Studies. Vierde reeks

[p. 251]

Binnenlandsche kolonisatie.¹⁾

Het volgende is de kern eener rede door mij 't eerst uitgesproken voor het gezelschap S.L. in d'Geelvinck te Amsterdam, daarna in verschillende plaatsen van Nederland. Ik voeg er een en ander aan toe wat door de de ervaring dier voordrachten werd geleerd.

Vooreerst waarschuw ik tegen misverstand der woorden socialisme, communisme en anarchisme. Die woorden zijn voor de brave burgerij als roode lappen voor stieren, waartegen ze blind inrennen. Waarlijk is de beste beteekenis der namen niets minder dan een heilstaat voor iedereen. Geen reden dus om de woorden te verfoeien. Dat er misverstanden bij in 't spel zijn gekomen, dat er allerlei leelijks, haat, vernielzucht, grofheid, moord mede is samengegaan, mag den verstandige niet weerhouden de zaken zelf in hun zuivere, oorspronkelijke beteekenis te beschouwen en te bewonderen. Alle drie bedoelen een toestand, waarin de grootste ellenden onzer hedendaagsche samenleving: de geldzucht, het gebrek, de losbandigheid, de ontucht, de verstomping, de leelijkheid, de ziekte, de misdaad, geheel of ten deele zullen zijn opgeheven, - welke toestand te wachten staat en met alle inspanning door allen moet worden gezocht.²⁾

1) Tweemaandelijksch Tijdschrift, Maart 1901.

2) Ook door Professor Bolland en L. van Deyssel.

[p. 252]

Bij elke goede beweging zijn uitersten voorgekomen van teugellooze dweepzucht, de zachtzinnigste en edelste leer is door geestdrijvers bedorven en door wandaden bevlekt. Ook zijn het lang niet altijd de kampioenen eener nieuwe orde, die de ergste gruwelen op hun geweten hebben. De handhavers van het oude waren even wreed en gewelddadig, als het verzet gold tegen krachten die voort wilden gaan, waar zij wel-voldaan geëindigd waren. Al wat zich tot zede en gewoonte heeft gevestigd breekt niet zonder ongelukken, scheurt niet zonder smart.

Hoe hard en wreed heeft niet het zich zachtzinnig heetende Christendom den ketters de martelingen betaald gezet, zelf ondervonden toen het ook kettersch heette. In eigen jeugd communistischer dan de verst gaande communist van heden, noemt het nu alle communisme riekend naar den mutsert en uit den booze.

Erger, en helaas! niet minder gewoon, is de haat en vijandschap der nieuwlichters tegen elkaar. Wat het broederlijkst moest samengaan, is 't felst op elkaar gebeten. Zoo kibbelen kinderen uit éên huis onderling en zijn hoffelijk tegen vreemden. Het is menschelijk, maar klein-menschelijk. De afvallige is heviger gehaat dan de ongeloovige. De sociaal-democraat is niemand vijandiger dan den communist-anarchist. Toch willen ze hetzelfde. Ze kijven over den kortsten weg. De één zegt: ‘zóó kom je er nooit!’ De ander; ‘zóó kom je heel ergens anders terecht!’ En beiden tegen elkaar: ‘je verdeelt den stroom, je verzwakt de beweging, je houdt tegen!’ en dan aan 't plukharen, tot vermaak der behouders!

Die zich 't meest aanmatigt en anderen wil bedillen, loopt 't grootst gevaar te dwalen. Handelend naar diepst gevoel en scherpst inzicht weten wij toch maar ten

[p. 253]

deele bewust te zijn van eigen motieven en zeer vagelijk bekend met de toekomst. Terwille van een groot doel, hoe duidelijk ook voorzien, anderer geest in dogmatisch juk te willen dwingen, is altijd hachelijk werk. Een kleine onvoorziene zwakheid en het moeielijk verbogene springt terug in oude stelling, verwondend en onherwinbaar.

Wijzer schijnt: te zoeken naar de éénheid in het verscheidene, hoe weinig bepaald dan ook, en die gevonden, elks gangen daarheen vrij te laten.

Wij erkennen één vijand niet waar? Het kapitalisme, het persoonlijk bezit van wat allen gezamenlijk moest behooren. Welnu! laat ons dan anti-kapitalisten zijn met alle kracht, elk naar diepst gevoel en scherpst verstand.

En den behouders zeg ik: bedenk dat ‘socius’ kameraad beteekent en socialistisch: ‘kameraadschappelijk’. Gij zijt dus, naar uw woorden, even goed socialist als ik, want wie zal er beweren niet kameraadschappelijk te zijn? en geheel uw zede en leven heet op kameraadschap gegrond. Maar naar uw werken en inderdaad zijt ge uws naasten vijand, brood- en doodvijand Want als ge verheugd thuis komt van bureau of kantoor, bij brave vrouw en lieve kinders, handenwrijvend omdat ge honderd gulden ‘eerlijk’ hebt verdiend, dan hebt ge eenvoudig uw evenmensch negen-en-negentig gulden en nog wat, armer gemaakt, terwijl uw arbeid hoogstwaarschijnlijk de wereld met maar weinige stuivers of in 't geheel niet heeft verrijkt. Wie dat kameraadschap noemt mag een domoor heeten. De Hebreeën mochten rente vragen van de ongeloovigen, dat waren vijanden, evenmin opgenomen in de zedewet als tijgers of ratten. Voor u, kapitalisten, is elke mensch een ongeloovige en een vijand, dien men even zede-matig berooven mag als een

[p. 254]

luis doodknijpen. Daarom is uw leven een bespottelijke ongerijmdheid, volgehouden door onwetendheid, gewoonte en een menigte drogredenen en logens, van denzelfden aard als die waarmede het Engelsche volk zich paait in den Boeren-oorlog of het Fransche in de Dreyfus-zaak.

Ik behoef hier niet de kritiek op de bestaande maatschappij te herhalen. Ook spreek ik nu niet van de geestelijke glorie, die 't gevolg moet zijn van betere sociale orde. Ditmaal bepaal ik mij tot het droog-zakelijke, het nuchter-praktische en logische.

Want juist de ongerijmdheid is het kenmerkende van de thans heerschende wanorde. Er is overdaad en honger tegelijk in één gemeenschap, er is overproductie en gebrek aan 't noodigste bij de voortbrengers zelf, er is tegelijk te veel en te kort, verkommering door noeste werkers, verkwisting door leegloopers, drie vierden der menschen minstens is onproductief en het productieve gedeelte is 't armst, er worden voor millioenen nuttelooze voorwerpen gemaakt en gekocht alleen omdat ze goedkoop zijn en onmiddelijk weer vermorst, bijna niemand werkt met voldoening, bijna niemand is tevreden, de meesten besteden hun leven in werk waar zij geen neiging toe hebben en brengen dingen voort die ze niet noodig hebben en die hun niets baten.

Dit is zeer zot. Wie onze samenleving bestudeerde van af een andere planeet, zou niet gelooven dat wij elk afzonderlijk zooveel verstand hadden. Wij werken samen als wezens van een veel lager orde. Elk enkeling is veel beter en wijzer dan het gedrag der massa zou doen vermoeden.

Dat kan nimmer een blijvende toestand zijn. Zij rust niet op onnoozelheid maar op logen. 't Is niet omdat

[p. 255]

men niet beter weet, maar omdat men elkaar voorliegt. De stelling is, dat ondanks ongelijke rechten, door de vrije werking van vraag en aanbod, ieder loon krijgt naar verdienste en werkt naar de behoefte. Dit nu is te zot om alleen te loopen, ja! al loopt er aan iederen kant een professor in de economie naast. En toch met deze zotte fictie als verontschuldiging presenteert de hedendaagsche Christen zijn parasieten-leven ten gerichte, onder deze vlag meent hij de eeuwigheid te mogen invaren.

Men noemt wel het socialisme een nieuwe moraal. Maar het is de omzetting van onze fictieve moraal tot een werkelijke, van onze Zondagsche moraal tot een door-de weeksche. Het is het samenstemmen van het leven der massa, het gemeenschapsleven, met het beter weten van elken enkelling, van makro-kosmos met mikro- kosmos. De enkelling staat onder invloed van 't geheel, maar in eiken enkelling vernieuwt zich weer de scheppende kracht, die alleen het geheel hervormen en frisch leven geven kan.

Nu neem ik het volgende aan, als geen nader bewijs behoevend:

1^o	De mensch zoekt niet zinnelijke en stoffelijke vreugden als einddoel, maar geestelijke vreugden en zedelijke volmaking. De zinnelijke vreugden zijn middelen tot dat doel.
2^o	Tot zedelijke volmaking is dienstig: een gezond lichaam, een niet overwerkt leven, gelegenheid tot geestes-oefening en hoogere genietingen, een liefdevolle en zedelijk reine omgeving.

