidend licht op de zaak. Bij nader onderzoek immers blijken die boeken vrij vaak een niet geheel juist uitgeversadres te dragen. De op zich zelf nuttige lijsten van Enschedé in de Bibliotheek van de Vereniging

[p. 10]

ter bevordering van de belangen des Boekhandels, een catalogus van Nederlandse uitgaven gerangschikt op uitgeversnamen, en de lijst op het Frans seminarie van de Universiteit van Amsterdam, waarop alle Franse boeken, uitgekomen in de Republiek, voor zo verre vermeld in een aantal grote bibliografieën, eveneens op uitgeversnamen zijn gerangschikt, kunnen daarom alleen met voorzichtigheid worden gebruikt.

Op hoedanige en uiteenlopende wijze geknoeid werd met adressen en namen van uitgevers, komt duidelijk aan het licht, wanneer men door toevallige omstandigheden iets beter over een bepaalde uitgever is ingelicht. Dit geluk viel mij te beurt, doordat in het archief van de Waalse Gemeente een copieboek van uitgegane zakenbrieven over de jaren 1707 en 1708 en een aantal papieren van de Franse, in Amsterdam gevestigde boekverkoper Jean Louis de Lorme zijn bewaard. Deze op zich zelf povere resten van een boekverkopersarchief - boekhouding bijvoorbeeld is er in het geheel niet - bieden zoveel bijzonderheden, dat het gevaar, dat bij gebreke van soortgelijke gegevens van zijn collega's hierdoor een te eenzijdig licht op de geschiedenis van de boekhandel wordt geworpen, niet denkbeeldig is. Immers een bedrijf als de uitgeverij-boekhandel, dat niet alleen door materiële maar ook door geestelijke factoren wordt beheerst, heeft meer dan enige andere tak van handel de neiging tot specialisatie en eigen karaktervorming. Tegen dit nadeel wegen de voordelen echter ruimschoots op: Waar vinden wij elders een dergelijke schat van gegevens over de handel in het Franse boek? Juist deze gegevens zijn het, die ons doen beseffen, wat het ontbreken van andere archieven van boekverkopers, die een werkelijk grondig en gelijkmatig overzicht mogelijk zouden maken, betekent.

Het hier voor u liggende eerste deel is geheel gewijd aan het brievenboek van Jean Louis de Lorme. Het plan is, dat het tweede deel een uitvoerige bespreking van alle uitgaven van hem en zijn familieleden en een aantal losse stukken omtrent hen zal bevatten. Om echter niet te eenzijdig te blijven heb ik gemeend over de andere Amsterdamse uitgevers en drukkers van Franse boeken uit deze periode (1680-1725) in een derde deel zoveel mogelijk gegevens bijeen te moeten brengen. Waar Amsterdam onbestreden boven aan de top stond en andere plaatsen als 's Gravenhage (waarover trouwens de enige goede studie, van Kossmann), Leiden, Utrecht en Rotterdam behoudens een enkele uitzondering ver achter

[p. 11]

bleven, heb ik deze steden buiten mijn archiefonderzoek gelaten en alleen in mijn studie betrokken, voor zover gedrukte gegevens dit toelieten.

In deel IV zal ik een algemene beschouwing over de boekhandel van Amsterdam in deze periode - en dat betekent in de allereerste plaats de buitenlandse boekhandel - laten volgen, met als onvermijdelijk supplement enkele beschouwingen over de Franse, Engelse en Duitse boekhandel.

Tenslotte nog speciaal iets over de inhoud van dit eerste deel. Ter verduidelijking van de brieven geef ik een overzicht van het leven van Jean Louis de Lorme en zijn familieleden, gevolgd door een overzicht van hun activiteiten in drukkerij, uitgeverij en boekhandel. Liever had ik deze hoofdstukken het licht doen zien aan het einde van mijn werk; de publicatie in vier afzonderlijke delen liet dit echter niet toe. In dat geval namelijk was het mogelijk geweest zonder in al te veel herhalingen te vervallen Jean Louis de Lorme en zijn bedrijf te schetsen als een klein en zeer speciaal onderdeel van een groot geheel. Nu is de beschrijving van zijn activiteiten gedoemd om uiterst oppervlakkig te blijven. De grote problemen van de toenmalige boekhandel, in de allereerste plaats de ruilhandel, heb ik slechts terloops aangeroerd, daar mij dikwijls nog niet duidelijk is, hoe de algemene gang van zaken was. Ik hoop in het vierde deel positiever mededelingen daarover te kunnen doen.

Het copieboek van Jean Louis de Lorme is een unieke bron voor de geschiedenis van onze buitenlandse boekhandel, de ‘keuken’ van de boekhandel wel te verstaan; uit de tijd van de Republiek ken ik geen enkel stuk, dat hier in de verste verte mee kan worden vergeleken. In zijn copieboek nam de Lorme - het blijkt herhaaldelijk - niet al zijn uitgegane brieven op. Slechts voor zover hij ze van belang oordeelde voor zijn boekhandelszaken vonden zij er een plaats. Het zijn brieven aan boekverkopers, drukkers, particuliere klanten, schrijvers, geleerden, ambtenaren, etc., bijna allen in Frankrijk gevestigd. Op zich zelf dikwijls niet belangrijk geven de brieven toch alle tezamen een beeld van de eigenaardige verhoudingen in de boekhandel van die tijd, die sterk afwijken van de tegenwoordige. Daarom heb ik gemeend alle geadresseerden te moeten opnemen met in een cursief gedrukt hoofd naam en soms adres, ontleend aan het copieboek. Voor zover mogelijk heb ik enige algemene bijzonderheden over ieder van hen laten volgen en soms nog enkele gegevens, die speciaal betrekking hebben op de Lorme of de handel in Hollandse boeken. Uiteraard was het niet eenvoudig om deze gegevens

[p. 12]

over buitenlanders bijeen te brengen en zijn zij in vele gevallen voor verbetering vatbaar. Een aantal personen kon ik in het geheel niet thuis brengen. De meeste gegevens ontleende ik aan de Franse biografische woordenboeken. Over de Franse boekverkopers vond ik veel bijzonderheden in de werken van Lepreux en Lottin en in de staat van de Franse boekhandel van 1701 en in het contributieboek van de Parijse communauté van 1704-1726 (ff N.A. 399, 400 en ff 21871).

