Paul's ontwaken

[p. 62]

X

Dikwijls heb ik gewenst op het slagveld te sterven. Ik schuwde vooral het triviale, het dorre, lelijke, naargeestige van de ‘huisvaderdood’ waarvan Goethe spreekt, van ziekenkamer, sterfbed en begrafenis-misère.

Is er iets jammerlijker dan de banale sleur die dag in dag uit bedreven wordt bij iets zo imposants en heiligs als de Dood? De geijkte afgesleten termen, de potsierlijk-lugubere ceremoniën, de onoprechte, ongevoelige woorden, duizendmalen nagepraat. Waar tonen de mensen van deze tijd meer slechte smaak, minder diep gevoel, minder besef van waardigheid en statigheid, dan bij hun angstig, klaaglijk sterven in onwetendheid - en in hun lelijk-naargeestige, koddig-sinistere, duur-betaalde begrafenisstoeten, door niemand gerespecteerd, en kerkhof-redenen door niemand diep-ernstig genomen?

En dit geldt toch voor de meerderheid. Dan duizendmaal liever het sterven in de schoenen, op het slagveld, juichend, geestdriftig, onbekommerd, in een heilige opwinding!

Maar nu weet ik dat er toch nog een edeler sterven is. Want de opwinding van de soldaat is toch altijd maar een barbaarse, hartstochtelijke, dierlijke geestdrift, een enge, primitieve extase. Het is een dom gevoel, vol woestheid en haat. Het wil de andere mens vernielen en verwoesten, zogenaamd om recht en eer, maar nagenoeg altijd om een misverstand.

Het is begrijpelijk dat sommige dichters krijg en heldendood - voor welke zaak ook - verkiezen boven het laffe treurige wegkwijnen in een alledaagse sfeer, in een doffe vrede. Maar dit is toch kortzichtig en dom. Het

[p. 63]

gehoorzaamt niet aan het diepste en meest-echte dichtersgevoel. Want dat zoekt kennis en verstand, veredeling en vertedering en verkiest de extase in liefde boven de extase in haat. Het zal geen gruwel van de krijg uit lafheid schuwen - maar waarlijk niet de oorlog verlangen omdat het in de vrede geen geestdrift vinden kan. De dichter wil geen vrede ten koste der rechtvaardigheid en hij zal graag willen vechten en sterven voor wat hij voelt als recht. Maar meer en meer zal hij dat rechtsgevoel door liefde verruimen en liever vertrouwen op de mact van liefde en wijsheid, dan op fysiek geweld - en de liefde-extase die begrijpt, vergeeft, en van natuur geen wraakzucht kent, is hem oneindig hoger en dierbaarder dan het moorddadig wraak-gevoel, de woede en de haat van de oorlog.

Dit kunnen wij echter niet voelen en begrijpen zolang we niet weten wat de hoogste liefde-extase is, en hoe schoon die het sterven kan maken, ook in vrede. Ik heb het niet begrepen eer Paul het mij leerde. In al mijn werk kan men bespeuren mijn afschuw voor de triviale dood, waaraan ik toch geen kans zag te ontsnappen. Intellectueel weten baat niet, men moet de mogelijkheid van de heilige, schone dood gevoelen. En dat gevoel is de schat die Paul mij heeft nagelaten - een schat waarvan ik eindeloos kan uitdelen, zonder dat hij mindert.

Wij hebben hem begraven zoals hij 't heeft gewenst. Door vrienden is zijn overschot naar 't graf gebracht, liefde heeft hem gedragen.

Wel was niet alles nog in overeenstemming met zijn aard en smaak. Hoe zou dat kunnen midden in een zo onvoltooide, verwarde en toch zo machtige cultuurtoestand?

Waartoe een zware houten kist die toegeschroefd

[p. 64]

werd? Vreest men dan dat het lichaam zal ontsnappen?

Waartoe werd mij plechtig de schroefsleutel van de kist overhandigd? Welk oud bijgeloof schuilt hierachter?

Waartoe dat diepe wegstoppen? Is er geen ruimte genoeg neven elkaar? En waartoe ‘klassen’ op een kerkhof? Is het niet belachelijk? Dode lichamen in klassen!!

Omwikkel de doden met een hygroscopische aseptische stof, leg ze in korven en begraaf ze niet diep, dat luchthoudende humus het verteringsproces bevorderen kan. De aarde is de beste zuiveraar, in aanraking met de aarde is het lijf in weinig weken schadeloos ontbonden, niet minder zeker maar veel minder ruw en gewelddadig dan door het vuur. Mijn intuïtie doet mij delen in de weerzin tegen de verbranding. Ik wilde gaarne het dierbare reliek van mijn kind aan de aarde geven, opdat die het in zich opnemen zou en bruikbaar maken voor nieuw leven. Liever aan de aarde dan aan het felle, verwoestende vuur. Maar dan zó, dat de aarde onmiddellijk toegang heeft en zo snel mogelijk haar zuiverend proces begint.

En de treurig-banale lelijkheid op een kerkhof, met stenen suikerpotten en glazen taarte-dozen en al wat een volk zonder smaak elkander naäapt - die was niet te ontwijken, dat is nog de vloek van onze tijd.

De eerbied voor hetgeen ons van onze afgestorvenen overblijft, is een echt, natuurlijk gevoel. Alles wat mij restte van mijn dierbaar kind is mij heilig en gewijd, zijn lichaam zo goed als zijn klederen.