[p. 256]

	(Zonder deze voorwaarden is de beste wil machteloos. Praat eens van hoogere vreugden en zedelijke volmaking tegen een fabrieksarbeider die een uur of twaalf daags dom werk doet dat hem niets schelen kan, daarbij onvoldoende voeding krijgt en moet samenwonen met te veel menschen in een klein vertrek, in stoffelijke of zedelijke onreinheid!)
3^o	Onze tegenwoordige maatschappij biedt, door slechte organisatie, aan zeer weinigen de gelegenheid tot streven naar dit doel. En daar niemand er alleen naar streven kan, wordt aan niemand volkomen gelegenheid geboden.
4^o	Evenwel zijn de omstandigheden, de toestand der aarde en de eigenschappen der menschen, zoodanig, dat die volkomen gelegenheid aan elkeen, aan elk en een iegelijk kon geboden worden.
5^o	Dit nu kan geschieden door verstandelijk ingrijpen in de praktische organisatie onzer samenleving.

De verdeeling der maatschappij in twee klassen, bezitters en niet-bezitters is ten deele juist en heeft veel dienst gedaan als middel ter verklaring. Men leerde onderscheiden een kapitalisten-wereld met eigen begrippen, levensuitingen en moraal, van een anti-kapitalistenwereld. Maar hier geraakte men ook in een groote verwarring door aan te nemen dat de niet-bezitters zulk een anti-kapitalisten-wereld vormden, met anti-kapitalistische uitingen en denkbeelden. Dit nu is een grove dwaling, alleen vol te houden door voor de werkelijkheid blinde doctrinairen. Alle leden onzer samenleving, zoowel bezitters als niet-bezitters hebben kapitalistische levensuitingen, moraal en begrippen. De niet-bezitter is even-

[p. 257]

goed een kapitalistisch product met kapitalistische eigenschappen als de bezitter. Terwijl het nieuwe begrip van anti-kapitalisme ontwaakt in alle lagen, en nog wel 't meest onder de bezitters of hun gunstelingen.

De scheiding in twee klassen is te grof, daardoor verwarrend. Onder welke klasse moeten de loontrekkende nietbezitters gerekend worden, indien hun loon zeer hoog is? En zal men een gouverneur-generaal of medisch professor die vijftig duizend gulden 's jaars verdient, maar geen kapitaal bezit, tot de proletariërs rekenen?

Het komt mij voor dat wij drie klassen of standen moeten onderscheiden.

Klasse A. Bezitters-stand In 't bezit van beroovingsrechten, in den vorm van fondsen, grond- of huizeneigendom, enz. Type: de hypotheek- of aandeelhouder, de rentenier, de afwonend groot-grondeigenaar enz.

Klasse B. Lakeien of Cliënten-stand. Deelend in de voordeelen van klasse A door gunst der bezitters.

Hiertoe behooren alle ambtenaren, rechters, advocaten, militairen, artiesten, doctoren, en werklieden, wier functie of arbeid den bezitters bizonder aangenaam of noodig toeschijnt, en die daarom min of meer ruim door hen worden betaald.

Klasse C. Slaven-stand. Zonder eenige rechten of voordeelen. Type: de fabrieks-arbeider, de daggelder, de koelie, de hindoe, de russische boer.

Nu komen de meeste productie-belemmerende of onproductieve leden vóór in klasse A, en de meeste productieve leden in klasse C. Evenwel zijn er in de laatste ook geheel on-productieve leden, zooals b.v. voortbrengers van wapenen, van luxe-artikelen, enz.

[p. 258]

Tusschen A en B komen gemengde vormen voor, men kan tegelijk in A en B behooren. Ook zijn er tal van overgangen. Zoo staan dienstboden en werklieden tusschen B en C, al naar ze in rijker of armer dienst zijn, al of niet ‘voor den rijkdom’ arbeiden.

Het begrip ‘productief’ is moeielijk scherp te bepalen, en afhankelijk van het algemeen geldend levensdoel. Is dit doel ‘eten’, dan is de kunstenaar onproductief. Is het ‘zedelijke volmaking’, dan is hij bij uitstek productief. Bij onze beschouwing echter gaan wij uit van het feit, dat er door gebrek geen gelegenheid is tot zedelijke volmaking, en dat zij, die 't meest aan levensbehoeften voortbrengen, er 't meest aan te kort komen.

Het bestaande systeem nu, hoe wanordelijk en gebrekkig ook, is één geheel. Het is zoodanig ingericht, dat de leden van den slavenstand, over de geheele wereld, werken voor de bezitters en hun gunstelingen. Geen lid kan er uit gemist worden, zonder de wanorde nog grooter te maken. Voor den behouder heeft elk lid onzer samenleving een betrekkelijke nuttigheid. Een likeurstoker of sigarenmaker, een handelsreiziger in snuisterijen of reclamekaartjes, een bankier, een advocaat, een diamantslijper, hoe volkomen onproductief en onnut wij, van anti-kapitalistisch standpunt, hun werk zouden noemen, zij moeten er volgens den behouder óók zijn, want hun producten worden gewenscht, hun arbeid wordt betaald, dus noodig geacht.

Onder deze omstandigheden is een ‘klassenstrijd’ altijd een destructief maar nooit een constructief expedient, aangezien er geen anti-kapitalistische klasse is, en de strijd dus zou gevoerd worden tusschen kapitalisten en kapitalisten.

[p. 259]

Snijd de bestaande structuur in tweeën en ge hebt twee kapitalistische helften: de eene rijk en weelderig, de andere arm en behoeftig; maar beiden ten deele met, ten deele zonder kapitaalbezit, en elk gedesorganiseerd, zonder eenheid of verband. Het gevolg zou zijn een nog veel grooter wanorde.

Men wil de niet-bezittende kapitalisten - of liever: de behoeftige kapitalisten, want er zijn ook rijke niet-bezitters - organiseeren, om hen te doen strijden tegen de welgestelde kapitalisten - want er zijn ook arme bezitters.

Doch wat verstaat men onder ‘organiseeren’? Verdient elk aantal menschen, dat te zamen een bestuur kiest en vergaderingen houdt, waarin besluiten worden genomen, den naam ‘organisatie’?

Een organisme is een ding, dat door samenwerking van verschillende deelen, het eigen wezen in stand houdt.

De kapitalistische maatschappij is zulk een organisme, hoe gebrekkig ook. Zij houdt zichzelf in stand

Doch de organisaties, die men er tegen overstelt om haar te bestrijden, de politieke lichamen, de vakvereenigingen, de tot een of ander genootschap of vereeniging verbonden arbeiders, dat zijn groepen, maar geen organisaties in den strikten zin des woords. Zij houden zichzelf niet in stand, zij bestaan in en door het kapitalisme: zij kunnen zichzelf niet in stand houden, en pogen het ook niet.

Wij zijn het allen eens, dat een anti-kapitalistische organisatie sterker en beter zal zijn dan de kapitalistische. Doch men dwaalt grovelijk, door elke vereeniging van niet-bezitters of behoeftigen een anti-kapitalistische organisatie te noemen.

Een anti-kapitalistische organisatie is een vereeniging

[p. 260]

van personen, onverschillig uit welke klasse der kapitalistische maatschappij, die samenleven en arbeiden en hun gemeenschap in stand houden op niet- kapitalistische wijze. Dat wil zeggen in beter orde en met betere rechts-verhoudingen dan de oude maatschappij.

Proeven van zulke anti-kapitalistische organisaties, waarin men de fouten van 't bestaande systeem van den aanvang af tracht te vermijden, zijn de socialistische kolonies.

Het ware te wenschen, dat economen en sociale hervor, mers beter bedachten dat economie een onderdeel is van biologie. Men schettert over wetenschappelijkheid en pronkt met dikke boeken vol abstracties, maar verwaarloost biologische en psychologische begrippen.

Socialistische kolonies, proeven van beter maatschappelijke structuur, zijn al vóór eeuwen gemaakt. Eerst in gedachtebeeld, later in werkelijkheid; eerst zeer zeldzaam, maar in de laatste eeuw, nu de omzetting naderbij komt, bij honderden.

Nu is de gewone opmerking, dat zij allen mislukt zijn en mislukken. Alleen oppervlakkige, onwetenschappelijke menschen kunnen daaruit de gevolgtrekking maken dat zij altijd zullen mislukken.

Het beantwoordt aan onze jongste voorstelling omtrent het opdoemen van nieuwe onbekende levensvormen, dat die zich eerst sporadisch vertoon en, op verschillende plaatsen tegelijk, aanvankelijk weer vernietigd worden, om daarna talrijker en talrijker op te treden als teeken dat ze winnen en 't veld zullen behouden. Dat de eersten ten ondergaan bewijst niets tegen de levensvatbaarheid van de volgenden.

[p. 261]

Met de vindingen van den mensch gaat het evenzoo. De stoomwerktuigen waren er, in beginsel, reeds voor eeuwen, in de 17^e eeuw vervaardigde Papin een vrij goede stoomboot die op de Elbe voer. Deze werd vernield door afgunstige schippers - de behouders - en honderd jaren later, onder Napoleon, verklaarden de leden der Fransche Academie eenstemmig de stoomboot voor een utopie.

De kranigste kolonisator is Robert Owen geweest. Wat hij tot stand bracht was verwonderlijk en vol groote belofte. Wat later onder zijn invloed ontstond beschaamde niet, maar overtrof de verwachting.

Owen's werk is vernield door zijn eigen voorbarigheid en overhaasting, wat na hem kwam door toeval en verzet der oude maatschappij. De ondergang van zijn werk heeft voor jaren den diepen indruk nagelaten, dat zulke pogingen vruchteloos en ruïneus zijn.

