Paul's ontwaken

[p. 44]

VIII

Men kan zeggen dat het alles bekend is wat Paul mij in zijn laatste dagen leerde. En toch is het alles nieuw en van het allerhoogste belang. Omdat de wijsheid, die versmoord en versteend is in conventie en vormelijkheid, die ontaard is tot bijgeloof en ijdel nabauwen, tot stopwoord en tot banale klinkklank - weer levend en oorspronkelijk wordt, omiddellijk gevloten uit de levensbron, het ondoorgrondelijk Zelf.

Wij kunnen ons niet genoeg hoeden voor bijgeloof en zelfbedrog, voor het gevoelloos herhalen van heilige dingen, voor het napraten en de ledige conventie - en vooral ook voor kerk en priester, die meestal het heilige in dogma, formule en ritueel verstarren met de bedoeling het te behoeden en te bewaren. - Maar wij kunnen ook niet omzichtig en zorgvuldig genoeg acht geven op elke nieuwe openbaring uit het heilige Leven zelf.

Wereld-verzaking is geen nieuw ding. Ascese en monnikswezen is ouder dan het christendom en onder een of andere vorm te vinden in alle historische tijden van hoger cultuur. Maar wat betekent het, en wat is er het echte en waarachtige van, en wat is afdwaling en ontaarding?

Als een gezonde, levenslustige jonge man zonder diepe oorspronkelijke aandrift, op aandrang van anderen, uit eerzucht of conventie, zijn normale neigingen en driften smoort, zich in 't zwart kleedt en de gelofte van celibaat aflegt - dan kan men daarin niet anders zien dan afdwaling, onnatuur, huichelarij. Daarin is zeker niets echts, niets waarachtigs, niets van diepe, algemene betekenis.

Maar als een fijn geaarde geest als Paul, zonder enige

[p. 45]

conventionele drang, geheel uit eigen diep gevoel, bij het naderen van de dood, gehinderd wordt door wereldse kleuren en geuren, door tooi en versiering, om zich heen niets verlangt als strenge, kale wanden en witte geurloze bloemen - opdat niets zijn geest afleide van het gebed, van de voorbereiding tot de nieuwe onbegrijpelijke toekomst -, dan is het duidelijk dat hier de zuivere, echte kern der ascese zich voordoet.

En dit ascetisch stadium van voorbereiding moet ieder onzer dóórgaan die wil bereiken wat ons allen min of meer vaag als zalige toekomst na het sterven voor de geest staat.

Uiterlijke formaliteiten kunnen daar niet helpen, als ze niet een echte, diepe zielstoestand beduiden. Evenmin heeft deze of gene sekte de toegang tot dat heil in monopolie. De waarheid omtrent menselijke en goddelijke dingen is even universeel als de natuurwetenschap. Er is evenmin een katholieke of protestantse hemel en zaligheid, als er een katholieke of protestantse natuurwetenschap is. Maar toch bestaat zeer zeker dat wat zowel katholieken als protestanten met het woord Zaligheid hebben bedoeld.

De meerderheid ook der zogenaamd vromen bekommert zich daar zeer weinig om. Zij leven in het ogenblik en trachten zoveel mogelijk alle gedachten aan die onvermijdelijke overgang te bannen. Hetgeen bewijst dat zij innerlijk volstrekt niet geloven aan hetgeen ze uiterlijk onder een of andere vorm belijden.

Want waren ze inderdaad wat ze in de kerk vóórgeven te zijn, dan zouden ze natuurlijk dag en nacht vervuld zijn van die onafwendbare toekomst en denken over haar vermoedelijke aard. Maar ze denken er zo min mogelijk aan, als ware het iets zeer akeligs en afschuwelijks. Dat is goed en natuurlijk en in hun omstandighe-

[p. 46]

den het nuttigst. Want ze zouden hun werk allicht niet goed doen, als ze te veel aan de dood dachten, en als ze die geheimzinnige toekomstige zaligheid zo vast voor ogen hadden, zouden ze misschien minder volhardend vechten voor hun niet altijd even aangenaam leven.

Maar dit is duidelijk, dat een geest die niet voorbereid is, door de geweldige overgang tot een bestaan zonder lichaam, waarbij de begrippen ruimte en tijd volkomen veranderen of vervliegen, waarbij wellicht het gevoel persoonlijkheid, individualiteit verzwakt of zich wijzigt, waarbij misschien eigen herinnering niet meer te onderscheiden is van vreemde herinnering - door zulk een omkeer totaal verbijsterd worden zal. Voor de gemiddelde mens, ook uit beschaafde kringen, is het leven zonder lichaam - zoals het noodwendig zal moeten zijn - volkomen absurd, onzinnig, onmogelijk, onbegrijpelijk.

Zeg de gewone mens eens dat de drie-dimensionale ruimte een illusie is, dat hijzelf is waar de sterren zijn die hij waarneemt, dat ik en niet-ik één moeten worden, dat hij zich misschien eens zal herinneren wat een ander ondervonden heeft - en al dergelijke dingen die de rationalist als ‘mystiek’ verwerpt, maar die het nadenken over de lijfsdood ons als waarschijnlijk doet inzien -, dan zal hij misschien naar zijn voorhoofd wijzen en spreken van ‘nonsens’ - en op zijn best zal hij zeggen dat dit alles hem ‘te diep’ gaat.