Door eigen onmiddellijk gevoel begrijp ik nu het wezen der dodenverering, dat alle cultuurvolken gemeen hadden. Heilig was mijn kind mij reeds in zijn laatste levenstijd, toen hij de vrede gevonden had. Nu, na zijn

[p. 65]

verscheiden, is hij een wezen van hogere orde, hij is vergoddelijkt, hij is mijn middelaar, door hem is het Alwezen voor mij voelbaar en persoonlijk geworden, iets wat ik lief kan hebben en toespreken, niet enkel een plechtige klank of een vage zelf-suggestie.

Maar onze cultuur onderscheidt nog niet recht tussen de dwalingen der primitieve volken en de symbolische, geestelijke betekenis van al het stoffelijke, die niet verdwijnt door onze kennis der natuurwetten.

Met de zuiver-geestelijke, symbolische verering van het lijk, het reliek, en al wat erop betrekking heeft, kan samengaan het besef dat het lijk op zichzelf geen waarde heeft, en zo spoedig mogelijk moet opgenomen worden in de stoffelijke kringloop, ten dienste van nieuw leven.

Hierin heeft onze cultuur nog niet de consequente harmonische weg gevonden. Daartoe behoeft zij de erkenning der hoogste geestelijke waarden, zuiver en onmiddellijk uit echt gevoel - zonder daarbij iets te verliezen van haar intellectuele schatten, de onbevooroordeelde vaste kennis der stoffelijke verschijnselen.

De dagen tussen Pauls overgang en zijn begrafenis hadden een wonderbare, heldere, plechtige schoonheid. Zij waren vol symbolische kracht.

Men moet dit wel begrijpen. Er waren stoffelijke verschijnselen, die in het vaste wereldverband behoorden - maar die door de gewijde geestestoestand waarin ik verkeerde, tot verheven symbolen werden.

Ik ging als in trance. Ik gevoelde als een gelukkig minnaar. Ik had de subtiele, onbeschrijfelijk zoete en onnoembaar tedere gewaarwordingen van een verliefde die zijn liefde beantwoord weet. Dit was onmiskenbaar.

[p. 66]

Ik mocht vertrouwelijk zijn met een hoger wezen. Ik voelde zijn liefde en zond mijn antwoord. Ik kon niet ophouden deze zaligheid immer en immer weder te overdenken.

En daaraan beantwoordde de toestand van aarde en atmosfeer, met kleine, wellicht in andere omstandigheden onopgemerkte verschijnselen.

In de gruwelnacht, toen de demonen Paul plaagden, werd er om mijn huis een gestadig klepperen gehoord, als van castagnetten, het kwam dichtbij en verwijderde zich, maar hield niet op, tot de bewoners er onrustig door werden. Het is nooit meer gehoord, vóór of na, en is nooit verklaard.

De dag van Pauls overgang en de volgende dagen was het weder stil, koel, zonnig en sereen - een stemming vol hoge aandacht.

Mijn twee kleine kinderen met hun begeleidster kwamen terug van een wandeling in het bos, zeer verrukt en opgewonden - zij hadden mooie muziek gehoord, in de wolken.

Ik weet niet wat ze gehoord hebben, ze hebben het vóór of na nooit opgemerkt, en ik heb ook nooit kunnen uitmaken wat ze bedoelden. Misschien had het een gewone oorzaak, maar voor mij werd het symbolisch.

Er was in ons hart en in ons huis een stemming vol plechtigheid, als bij een heilig en gewijd feest. Het huis was vol witte bloemen, wij konden geen sombere rouw bedrijven. Een trouw vriend van Paul zond mij Vondel's regels:

‘Ai staak die ijdle tranen wat

en offer welgetroost en blij
de allerbesten Vader vrij

het puik van uwen aardschen schat.’

[p. 67]

De tranen die vloeiden, waren niet ijdel, maar zalige tranen van vrede en verlossing.

Een van de tuinlieden op Walden, een gevoelig man, had blijkbaar lange tijd er tegenop gezien mij over het gebeurde te spreken. Ik merkte wel hoe hij met 't voornemen rondliep, maar niet wist wat hij mij zeggen moest. Eindelijk vatte hij moed en ging naar mij toe met uitgestoken hand, zeggend:

- ‘Ik fielsiteer u wel! - met uw zoon.’

- ‘Ik dank je,’ zei ik, en er was volkomen ernst tussen ons, en geen misverstand.

Op het veld naast mijn woonhuis lag een grote berg takken en waardeloos hout.

Het wachtte op een droge tijd, om verbrand te worden.

De nacht vóór Pauls begrafenis had ik zijn aanwezen duidelijk gevoeld, in de slaap, doch zonder hem te zien of te horen. Hij had mij gesterkt en getroost. Bij 't ontwaken dacht ik: ‘Nu zal ik de houtstapel in brand laten steken, als een vuur-offer voor Paul.’

En ziet! toen ik uit het venster keek, zag ik de spitse rode vlammen al huizehoog opflakkeren. De tuinlui hadden al uit eigen beweging gedaan wat ik wenste.

Misschien hebben ze niet om Paul gedacht, alleen om de droge dag.

Maar ik hoorde de klokken luiden en ik zag de schone wilde vlammen snel omhoog vluchten, en ik begreep het symbool. Het vlammende vuur van de Dood, dat verteert en reinigt, dat het vaste zichtbare omzet in het ijle voor ons onzichtbare, dat alle waan en illusie verwoest en alleen het meest onvergankelijke, maar ook voor ons ontastbare, onaangetast laat - opstrevend en spoorloos zich verijlend in 't Hoge Licht.