Evenwel is er voldoende theoretische grond om dezen indruk eenvoudig voor een gemoeds-indruk te houden - welke soort indrukken vaak een groote rol spelen, ook bij zich wetenschappelijk noemende menschen - en te beweren dat zulke pogingen eenmaal zeker moeten gelukken. Want de fouten der bestaande organisatie zijn zeer groot en in 't oogvallend, een andere organisatie zonder die fouten, wanneer ze mogelijk is, zou dus altijd krachtiger zijn. En de genomen proeven, - ook al waren ze allen mislukt, wat niet het geval is, - hebben de mogelijkheid, en zelfs de wenschelijkheid van haar bestaan voldoende bewezen.

Het staat er dus mee als met de vliegmachine. Die is theoretisch mogelijk. De practische oplossing alleen ontbreekt. Nu besteedt men getroost jaarlijks honderd-

[p. 262]

duizenden aan proeven, overtuigd te zullen slagen.

Maar een beter maatschappelijke orde komt mij noodiger voor dan een vlieg-machine.

Iedere mislukking is zooveel gewonnen, wanneer ze niet ontmoedigt, door gevoels-reden, door depressie, en gemis aan energie, - maar wanneer ze tot leering strekt en aanwijst hoe beter te doen.

Men heeft dus drie richtlijnen:

1^o.	Een werkelijk organisme te vormen, dat het eigen wezen in stand houdt.
2^o.	Een beter, krachtiger organisme te vormen door de fouten van het bestaande te vermijden.
3^o.	Ook de fouten van de mislukte proefnemingen te vermijden.

Hiertoe hoort dus, behalve het onmisbare geduld en de noodige geestkracht, vooreerst biologische en psychologische kennis, in de tweede plaats kennis van de fouten der bestaande maatschappij, in de derde plaats zoo volledig mogelijke kennis van de historie der ondergegane of nog bestaande proefnemingen.

Ik bespreek dus eerst de hoofdfouten der oude orde, dan de fouten van de mislukte proeven eenere betere.

De principieele fout der oude maatschappij schuilt in de ongelijke en onbillijke rechts-verhoudingen In wat ik noemde: de beroovings-rechten, of wrat men ook de schattings-rechten en schatplichtigheid kon noemen,

Deze schatttngs-rechten hebben den naam van rechten van bezit of eigendom, niet in den zin van gebruiks-recht,

[p. 263]

maar in de uitgestrekter beteekenis van algeheel beschikkingsrecht over grond en goed, veel meer dan tot eigen gebruik zou kunnen dienen. Deze rechten dragen den fictieven naam van kapitaal-bezit en maken het af-eischen van rente mogelijk.

Men tracht deze rechten gewoonlijk te beoordeelen door uitvoerige dialectische abstracte beschouwingen. Hierbij wordt vergeten dat men werkt met een mystieke en onberedeneerbare grootheid n l. het gevoel van recht en billijkheid. Het komt er niet op aan, de ingewikkelde toestanden uit te pluizen waartoe deze rechtsverhoudingen geleid hebben, maar het komt er op aan te weten wat men - de volwassen, gezonde, toerekenbare mensch - billijk vindt. Deze factor is niet door redekunst of door theorie, - maar alleen door praktijk en ervaring te vinden.

Een korte ervaring, onder nieuwe voorwaarden van samenleven, leert onmiddellijk en beslissend dat door den gemiddelden mensch van onzen tijd en van ons ras noch het beschikkingsrecht over goed, dat meer is dan gebruiks-recht, noch het eischen van rente voor uitgeleend goed, billijk wordt gevonden. Alleen door overlevering en gewoonte, en oorspronkelijk door geweld, is dit rechts-gevoel in de oude maatschappij onderdrukt en verstompt.

De theorie nu - naar mijn weten het eerst en het duidelijkst door Flürscheim gegeven¹⁾ - zegt in overeenstemming daarmede, dat rente-afeischen onmogelijk wordt zoodra het bedoelde schattings-recht in zijn eenvoudigsten vorm - privaat-grondbezit - wordt opgeheven.

Het is niet gemakkelijk het zoogenaamd kapitaal-bezit

1) Michaël Flürscheim. Der Einzige Rettungsweg. Pierson's Verlag. Dresden 1897.

[p. 264]

te leeren inzien als een fictief begrip, een schattings- of beroovings-recht meestal zonder eenig reëel bezit, en de onbillijkheid er van te voelen, omdat kapitaal een vage, dubbelzinnige term is, waarmee nu eens grond, goederen rechts-titels, dan weer metaal- of papiergeld, arbeid, talent of wat anders wordt bedoeld. Voeg daarbij de onbestemdheid van het begrip bezit of eigendom en men heeft genoeg om alle heldere gevoelens onklaar te redeneeren

Maar aangenomen de economische definitie van kapitaal, dan is het duidelijk dat de bezitter van duizend goudmijnaandeelen van 38 maal de nominale waarde, geen productieve goederen, werktuigen enz., ter waarde van 38000 pond sterling kan bezitten, aangezien er maar voor hoogstens 1000 pond als zijn aandeel aanwezig is. Welke ‘goederen geschikt om goederen voort te brengen’ kan de hypotheek-houder als zijn eigendom vertoonen? En kan men zeggen, dat de bezitter van duizend vierkante Meter grond in Kalverstraat of Lombardstreet productieve goederen ter waarde van een millioen gulden of meer bezit? Maar deze zoogenoemde kapitaalbezitters hebben rechts-titels, volgens welke zij hun productief arbeidende medemenschen tot een jaarlijksch bedrag van duizende gulden mogen brandschatten.

Al de bedoelde schattings-rechten zijn terug te brengen tot één oorspronkelijken vorm: het grondbezit. Dit is voldoende aangetoond door Henry George.¹⁾ later door Flürschheim en Oppenheimer²⁾ In dezen vorm wordt de onbillijkheid nog 't sterkst gevoeld. Men spreekt wel

1) H. George. Progress & Poverty.

2) Dr. Franz Oppenheimer. Gross-grundbesitz und soziale Frage. Versuch einer neunen grundlegung der Gesellschafts-Wissenschaft, Berlin Vita.

[p. 265]

van den goeden landheer, als een bij uitstek productief en nuttig mensch, Een goede landheer nu zou de landheer zijn, die zelf zijn goed administreerde en tot zijn deel een behoorlijk administratieloon nam, en niet meer. Indien dit wonder ergens bestaat dan is 't ook geen landeigenaar meer, want dan heeft hij van zijn rechten afstand gedaan. Zijn recht toch is: in de stad te gaan wonen en het grootste deel van het door zijne arme pachters en daggelders zuur verdiende goed naar willekeur te verkwisten, zonder zelfs nauwkeurig te weten, hoeveel land hij heeft. Dit is zijn recht, - ik zoek den onbeschaamden behouder die het billijk noemt.

Deze onbillijke rechtsverhoudingen werken nu in het maatschappelijk organisme schadelijk op zeer uitgebreide schaal, op zeer verwikkelde wijze en in progressieve mate.

Men kan de schadelijke werking herleiden tot de volgende vier hoofd-factoren:

1^o.	De bezitter der genoemde rechts titels kan de productie regelen - door ‘belegging’ zooals het heet - hetgeen hij doet ten zijnen persoonlijken voordeele, zonder in achtneming van het belang der gemeenschap.
2^o.	De bezitter tracht de schatting die hij afeischt zoo hoog mogelijk op te drijven, met het oog op oogenblikkelijk voordeel, zonder inachtneming van 't belang der gemeenschap. Hierdoor wordt de productie wel gestimuleerd, maar overmatig en zonder voldoende zorg voor den voortbrenger, voor de toekomst en voor 't algemeen, hetgeen de productie aftapt, den werker uitmergelt en den arbeid verlamt.
3^o.	De bezitter kan den ontstaanden overvloed onmiddellijk naar eigen willekeur vermorsen, waardoor het peil van welvaart nooit gelijkmatig en voor allen stijgt.

[p. 266]

4^o.	De bezitter beheerscht door zijn vraag het aanbod, hetgeen een enorme arbeids-verkwisting te weeg brengt, daar hij vraagt ter voldoening van persoonlijke, door overmacht hypertrofisch geworden neigingen, zonder tegenwicht of controle der gemeenschap.

Dat bijna al de ellende van van onzen tijd, het gebrek, de werkeloosheid, de verstomping der loon-arbeiders, de weelde der steden, de ziekten en vadsigheid der rijken, de degeneratie van het geslacht uit deze recht-ongelijkheid voortkomen, is min of meer duidelijk door alle socialisten der vorige eeuwen begrepen en uiteengezet.