Het copieboek, dat het opschrift ‘Livre de copie Lettre 1707, 1708’ draagt, heeft 204 klein beschreven bladzijden. Een volledige uitgaaf daarvan zou in druk vele honderden bladzijden beslaan en was daarom niet gerechtvaardigd. Na lange aarzeling besloot ik alle brieven op te nemen, maar in het algemeen alleen in excerpt, waarbij ik zoveel mogelijk herhalingen, beleefsheidsbetuigingen en ook wel minder belangrijke mededelingen wegliet. Belangrijke passages nam ik daarentegen in originali over. Het is een vorm van publicatie, waartegen veel te zeggen valt, en die mij zelf, eraan bezig dikwijls tegen de borst stuitte. Ik zag echter geen andere mogelijkheid dan deze om de brieven uit het copieboek enigszins tot hun recht te doen komen.

Tussen haakjes vermeldde ik, indien bekend, de datum van de brief, die de Lorme beantwoordde, en identificeerde ik, voor zover mij mogelijk, de in de brieven genoemde personen. Bij de Amsterdamse boekverkopers deed ik dit niet, daar zij allen in deel III zullen worden behandeld. Van een aantal brieven maakte ik geen excerpten, maar liet ze in hun geheel in een Bijlage volgen. In de allereerste plaats zijn dit de brieven aan de abbé Bignon. Jean Louis de Lorme behoorde niet tot de allergrootste boekverkopers van Amsterdam, maar juist in de jaren, waaruit het copieboek dateert, speelde hij een uiterst belangrijke rol. Als opvolger van de befaamde Rotterdamse boekverkoper Reinier Leers was hij degene, die de abbé Jean Paul Bignon, toen de officieuse ‘directeur de la librairie’ in Frankrijk, voorzag van alle uitgaven, die uit of via de Republiek naar Frankrijk kwamen. Uit dank daarvoor genoot hij op alle mogelijke wijzen faciliteiten bij de invoer van boeken in Frankrijk. Ik heb daarom gemeend alle brieven aan Bignon - ofschoon ogenschijnlijk niet steeds even belangrijk - volledig te moeten afdrukken. Ook de brieven van de Lorme aan zijn Hollandse relaties, de boekverkopers Reinier Leers, Thomas Johnson en Gaspar Fritsch en zijn geldschieter Hendrik Adriaen van der Marck, nam ik volledig op, evenals brieven aan Franse auteurs, namelijk de weduwe van de markies de l'Hospital en een zekere de Vienne (voor zover na

[p. 13]

te gaan een schuilnaam voor Richard Simon), aan de tekenaar Picart en aan de geleerde bibliofiel Rémond te Parijs. De brieven aan twee boekverkopers te Parijs, Ganeau en Musier, drukte ik wegens het belang van de inhoud ook geheel af. De spelling heb ik gelaten, zoals ik die in het copieboek aantrof. Alleen onjuiste splitsingen van woorden en aaneenvoegingen van twee woorden heb ik verbeterd. Het copieboek is telkens door anderen (voor zover na te gaan vijf verschillende personen) ingeschreven. Een enkel maal vindt men in de vrijwel fonetisch geschreven woorden met een andere hand verduidelijkingen aangebracht. De uitgaven, die - dikwijls met een verminkte titel - worden genoemd, heb ik niet geannoteerd. Mijn plan is in het laatste deel bij wijze van index een lijst van deze boeken met eventuele bijzonderheden daarover af te drukken. Ook een index op personen en op plaatsen over de vier delen wil ik in dat laatste deel opnemen, evenals een lijst van geraadpleegde werken en bronnen.

Tenslotte wil ik ter verduidelijking nog enkele boekhandelstermen vermelden.

en blanc	ongebonden
carton	blad met verbeteringen ter vervanging van een ander, aangebracht wegens censuur
chambre syndicale	vergaderplaats van de Parijse communauté, waar de boeken uit het buitenland gevisiteerd werden
contrefaire	nadrukken (hiervoor werd echter ook herhaaldelijk het woord rimprimer gebruikt)
deffects	vellen, waaruit geen volledig exemplaar samen was te stellen en die gebruikt werden ter completering van onvolledige exemplaren
marchand libraire	boekverkoper (thans uitgever-boekhandelaar)

De Hollandse gulden was blijkens de opgaaf van de Lorme toen ruim genomen 1½ Franse livre (de rekenmunt) waard, in werkelijkheid echter niet meer dan 1 livre, 7 à 8 sous. Een Louis d'or was 13 livres, 5 sous en in Hollands geld f9.10. In de boekhandel werd deze echter dikwijls verrekend met f 10. - om op die manier rabat te geven, zoals uit de brieven blijkt. Een ecu werd berekend op omstreeks f 2.10 in Hollands geld.