Maar hij moet weten dat hijzelf in nog veel dieper diepten zal gestort worden. Zijn deze overwegingen hem reeds ‘te diep’, hoe machteloos en hulpeloos zal hij zijn tegenover de diepten der werkelijkheid waarin de dood hem werpen zal?

De doodsverachting van zulke mensen, die de diepten der waarheid niet kunnen of willen peilen - heeft niet

[p. 47]

de minste waarde, het is enkel lichtzinnigheid of domheid. De Dood is zulk een geweldig en ontzaglijk fenomeen en een zo stellig verschiet, dat alleen dierlijk domme, of ijdel-verblinde mensen erin kunnen slagen de gedachte eraan van zich weg te houden, en lustigjes erop los te leven alsof de toekomst niet geheimzinnig en niet onvermijdelijk ware.

Maar allen die veel en diep over het sterven hebben gedacht, kwamen tot de overtuiging dat het mogelijk en nodig is zich ertoe vóór te bereiden, en dat de staat waartoe ieder mens na de lijfsdood zal geraken, voor elk verschillend zal zijn en afhangen van zijn individuele geaardheid en zijn voorbereiding.

Wie niets verwacht als vernietiging en ontbinding, wie alle mystieke waarheden die volgen uit het verdwijnen der stoffelijke illusies, steeds heeft genegeerd en geloochend - die zal waarschijnlijk zich totaal verbijsterd vinden, zodra die mystieke waarheden voor hem de enige werkelijkheden zijn. Hij zal zijn als een dromende, een verdoolde in een absurde, waanzinnige wereld, een onsamenhangende geest, levend in chaos, ten prooi aan elke emotie, aan alle boze demonische invloeden.

Dit is de toestand die kan aangeduid worden door de primitieve voorstelling van een hel, een plaats van eeuwige pijniging. En er is ook voor de gevoelige, wijze mens niets vreselijker dan deze toestand van vaagheid, van onzekerheid, van waanzin, en van demonische overheersing. Al is de hel niet een bepaald gelokaliseerd verblijf, en al zijn de folteringen niet fysiek - al is het een individuele en geestelijke toestand -, toch is ze daarom schrikwekkend en afschuwelijk genoeg, en verklaart voldoende aller mensen doods-vrees. Want wat wij eigenlijk vrezen, is de des-integratie, het uiteenvallen, het teniet gaan. Een ieder verstandig mens moet dit vrezen,

[p. 48]

want het is het essentieel antipathische - het felst ingaande tegen al zijn willen en wensen.

Maar ‘vrees’ moet hier niet betekenen: wijkende lafheid, maar ‘vast besloten voorzichtigheid en welberaamde tegenstand’.

Wij moeten allen de dood vrezen, hem niet licht en gering schatten, want zijn ergste dreigement is in elk opzicht vreselijk - maar wij moeten door die vrees leren het gevaar te weerstaan, het uiteenvallen van het lijf zolang mogelijk te verhoeden, en als dat niet meer gaat, de des-integratie van ons geestelijk wezen te voorkomen en de kostelijke eenheid en helderheid van onze geest te behouden, te redden uit de schipbreuk van het stoffelijk leven.

Ook de vrees voor het demonische is ons niet zonder reden allen ingeplant, merkbaar vooral bij kinderen, bij primitieve volken en ook bij dieren. De demon - de bewoner van Chaos, de duistere, hatende, kwaadwillige, laag-denkende, obscene, de intelligentie zonder liefde, zonder eenheid en samenhang, zonder orde - die dreigt overal waar des-integratie intreedt, waar orde verstoord wordt, waar toestanden zijn van wankel evenwicht - bij slaap, bij waanzin, bij dood.

Dit alles wel overwegend zal een verstandig mens zijn gehele leven min of meer tot voorbereiding maken van die onvermijdelijke en zo allergewichtigste toekomst. Hetgeen niet betekent een verachting van het aardse leven - want dat is een ijdel priesterlijk en kerkelijk wanbegrip, door huichelachtig napraten ontstaan.

Men veracht de stenen niet waarvan men zijn huis moet bouwen. De aandoeningen, ervaringen, leringen van het dagleven in deze wereld zijn de bouwstoffen voor ons verder bestaan.

Gelukkig, innerlijk rustig en vredig noemen we ons

[p. 49]

alleen wanneer we gehoorzamen aan de ondoorgrondbare leidende macht in ons, wanneer we het wereldleven medeleven en handelen, wanneer we dus onze plicht doen - zoals Paul het zeide - trouw aan onze edelste instincten. En eerst dan wanneer wij voelen dat het ten einde gaat met ons werelds bestaan, wanneer wij niet meer kunnen handelen en het lichaam ons begeeft, dan past de ascese, het één voor één losmaken van alle banden, het sublimeren van alle aardse neigingen, het zich concentreren in gebed, in aandacht, ter voorbereiding op het komende wonder, de geboorte in nieuw leven, het ontwaken in ander licht.