Dat de maatschappij verkwistende lediggangers, - doodeters - bevat is niet zoo'n groot kwaad. Een welgeordende samenleving is zóó rijk en productief, dat ze zich die weelde wel kon veroorloven. Wij konden alle rijke nietsdoeners op kosten der gemeenschap in gelijken overvloed onderhouden en zelf nog welvaart hebben bovendien, wanneer wij de dood-eters buiten de leiding der productie hielden. Maar hun ‘belegging’, geheel gericht op ieders eigene veilige en voordeelige wijze van renteafpersing, stuurt de productie in duizend elkaar tegenwerkende richtingen, nimmer ten algemeenen beste, en zweept ze op zonder genade, zonder algemeen overleg, roekeloos ten verderve van den voortbrenger, ten nadeele der gemeenschap. Dikwijls is de afperser zelf ook het slachtoffer van eigen hebzucht en belangzucht. Maar daar genoemde schattings-rechten niet noodzakelijk verplichtingen meebrengen, onttrekt de kapitaal-bezitter zich zooveel mogelijk aan risico of verplichting. De hypotheekhouder doet niets en waagt niets en zuigt veilig den pachter en arbeider uit. Zijn deze doodgebloed en over den

[p. 267]

kop, dan zet hij kalm zijn vampyr-snuit op een ander stuk grond, tot ook daar de zware last van hypotheekrente en onderhoud der werkers het over-spannen productie-vermogen te boven gaat en de boel ineenstort. Land, pachter en arbeider zijn verarmd, alleen de hypotheekhouder is er vetter bij geworden.

De overvloed, die uit harden arbeid was ontstaan en die grond, arbeiders en productie ten goede had kunnen komen, en bron worden van nieuwen, nog grooteren overvloed, is weggevloeid en heeft niets anders teweeg gebracht als het onheil van voortbrenger en verbruiker, door vele armen nog dieper in de ellende, en één rijke nog hopeloozer in de gevaren van lediggang, weelde, overmacht en willekeur te storten, terwijl des rijken door niets meer getemperde behoeften de industrie jagen tot productie van noodelooze luxe artikelen.

Niets beteekenen hierbij mooie praatjes over milddadigheid, menschlievendheid, eenvoud van sommige bezitters. Dat wil alleen zeggen dat zij genade voor recht laten gelden, afstand doen van hun recht. Het is hun recht, hun wettelijk gewaarborgd recht den arbeider uit te mergelen ten doode, de productie van 't noodigste in de war te sturen en te belemmeren, den door zwaren arbeid van anderen ontstanen overvloed te vermorsen, de ongelukkige voortbrengers te dwingen prullen te vervaardigen en juweelen te poetsen terwijl vrouw en kinderen honger lijden. En nogmaals daag ik den schaamteloozen behouder uit mij in 't aangezicht te durven verklaren dat zulk een recht in overeenstemming zou zijn met het rechts-gevoel der menschheid.¹⁾

1) Komaan! gij vrome en welbespraakte lieden, - Komaan! Pierson, Kuyper, Boissevain,Talma, Bronsveld, neemt niemand de uitdaging aan?

[p. 268]

Onze voortbrengings-wijze wordt geheeld door een lekke pomp. De rijke zit bij 't lek, de pomper krijgt met wanhopige inspanning ter nauwernood een paar droppen boven om zijn lippen te bevochten. Hierbij niet alleen te denken aan de arbeiders in onze rijke industrieele landen. Die zijn nog dicht bij 't lek, en de gunst der bezitters - die vaak uit weekhartigheid de zelfveroorzaakte ellende niet kunnen aanzien - doet iets van den overvloed op hen neerdruipen. Een genade des te grievender, omdat ze het onrecht als recht doet handhaven. Maar des rijken overvloed stroomt toe uit alle wereld-deelen en van de ellende der hindoes, moejiks, en koelies, die bij duizenden verhongeren terwijl ze zijn brood en genotmiddelen voortbrengen, bemerkt hij niets.

Uit deze onbillijke rechts-verhoudingen is voortgevloeid een onzuiver ruil-verkeer, de kapitalistische handel zooals wij dien kennen. Zoolang de koopman overbrenger is van goederen en beloond wordt voor een moeilijk en gevaarvol warentransport, zoolang is hij een nuttig en eerlijk arbeider. Maar de kapitalistische koopman is een thuis blijvend speculant, die het moeielijke werk aan de schat-plichtigen overlaat, en op listige wijze misbruik weet te maken van het gebrek aan verstandhouding tusschen voortbrenger en verbruiker, die leeft van het prijsverschil dat hij onderschept, en die al de macht van zijn kapitaal-bezit aanwendt om dat prijsverschil zoo groot mogelijk te houden. Hij werkt dus in hooge mate belemmerend en ook verspillend, omdat zijn hebzucht en zijn spilzucht door niets worden getemperd of gecontroleerd. Als wij zijn werk van belemmerend tusschenpersoon onder onze oogen zagen gebeuren,

[p. 269]

zooals Ruskin 't voorstelt,¹⁾ en wij zagen hem voor onze huisdeur een broodje van den bakker koopen voor een stuiver en weer aan de meid verkoopen voor drie stuivers, dan zouden wij gauw zwijgen over den nuttigen handelsman en hem als een dief wegjagen. Er is zeer zeker een zuiver ruilverkeer mogelijk, dat allen voordeel zou brengen. Maar de kapitalistische handel, berustend op ongelijke rechts-verhoudingen, op persoonlijk belang en kapitaal-bezit, werkt als een stoornis en een lek, tot schade van voortbrenger en verbruiker, en tot zedelijke schade ook van den handelaar.

Deze tweede structuurfout is minder principieel dan de eerste, en zal van zelve verdwijnen als het schattingsrecht verdwijnt.

In de coöperatieve verbruiksvereenigingen tracht men reeds deze fout te ontwijken. De belemmerende tusschenpersoon, die de handelswinst opstrijkt, is daar uitgesloten. Daarmee wordt één lek gedicht en groote voorspoed is het gevolg, zooals de enorme bloei der Engelsche en Schotsche cooperatieve Whole-sale Societies bewijst.²⁾ Doch zij blijven niettemin geheel kapitalistisch.

De genoemde structuurfouten zijn bijna altijd door sommigen gevoeld, maar niet altijd zijn ze even klaar begrepen en aangewezen. Hun bestaan werd zoo algemeen en gewoon, hun werking zoo verblindend uitgestrekt zoo verbijsterend ingewikkeld.

1) J. Ruskin. Fors Clavigera. Vol. IV. Letter LXXIII, pg. 11. Binnenkort zal een Hollandsche vertaling verschijnen.

2) The Coöperative Wholesale Societies limited. England and Scotland. Annual for 1900 Manchester. Glascow.

[p. 270]

De Germaansche vrije dorpeling en markgenoot wist dat het om zijn vrijheid ging, dat het slavernij beteekende, toen zijn markgrond werd genaast door edele en klooster, en hij tienden te betalen had. De twintigste-eeuwer begrijpt niet meer dat zijn vrijheid een bedrog, en kapitalisme een andere vorm van slavernij is, nog altijd berustend op 't verloren gaan van den grond als gemeen-goed, en dat het door staat en zede gesanctionneerd rente-heffen juist even goed een vorm van woeker en schatting is als de oude tiend-heffing.

Vaag en onzeker hebben de achttiende eeuwers, de physiocraten en Rousseau, geijverd voor terugkeer tot de oude toestanden van landelijk leven en gemeenschappelijk grond-bezit, was meer intuïtie dan scherp inzicht. De eerste socialisten, Morelly en Mably, zagen kritisch scherp genoeg, maar tot reconstructie waren zij nog onmachtig. In de Fransche revolutie meende men de maatschappij te hervormen, doch deze schok heeft niets veranderd in de rechts-verhoudingen, die het sociaal organisme ziek maken. Het was een verschijnsel van destructie en decompositie, geen reörganisatie. Door enkelen (Babeuf) is dat ingezien, maar te vergeefs.

De drie negentiende, eeuwsche aartsvaders van het socialisme, Saint-Simon, Fourier en Owen, hebben alle drie de structuurfout der samenleving in hoofdzaak begrepen, en onmiddelijke reconstructie gewild, op nieuwe, zuivere basis, met vermijding der fout, met betere rechtsverhouding. Tot voorbij het midden der negentiende eeuw, is dit steeds de logische tactiek der socialisten geweest: vorming van een nieuw, zuiver organisme. Hetzij door revolutie, door plotselinge, gewelddadige omzetting van een bestaande organisatie, zooals Blanqui en de

[p. 271]

communisten, hetzij door kolonisatie, zooals Fourier, Owen, Cabet en anderen wilden.

In zijn ‘Memoirs of a revolutionist’ zegt Kropotkin;

... ‘Toen de oorlog van 1870 was geëindigd met Frankrijks volkomen nederlaag, en de opstand der Parijsche commune was vernietigd, en Draconische wetten tegen de Internationale Arbeiders-Associatie de Fransche werklieden uitsloten van deelname daaraan; en toen het parlementaire stelsel was gevestigd in 't Vereenigd Duitschland - het doel der radicalen sints 1848 - toen werd een poging gedaan door de Duitschers om het doel en de methode der geheele socialistische beweging te wijzigen. De ‘machts-verovering in de bestaande staten’ werd het wachtwoord van die afdeeling, die den naam ‘sociaal-democratie’ aannam....

... ‘Het socialistisch ideaal van deze partij verloor gaandeweg het karakter van iets dat door de arbeidersorganisaties zelf moest worden uitgewerkt, en werd: staats-beheer der industrie - in waarheid: staats-socialisme. dat wil zeggen: staats-kapitalisme.’¹⁾

Het is deze partij, feitelijk reeds een reactie partij, die thans met de meeste aanmatiging optreedt, alsof met haar eerst het ware wetenschappelijke socialisme is begonnen en alsof er vóór haar stichters Lasalle, Marx en Engels, eigenlijk geen socialisten bestaan hebben.

Een Fransche socialist zeide mij eens omtrent deze: ‘ze hadden maar één oorspronkelijke gedachte, namelijk

1) P. Kropotkin. Memoirs of a revolutionist. London 1899. Vol. II, pg. 190.

[p. 272]

de ijzeren loonwet, en die hadden zij van Turgot.’¹⁾

Dat hun beteekenis in onze dagen overdreven wordt, dat er over 50 jaren minder van Marxisten sprake zal zijn dan thans van Saint-Simonisten, en vooral dat zij in vele opzichten minder diep dachten dan hun voorgangers en hun programma van staats-hervorming een verslapping en compromis beteekende, dat schijnt mij zeker.

Marx was oorspronkelijk een revolutionair, hij heeft aan een algemeene revolutie geloofd vóór 't einde der eeuw, zooals trouwens vele zijner tijdgenooten, ook William Morris en zijn vrienden. Lasalle heeft in zijn ‘productieve associaties’ voortgebouwd op het plan welks aanvang te traceeren is in den achttiende-eeuwschen schrijver Faiguet en de eeuwenheugende Fransche landbouw-communauteiten.²⁾ Toen echter Lasalle de verovering der staatsmacht, als overgangs-maatregel, ging bepleiten, was de kapitalistische zwaai genomen.

Terecht zegt Oppenheimer dat de kogel, die aan Lassalle's leven een einde maakte, de gansche Duitsche socialistische beweging heeft geknakt, Want Lassalle was kort voor zijn dood onvoldaan over zijn eigen werk, en ‘geen andere kop was in staat de partij te redden uit den warwinkel van Marx' sofismen’.³⁾

1) Pierre Leroux heelt in de Fransche Kamerzitting van 30 Aug. 1848. zoowel de ijzeren loonwet uiteengezet als de normaal arbeidsdag bepleit De ‘klassenstrijd’ werd. met al de verwarring en onjuistheden, kant en klaar overgenomen van Jean Reynaud (1832).

2) Quack. Socialisten. I, pg. 362, Vol. V, pg. 354.

3) Oppenheimer. Siedlungsgenossenschaft, pg. 159... ‘das Gewirr von Trugschlüssen’...

[p. 273]

Misschien lag het aan de meer-gevorderde vrijmaking der geesten, maar het komt mij toch voor dat geen partij zooveel gedaan heeft als de Duitsche sociaaldemocratie om het begrip algemeen te maken, dat particulier kapitaal-bezit niet is een nuttige en gewichtige functie maar een misbruik en een beroovingsrecht.

Maar het beteekende achteruitgang, de aandacht weer te richten op de staatsmacht, en van daar verbetering te verwachten. Victor Considérant en Proudhon in Frankrijk, Godwin in Engeland hadden reeds lang te voren ingezien dat maatschappelijke reconstructie het staats-wezen zou voorbijgaan en wellicht opheffen.

De dwaling komt mij weder voor te berusten op gebrek aan biologisch begrip. Vroeger was de staat een organisme, zichzelf in stand houdend. Zoowel elk klein Grieksch republiekje als het reusachtig Romeinsche rijk was zulk een eenheid. In de midden-eeuwen had men verschillende eenheden dooreengevlochten, zooals geestelijkheid, ridderschap, steden, vrije dorpers. Elk zichzelf in stand houdend, elk tuk op grondbezit. Politieke staten als de onzen waren er niet. Door het ruilverkeer zijn zie eenheden samengevloeid, en wat wij staten noemen zijn geen organismen meer. Het zijn groepen, afgegrensd door douane, door kadaster en administratie, door lijntjes op de kaart, meer geheel ondergeschikt aan de groote organische samenhang der menschheid, die geen politieke grenzen kent. Uit gewoonte denkt men nu nog alleen aan den staat, als men van de ‘gemeenschap’ spreekt. Maar de gemeenschap is gansch iets anders. Noch de staat, noch de gemeente is een georganiseerde gemeenschap, het zijn slechts administratieve groepen.

De menschheid is over de geheele wereld kapitalistisch

[p. 274]

georganiseerd, door middel van den geldhandel. Het bezit, ook 't grondbezit, is internationaal, en wordt door alle zoogenaamd ‘beschaafde’, dat wil thans zeggen: ‘kapitalistische’ staten beschermd. Het kapitalisme laat de regeeringen naar zijn pijpen dansen, immers het is hun schuldeischer. Is een volk - zooals China - wederspannig, dan moeten zes of zeven staten in 't geweer, en met moord en brand baan breken voor de ‘beschaving’, dat wil zeggen: voor het onverzadelijk kapitalisme.

Het anti-kapitalisme moet dus zijn tegenstanders niet zoeken in staten of regeeringen, dat zijn poppen en werktuigen van 't kapitalisme. Het moet een anti-kapitalistische organisatie vormen, een waarachtig zichzelf in wezen houdend organisme, met eigen bronnen van bestaan, eigen collectief bezit, zich uitstrekkend over de geheele wereld, en zijn tegenstanders overal vervolgend en in zich opnemend. Dat is zoo begrepen door de groote socialisten van de vorige eeuwen, door de Internationale van vóór 1870, en thans nog door de anarchistische groep.

Belangrijker stoot aan de openbare meening werd gegeven in Amerika en Engeland door Henry George. Ook hij bracht niets nieuws, maar voor 't eerst de oude waarheid weer onder 't oog van honderd-duizenden, dat alle beroovings-recht onstaat door 't privaat-grondbezit. Doch ook hij bleef alles wachten van den Staat, en door zijn invloed ontstond de vrij zelfstandige, maar nu reeds langzaam dood-loopende strooming van land-nationalisatie.

De energie eener geestes-beweging sterft uit als er niets zichtbaars gebeurt. Zoolang een hei-paal zakt blijven de mannen trekken, zoodra er geen beweging meer in zit houden ze op. Zoo gaat het met de energie van revolutionnairen en met die van land-nationalisators. Re-

[p. 275]

volutie is goed, maar hoe moeten we beginnen? De grond staats-eigendom, best! maar hoe?

Zoodra er geen gang in gehouden wordt, verloopt een beweging. Er moet een duidelijk aangrijpingspunt en vooruitgang zichtbaar zijn. Die zijn er niet, noch bij de revolutiepartij, noch bij de landnationalisators. Doch de sociaaldemocratie, met haar parlementaire actie, heeft nog voor langen tijd werk en schijnbaren vooruitgang. Haar slechte dagen beginnen eerst als ze de meerderheid in 't parlement verkregen heeft. Dan zal blijken dat ze een partij is als een andere, een phase van 't decompositie-proces der oude maatschappij, onmachtig om iets principiëels te veranderen, omdat ze geheel en al in de oude organisatie is gebleven Den volgenden morgen na haar triomf zal ze staan voor de geweldige vraag: ‘Hoe krijgen we nu onze burgers tot antikapitalisten en onzen grond tot collectief eigendom?’

Uit dit dilemma is geen andere uitweg als kolonisatie of revolutie. Men zal dan moeten beginnen dáár, waar men heden aan den dag ook reeds beginnen kan.

Revolutie is terecht een onlogisch expedient bevonden. Een organisme stort ineen met schokken, maar groeit niet met schokken. Alle revoluties waren dan ook destructieve verschijnselen. Ze kunnen den nieuwen groei voorbereiden, maar de groei zelve moet langzaam gaan.

Herzka heeft na de sociaal -democratische afwijking de ideeën weer eenigszins in 't rechte spoor gebracht. Zijn werk sluit zich aan bij dat van Fourier, Owen en Cabet, gesteund door de inzichten van George en Flürschheim. In zijn Freiland geeft hij aan, wat de eenig mogelijke oplossing schijnt uit het dilemma, n.l.: kolonisatie op gemeenschappelijken grond.

[p. 276]

Maar Herzka wilde tropische kolonisatie in een nog onbeheerd land. Schijnbaar was dit 't best en 't makkelijkst. Daar is ruimte, rijkdom en vrijheid. Zoo was Amerika, met name Texas en Californië, altijd het beloofde land voor de oudere kolonisators.

Dit is alweder een psycho-biologische dwaling. Een makkelijk, weelderig land is daarom nog geen gunstig land voor den levensgroei. Het rauwer Noorderklimaat bracht de krachtigste menschen voort. Het is de weerstand die leven geeft, de overwonnen moeite die kracht ontwikkelen doet. En de ondervinding leert genoeg, dat menschenrassen zich niet ongestraft van de gematigde naar heetere zônen laten overplanten. De practische uitvoering van Herzka's plan is dan ook met volkomen mislukking geëindigd.

Toen heeft Oppenheimer in zijn Siedlungs-Genossenschaft getoond, dat tropen-kolonisatie niet noodig was, maar dat binnenlandsche kolonisatie, wel-geleid, eenmaal noodwendig moet slagen.

Dat hij hiermede een bestrijding van het communisme beoogt, dat zijn wijsgeerig inzicht noch de diepte noch de verhevenheid toont van de groote religieuze socialisten zooals Ruskin, Lamennais, Saint-Simon, Buchez en Leroux, dat hij niet stoutweg met het geheele rente-systeem durft breken, dat neemt niet weg het bewonderenswaardige van zijn werk, waarin voor 't eerst degelijk en wel gegrond het plan van sociale reorganisatie, dat de geheele maatschappij kan omzetten, een federatie van zelfstandige agrarisch-industrieele productie-eenheden, zooals het Owen het duidelijkst voor den geest stond, is uiteengezet.

[p. 277]

De voortgang der ideeën, zooals ik die zie, is dus als volgt te beschrijven:

1^0.	Oorspronkelijk denkende socialisten begonnen met een plan van geleidelijke reconstructie der maatschappij op nieuwen, zuiveren basis. De productie-kernen eerst elk zelfstandig, samenvloeiend tot een groot, de heele menschheid in zich opnemend organisme, bestaande uit gefedereerde communes, zonder iets wat gelijkt op onzen staat. Dit was ongeveer het idee van Fourier, Owen, Cabet, Ruskin en anderen. Dit is het oorspronkelijkst communisme.
2^0.	De Fransche revoluties van de 18^de en 19^de eeuw, die niet waren dan decompositie-verschijnselen, schokken van instorting, gaven sommigen de meening, dat de omkeer door revolutie vrij plotseling tot stand zou te brengen zijn. Dit is voor de menigte aantrekkelijker en bevattelijker, maar daling en verzwakking der oorspronkelijke idee. Zoo ontstond het revolutionnair communisme en anarchisme. Tot de voorstanders hiervan hooren Babeuf, Considérant, Blanqui, Marx, Kropotkin, Reclus en anderen.
3^0.	De Duitsche sociaal-democratie na Lasalle ging nog meer op den weg der reactie, door den bestaande staten het reconstructie-werk te willen opdragen, inplaats van aan de internationale arbeiders-federatie buiten den staat om. Hierbij sloten zich aan Marx, Engels, Kautsky en anderen.
4^0.	Henry George legde den nadruk op het collectief grond-bezit, als de zuivere basis voor reconstructie, doch verwacht, evenals Flürscheim, alle hulp van den staat.
5^0.	Herzka verwerpt de staatshulp, wil de reconstructie, op de door George voorgestelden basis, in de tropen doen beginnen.

[p. 278]

6^o.	Oppenheimer wil de reconstructie op denzelfden basis zonder staatshulp, door de arbeiders, uit eigen kracht, midden in de kapitalistische maatschappij doen beginnen.

Ik heb, ongeveer gelijktijdig met Oppenheimer, een reconstructie-plan met zelfstandige, langzamerhand samenvloeiende productie-kernen ontworpen, doch evenals zoovelen door de staats-idee verblind, noemde ik ze Rijkshoeven en wachtte alle hulp alleen van den staat. Nog eer ik nog het wezen van den staat klaarder had gezien, begreep ik dat de arbeiders zelf, buiten staatshulp om, de hervorming konden tot stand brengen, en dat ieder kon en moest medewerken naar kracht.

Wat zijn nu de fouten geweest die de meeste nieuwe organisaties deden mislukken?

De openbare meening zegt: twist en krakeel, omdat de menschen te zelfzuchtig zijn voor een broederlijk samenleven - dan: ‘gebrek’, omdat de kapitalistische concurrentie overmachtig is.

Wie de historie der twee honderd proeven kent zal weten dat deze meening onjuist is.

De eerste grond van alle mislukking wordt gezegd door het woord: voorbarigheid. De tweede reden was niet gebrek, maar integendeel ‘overvloed’.

Onder ‘voorbarigheid’ moet ook verstaan worden het te vroeg beginnen met het experiment. Thomas More kon Utopia schrijven, maar een proefneming zou in zijn eeuw geen kans hebben gehad op eenig succes, hoe volmaakt ook geleid. Om dezelfde reden als het stoomwerktuig van Heron door de toch zoo knappe Romeinen niet is geperfectioneerd. De tijd was er niet rijp voor, het historisch moment was niet gekomen.

[p. 279]

De kolonie van Plockhoy (1659) was merkwaardig knap bedacht, ze zou nu nog tot model kunnen strekken. Ze is onmiddelijk vernietigd, evenals de stoomboot van Papin. Ze kwam te vroeg. Thans zou Plockhoy beter slagen, met dezelfde beginselen.

Ik meen dat nu de tijden rijp zijn, dat het historisch moment is gekomen, waarop een welgeleide proeve van anti-kapitalistische kolonisatie, onder niet al te ongunstige omstandigheden, slagen kan en zich uitbreiden over de gansche wereld. Vergis ik mij in die meening, dan zal het grootste genie er niet toe in staat zijn de beweging in gang te krijgen, is ze juist dan zal een eenvoudig man het kunnen doen zonder het te weten of te willen. Maar al is het moment er nu niet, dan komt het toch vroeg of laat.

Owen's proeven geven het duidelijkste voorbeeld van mislukking voor voorbarigheid. Op 't moment dat alles goed ging, bedwong hij zijn overhaasting niet, en nam maatregelen die in eens moesten verwerkelijken wat alleen door langzamen groei en gewoonte tot stand kan komen. Toen spatte alles uiteen, en het veelbelovend begin werd bedorven en onkenbaar gemaakt.

Fourier is voorbarig omdat hij, in zijn studeerkamer, alle bizonderheden bedacht en uitwerkte, die alleen de praktijk kan leeren. Bij de verwerkelijking van zijn plannen werden aan de natuur allerlei bedachte vormen opgedrongen. Doch de natuur laat zich wel leiden maar niet dwingen.

Oppenheimer, een der weinigen die een degelijke studie van kolonisatie heeft gemaakt, komt tot de slotsom dat communistisch-anarchistische instellingen altijd de kolonies deden uiteenspringen, tenzij ze werden bijeengehouden

[p. 280]

door een religieuze band. Dat het goed ging in armoede en moeielijkheid, maar dat overvloed bijna dadelijk ondergang ten gevolge had.

De kollektief-coöperatieve instellingen daarentegen, waarbij niet werd gewerkt naar lust en genomen naar behoefte, maar waar de arbeids-levering werd betaald en de voorraad aan de arbeiders werd verkocht, deze bleken altijd heilzaam, en daarop wil dan ook Oppenheimer zijn Siedlungsgenossenschaft grondvesten.

Geen opheffing dus van allen eigendom, maar persoonlijk bezit in den vorm van gebruiksrecht onder controle der gemeenschap, en daarbij collectief bezit van onroerend goed en gemeenschappelijke kapitaal-vorming. Dit is volgens Oppenheimer de praktische mogelijke vorm van kolonisatie.

Ik ding niets af op Oppenheimers theooretische kennis, maar ik heb iets wat hem ontbreekt, namelijk twee jaren praktijk. En ik reken, op grond daarvan, communistische en anarchistische instellingen evenzeer schadelijk, doch niet uiteraard, maar alleen om hun voorbarigheid.

De sociale kwestie is een zielkundige kwestie. Men moet uiterst voorzichtig zijn met theoretische conclusies, met aprioristische oordeelen, omdat de natuur der menschen, wier geheimen wij niet kennen, in 't spel is.

Op grond van de studie der verschillende proefnemingen, op grond van het oordeel der bevoegde theoretici en op grond van eigen praktische ervaring komt het mij voor, dat de meeste kolonisatie-proeven zijn mislukt:

1^o.	Omdat men communistische beginselen wilde invoeren eer de menschen daartoe door een voldoend langdurige opvoeding geschikt waren.

[p. 281]

2^o.	Omdat men niet, terwille van 't bestaan, wilde plooien, maar dweepsch en idealistisch, bleef vasthouden aan 't voorloopig onmogelijke.
3^o.	Omdat men niet uitsluitend streefde naar een antikapitalistische bestaans-wijze, maar te vroeg dacht aan allerlei schoone gevolgen, die eerst mettertijd uit de betere bestaanswijze zullen groeien. (Zooals: zachter zede, vegetariaat, zuivere kunst, broederlijke verdraagzaamheid enz.).
4^o.	Omdat men niet zorg droeg, de door een betere voortbrengingswijze ontstaanden overvloed behoorlijk te doen wegvloeien, tot uitbreiding der zaak in de wereld, maar dat men de winst onderling ging deelen of opmaken, waardoor gemakzucht ontstond, zonder dat de zaak toenam.
5^o.	Omdat men niet zich onmiddellijk trachtte te verbinden met andere kolonies, om aldus een groot, stoffelijk machtig organisme te vormen, dat in eigen behoefte voorziet en meer voortbrengt dan het gebruik.^1)

En op dezelfde gronden meen ik te mogen zeggen, dat:

1^o.	De tijden rijp zijn voor het welslagen van een antikapitalistische kolonisatie, met kollektief-coöperatieve instellingen, die zich zal uitbreiden als een loopend vuur en de geheele samenleving zal omzetten, zooals één kristalletje geworpen in een oververzadigde vloeistof de geheele massa doet kristalliseeren.
2^o.	Dat evenwel de natuur van alle menschen, na genoegsame voorbereiding, zeer wel geschikt is voor communistisch-anarchistische instellingen, dat de eind-vorm

1) Zie ook over de oorzaken van het mislukken des kolonies: ‘de Blijde Wereld’ 8^ste avond, pg. 303.

[p. 282]

der anti-kapitalistische organisatie tot die instellingen zal naderen in een thans ondenkbare mate.

De rampspoed begon steeds omdat men reconstrueerde volgens bedachte mogelijkheden in een verre toekomst, niet achtend hetgeen voorhanden gegeven was. Men ontnam de menschen datgene waaraan ze door gewoonte van eeuwen 't zeerst gehecht zijn, eigen huis, eigen levens-inrichting, eigen gezag over hun kinderen, eigen roerend goed.

Misschien ontgaat door jaren lange gewoonte den menschen de gehechtheid aan die dingen, om plaats te maken voor iets schooners en hoogers. Maar wie dat oogenblikkelijk dwingen wil, zal voor een wijle enkele fanatieken bijeen houden, maar nooit diepen invloed op zijn vele medemenschen hebben. Wie te steil stijgt krijgt niemand achter zich En om eigen volmaking alleen is 't toch niet te doen. Dan liever de evener glooying die allen volgen kunnen.

En alle menschen van onzen tijd zijn in staat te leven in collectief-coöperatieve vestigingen, waarin de grond, de meeste gebouwen en werktuigen aan de gemeenschap behooren, waar de gemeenschap spaart voor allen en verzekert, en het gevormde kapitaal aan zich trekt, ten bate van 't algemeen, en ter uitbreiding van de goede zaak - daarbij elk vrijlatend te hebben eigen huis en hof, eigen gezin, en eigen roerend goed.

Dit leven is zoo zeer in alle opzichten te verkiezen boven het kapitalistische, zoowel voor den tegenwoorwoordigen bezitter als voor den niet-bezitter, dat het noodwendig, als door de economische zwaartekracht, de menschen tot zich trekken zal. Maar niet vóórdat het een zekeren bloei en een zekere uitbreiding verkregen heeft,

[p. 283]

vóórdat zich meerdere vestigingen vereenigd hebben die rijkelijk voortbrengen en alle aantrekkelijkheden van de stad door andere kunnen vervangen, die in hun gemeenschap overvloed en behagen, en geestelijk leven vertoonen.

De coöperatie is reeds overal doorgedrongen en een bekend begrip. Het komt er maar op aan een coöperatie te vestigen op niet-kapitalistischen grondslag. Daartoe is noodig eigen land, een eigen voortbrengingsbron in gemeenschappelijk bezit. Dan een zelfstandige productie en verbruik, zoodat de voortbrengers ook tevens verbruikers zijn, waardoor men onafhankelijk wordt van de schommelingen der wereldmarkt. Niet dadelijk geheel-en-al, maar bij elke uitbreiding meer.

Daar nu gemiddeld elk mensch meer produceeren kan dan hij verbruikt, en een aantal menschen gezamelijk in veel sneller rede overproduceeren dan hun aantal toeneemt, zal de overproductie in een federatie van vestigingen verbazend stijgen. Aanvankelijk zal men opzettelijk voor de markt moeten werken om aan geld te komen, later werpt men eenvoudig de overproductie op de markt tegen alle concurrentie onmogelijk makende prijzen, want als men zichzelf bedruipt heeft men geen hooge prijzen te vragen, en de overvloed blijft niettemin toenemen. Dit zal het gevolg zijn van een structuur waarin geen lek is. Er is niemand in de vestiging die den overvloed - in den vorm van rente - tot zich trekt en willekeurig vermorst. Men moet trachten ook het noodige oprichtings-kapitaal renteloos te krijgen, klein beginnen en zeer voorzichtig uitbreiden.¹⁾

1) De meest logische, ja wel alleen-praktische weg is mij gebleken het kapitaal te vinden uit de winst der verbruikscoöperatie die dan tevens afzetgebied wordt voor de productie.

[p. 284]

Men moet geen rente-gevende aandeelen plaatsen of winstuitkeeringen houden, dat zijn kapitalistische manieren die onfeilbaar verzwakken en demoraliseeren.

Ook zal er niemand in zulke vestigingen zijn die niet naar krachten werkzaam is, middelijk of onmiddelijk, ten goede van allen. Geen gering voordeel boven 't kapitalisme, waar 3/4 der eters doodeters zijn.

In loonstelsel en distributie moet men evenmin met vooropgestelde theoriën beginnen. Men doet wat allen billijk schijnt en noodig blijkt om de gemeenschap in stand te houden. En dan komt men, ik kan 't getuigen, tot merkwaardige resultaten.

Ik zou niemand tot professor in de economie benoemen die niet minstens een of twee kolonies had helpen oprichten.

Zoodra men op de basis staat van gelijke rechtsverhoudingen wijzigt zich het loon onmiddellijk en de tendens is tot nivelleering. En eigenaardig genoeg het grofste werk wordt soms het duurst betaald. Want, om in stand te blijven, moet men minstens gelijk-op gaan met den loonstandaard in de omgeving. De grove arbeider wil een hoog loon, anders komt of blijft hij niet, terwijl de meer ontwikkelde werker veel kostbaarder arbeid voor minder prijs geeft omdat het veiliger en mooier leven als gelijke tusschen gelijken hem meer waard is. Ziehier een onvoorzien licht op de loon-theorie.

De gemeenschappelijk voortgebrachte voorraad moet aan de leden worden verkocht. Dit is een maatregel van vrijheid en billijkheid waarmee elk genoegen neemt. Maar de ervaring leert nog niets omtrent een toestand van gemeenschappelijken overvloed. Dat dan wellicht, ter vereenvoudiging der administratie, ieder zal mogen nemen naar behoefte, acht ik niet onwaarschijnlijk, ondanks

[p. 285]

Oppenheimers theoretische bezwaren. In 't eerst is de uiterste zuinigheid onmisbaar. Ook de loonen moeten zoo laag mogelijk worden gehouden, want verkwistende gewoonten worden makkelijker verkregen dan afgeleerd.

Wanneer men onder arnarchie verstaat wanorde en regelloosheid, dan is anarchie onmiddellijk verderfelijk. Maar anarchie, wel begrepen, beteekent vrijwillige onderschikking in vaste orde, niet door dwang maar door gemeenschappelijk inzicht. Het zuiverst beeld van wat de anarchisten onder anarchie verstaan is het muzikaal concert, waar ieder zich voegt met gelijk inzicht in een groot harmonisch geheel, of natuur-wetenschap, waar allen samen werken voor een groot doel.

Zulk een soort anarchie is niet alleen zeer wel mogelijk, maar de schoonste en noodwendigste vorm van maatschappelijke orde, die zonder twijfel bereikt zal worden, na genoegzame voorbereiding in een anti-kapitalistische bestaanswijze.

Maar dit heeft de ervaring mij reeds geleerd, in overeenstemming met de bewering van Owen omtrent de karaktervormende kracht der maatschappij, dat niemand socialist of anarchist kan worden zonder een vrij langdurige opvoeding onder anti-kapitalistische instellingen.

Hopeloos schijnt het mij echte socialisten te willen kweeken onder kapitalistische bestaansvoorwaarden. Men mag de theorie beämen, de leiders napraten, maar het socialistisch gevoel wordt alleen diep en echt door een socialistisch leven.

Bij ieder onbedorven mensch wordt het van zelve wakker in goede omgeving. Het is volkomen onnoodig bij 't stichten eene vestiging te zoeken naar personen met bepaalde politieke of sociale overtuigingen. Integen-

[p. 286]

deel, die brengen door hun vooropgezette ideën, hun in de stad gekweekte halve kennis of demoralisatie, dikwijls de meeste onrust.

Wat men behoeft zijn bekwame arbeiders, onbedorven menschen die hun vak verstaan en liefhebben en begrip hebben van stiptheid en orde. Die worden van zelve socialisten, eer ze 't weten.

Dwangmiddelen en straffen zijn dan overbodig. De gezonde mensch, in een gezonde omgeving, werkt uit behoefte en lust, en de goede zede, de openbare meening is voldoende om misdrijven tegen te gaan,

Dat evenwel, vooral in de eerste kolonies, die baan moeten breken, veel afhangt van de personen die medewerken en dat men niet met zwakken en invalieden beginnen moet, dat bekwaamheid, kennis der beste methode, goede leiding en administratie evenzeer noodig zijn als bij elke andere zaak, wie zal zich daarvoor verwonderen?

Er is een zeer verbreid misverstand - vooral gevoed door de onmogelijke voorstelling van een staats-socialisme - dat anti-kapitalistische productiewijze zou uitsluiten de prikkel tot den arbeid, door gemis aan concurrentie. Dit is onjuist. De concurrentie blijft altijd bestaan, alleen niet in den genadeloozen, dommen vorm van thans. Elke kolonie zal zijn beste krachten moeten inspannen om stand te houden, en dat blijft zoo, al bestaat de geheele maatschappij uit kolonies. Alleen zal dan nooit het individu het slachtoffer kunnen worden, door werkeloosheid of gebrek, ondanks ijver en goeden wil Omdat er gemeenschappelijk overleg en samenwerking is, geen tegenwerking, zoodat de slecht-georganiseerde door de goed-georganiseerde zal worden ge-

[p. 287]

noopt in den goeden weg, op straffe van een laag peil van welvaart bij gebrek aan ijver en overleg.

De bedrijven der eerste kolonies moeten zijn landbouwbedrijven en daaraan verbonden industrie. De teelt van vruchten, groenten, vee, hoenders en bijen. Daarbij smeden, timmeren, schilderen enz Later, als meerdere kolonies zich vereenigen, textiel-industrie volgens de beste methoden. Nog later alle overige industrieën. Dat men niet tot primitieve methoden mag terugvallen is duidelijk, want men moet het productie-vermogen, vooral in 't eerst, krachtig inspannen en geen arbeid verkwisten, daarom mag geen industrie worden begonnen eer het aanwezige kapitaal toelaat de beste methoden toe te passen.¹⁾

Doch men kan reeds in de eerste vestigingen de heilzame werking der anti-kapitalistische coöperatie zien, en een zekere mate van welvaart bereiken. Natuurlijk is men gedwongen geld te maken, door dure producten te kweeken voor de markt. Doch daar men zooveel mogelijk in eigen behoefte door arbeid en voortbrenging voorziet, en geen rente hoeft te betalen, is een klein geldelijk inkomen reeds voldoende om te bestaan, en het gevaar voor oudergang gering. Snelle industrieele uitbreiding kan men niet verwachten, en mag men zelfs volstrekt niet zoeken, eer men door federatie van meerdere kolonies een deugdelijken breeden grondslag heeft.

1) In overeenstemming met de door de praktijk als meest logisch aangewezen weg om de vestigingen te laten voortkomen uit de verbruikscoöperatie, behoort ook deze taktiek dat allereerst die productie wordt ter hand genomen, waarvoor de verbruikscoöperatie voldoende afzetgebied heeft.

[p. 288]

De grondstof voor de industrie moet voornamelijk uit eigen bodem komen, om onafhankelijk te blijven.

Men vroeg mij hoe ik dacht dat de arbeiders aan renteloos geld moesten komen.

Wel, er is reeds meer geld renteloos beschikbaar dan noodig is voor een begin. Ik meen gelezen te hebben dat een Haagsche arbeiders-vereeniging een jaar-winst had gemaakt van f 87,000. Men kan met de helft van dat geld een kolonie vestigen. Ik weet dat men kan beginnen met een kapitaal van duizend gulden per hoofd of twee duizend per bunder, en dat men moet rekenen de eerste jaren jaarlijks honderd gulden per hoofd aan geld noodig te hebben. Zooveel moet er dus dadelijk verdiend worden of in reserve zijn, tot de verdienste begint.

Het schijnt mij gevaarlijk groot te beginnen, met meer dan 50 H.A. en meer dan 100 menschen, Want leergeld betaalt men altijd, en hoe grooter men begint des te meer.

Kunnen de verbonden kolonies eenmaal elkander uit hunne overwinst steunen, door rentelooze hypotheek, dan is 't zwaarste voorbij en dan gaat de uitbreiding sneller. Maar elke kolonie zal zich in uitbreiding beperken, terwille van goede administratie en intensiveé productie. Ik verwacht wel zeer uitgebreide federaties, maar geen grooter vestigingen dan van een paar honderd bunders land met dubbel zooveel zielen. Laat staan iets wat lijkt op staats-administratie, de logste productie-machine die denkbaar is.

De voordeden zijn reeds duidelijk in den aanvang, zelfs in den moeielijksten tijd.

Er kan immers geen sprake zijn van werkeloosheid

[p. 289]

onder de leden, van broodeloosheid in overvloed, van overmatigen of schadelijken arbeid, van gebrek door ziekte of ouderdom?

Waar alles door onderling overleg van gelijkberechtigden wordt geregeld, waar ieder volwassene, man of vrouw, gelijke rechten heeft, daar zijn zulke jammerlijke toestanden ondenkbaar. Niemand kan te kort komen waar de anderen genoeg hebben, niemand hehoeft te vreezen voor den ouden dag, niemand kan verwijderd worden, tenzij hij 't zoo bont maakt dat het met algemeene stemmen geschiedt.

De gemeenschap spaart voor de leden, en individueel sparen, al is 't zeer goed mogelijk, wordt overbodig.

De geldelijke toelage, uit gewoonte nog loon geheeten, mag nooit verminderen door ziekte of ouderdom, elk kan eischen méér te ontvangen, en de gemeenschap beoordeelt de billijkheid van dien eisch.

Zulke dingen - utopiën zouden de behouders zeggen - zijn in een kolonie niet alleen mogelijk, maar van-zelf sprekend. En de groote besparing waarmee de productie-machine werkt, zelfs in kleinen, alleenstaanden, primitieven vorm, maakt die utopiën uitvoerbaar.

Alle sociale kwesties, waarover men zich in parlement en gemeente-bestuur het hoofd breekt en warm praat, zijn in een kolonie van zelve, als natuurlijke zaken, opgelost. Achturige werkdag, armenzorg, feminisme, nacht-arbeid, pensioenwetten, verzekering tegen ongevallen - al die vreeselijke vraagstukken zijn in een wel-geordende vestiging belachelijk van overbodigheid. En hun oplossing door middel van een wetten-uitschrijvend parlement lijkt ons als de uitvoering van een symphonie, met hoofdelijke stemming over iedere noot, door een afwezig bestuur.

[p. 290]

En als één vestiging bestaan kan, is er geen reden om te twijfelen dat er honderdduizend, die elkander steunen, bestaan kunnen. En aangezien niets den arbeiders beletten kan zich in zulke vestigingen te vereenigen schijnt het een onnatuurlijk en omslachtig tobben om verbetering van hun toestand te krijgen door staatswetten.¹⁾

Natuurlijk praat men van droombeelden en utopieën. Dat is meer gebeurd, gelukkig zonder dat het de werkelijkheid kon tegenhouden. Wij bewegen ons letterlijk den ganschen dag in verwezenlijkte utopiën en reëel geworden droombeelden.

De Britsche Coöperative Wholesale Societies hadden in 1897 11/2 millioen leden, een budget van 65 millioen en een netto winst van 6 millioen pond sterling. En dit zijn nog kapitalistische vereenigingen, die zich eerst onlangs op eigen grondbezit en productie zijn gaan toeleggen²⁾. Hadden zij uitgestrekt grondbezit en producceerden zij anti-kapitalistisch, dan beschikten zij minstens over een honderdvoudige geldmacht, met hetzelfde ledental.

En bedenkt wat dat zeggen wil, een federatie die jaarlijks millioenen renteloos beschikbaar stellen kan ten behoeve der arbeiders, en nochtans zijn overvloed aanhoudend ziet toenemen. Het zal den heeren van de haute finance grooter schrik om 't hart jagen dan alle roode vaandels, barricades, bommen en oproerige liederen.

1) Hetgeen niet zeggen wil dat hun politieke actie, hun invloed en contrôle op den Staat moet verminderen. Want de Staat kan deze beweging zoowel belemmeren als bevorderen.

2) Op Roden Estate. Shropshire. Een landgoed van 714 acres. De C.W.S. Ld. bestaat nu 36 jaar.

[p. 291]

Dat zulk een federatie zonder invloed zou blijven op Beurs en Bank, op rente-voet, op geheel den kapitalistischen toestel, zal niemand kunnen beweren.

En om zulk een federatie te doen ontstaan, is het niet noodig dat de menschelijke natuur verandert, of de aarde of 't klimaat. Niets is noodig dan wat geduld en volhardende werkzaamheid in de aangewezen richting. Iedere stap verder sterkt en bevestigt mijn overtuiging, dat dit de richting is die wij te gaan hebben, om de wereld van zijn grootsten jammer te bevrijden. Als ik niet slaag, dan zal 't liggen aan mijn persoonlijke ongeschiktheid, aan ongunstig toeval, aan tegenwerking - maar niet aan de Idee. En de rechte man zal dan spoedig nà mij komen.

Ik voel dat ik hier als in één handgreep een bundel meeningen heb getoond, die elk lang uitgesponnen konden worden, en die om hun beknoptheid zelf, weerspraak noch misverstand kunnen ontgaan. Ik heb dit dus gezegd voor den goeden verstaander, opdat hij het gezegde aandachtig aan eigen onderzoek toetse.

Ik hoop spoedig over dezelfde dingen uitvoeriger te spreken.¹⁾

1900.

1) Hetgeen geschied is in ‘de Blijde Wereld’. Onze vromen en welbespraakten hebben over dat boek tot heden zorgvuldig gezwegen en zullen het wel over deze Studies evenzoo doen. Inderdaad schiet hun niet veel anders over dan zulk een hopelooze poging tot doodzwijgen Tenzij men sukkelig genoeg is om er zich met een flauw grapje van te willen afmaken (als van Nouhuys in 't Vaderiand) Want met hun gewone behouders-argumenten over 't ‘materialistisch socialisme’ en den ‘onmogelijken toekomst-dwang-staat’ kunnen zij nu niet meer aankomen. Zouden ze zichzelf nu nòg voor eerlijk houden?