Paul's ontwaken

[p. 27]

IV

Paul moge het mij vergeven als ik niet aan alle vermelde bijzonderheden van zijn leven de juiste duiding geef. Hij nam zichzelve nauwkeurig waar en trachtte zijn wezen ook wel te beschrijven, maar diepe oorspronkelijkheid laat zich niet beschrijven. Niet meer dan een klein deel van wat er in hem is omgegaan, kwam aan het licht - maar daaronder ook, goddank!, het mooiste en kostbaarste, bij zijn levenseind.

Op de drie jaren in Utrecht volgden er drie in Haarlem, waar hij de kunstnijverheidsschool bezocht, en die wel de vrolijkste en gelukkigste van zijn leven zijn geweest. Hij kwam er in huis bij een liefderijk, opgewekt gezin, hij hield van de stad en de omgeving, en het werk op de school ging hem goed af. Na zijn nederlaag als vegetariër gebeurde er een merkwaardige omkeer in hem. De artiest kwam in hem boven, ook in levenshouding. Hij toonde dandy-neigingen. De blauwe kiel maakte plaats voor fluwelen jasjes en de sandalen voor verlakte schoenen. Hij ging op partijtjes, leerde tennisspelen, rookte sigaretten uit een fraai etui, en verzamelde een grote collectie bontgekleurde dasjes, enz.

Hij gaf dus toe aan wat de mystiek wereldse neiging noemt. De neiging om de zinnelijke wereld, het leven, de eigen persoon tot iets moois en harmonisch te maken.

Afgezien van de onoverkomelijke moeilijkheid om dit te verwerkelijken in een zo ongelijkmatige en rusteloze beschavingstoestand als de tegenwoordige, bij een zo grote meerderheid van behoeftigen en gebrekkigen, geestelijk en fysiek - afgezien daarvan is deze neiging natuurlijk goed en zuiver. Maar het toegeven eraan blijft voor de hoog en fijn geestelijk-georganiseerde een

[p. 28]

hachelijk ding. Het uiterste waarheen Frans van Assisi dreef, moge verwerpelijk zijn en absurd, er bestaat een echte en geduchte reden voor zijn vergissing.

Ik meen dat de psychologie der toekomst het niet lang zal kunnen stellen zonder de hypothese van demonische en satanische invloeden. Dat wil niet zeggen dat men weer in de midden-eeuwse duivel met zijn gevolg zal geloven - maar de woorden ‘demonisch’ of ‘satanisch’ weer zal gebruiken voor die gebeurtenissen in ons zieleleven, die de schijn hebben als werden ze veroorzaakt door personen, wezens van zeer laag moreel gehalte. In hoever zulke wezens een onafhankelijk bestaan hebben, kan bij de hypothese onuitgemaakt blijven. Het staat alleen vast dat er in fijn georganiseerde, dichterlijke of artistieke naturen dingen gebeuren die het best worden aangeduid door te zeggen dat het schijnt alsof lage, liederlijke, boosaardige, demonische machten ze veroorzaken. Men ziet het in dichtkunst en schilderkunst, men ziet het in zieleleven van mensen als Paul.

Als Paul innerlijk in evenwicht was, als hij vrede en rust in zich had, dan was hij liefderijk, zachtmoedig, teder en in hoge mate beminnelijk. Ieder die hem gekend heeft in zijn aardige, vrolijke, opgewekte tijden, onderging de bekoring van zijn wezen. Hij was dan een dóór en dóór lieve jongen, en sommigen zagen hem nooit anders.

Maar die blijmoedigheid kon overslaan in bittere stuurse somberheid, de zachtmoedigheid in een onbegrijpelijke heftigheid, de tederheid in wreedheid. Men begrijpe dit wel: echt boosaardig en laag was Paul nooit en de wreedheid paste hij het eerst op zichzelve toe. Maar het is een feit dat ik om de diepe leerrijkheid niet verhelen wil en dat Paul in zijn oprechtheid ook niet verheeld zou willen - dat hij in boze momenten werke-

[p. 29]

lijk wrede dingen kon doen. Hij heeft eens in woede gesmeten met een klein katje, hij die zo zacht was voor alle dieren! De psycholoog weet trouwens hoe dicht tederheid en wreedheid bij elkaar liggen in fijn georganiseerde uitzonderingsnaturen.

Het duidelijkst kwamen de demonische invloeden aan de dag in zijn dromen, vooral in de eerste tijden van zijn ziekte. Het droomgebied toch is het beste terrein voor het demonisch spel. Dan is de geest uit zijn samenhang gebracht en evenals de geest van de beschonkene weerloos tegen verleiding.

De gewone droom van Paul in zijn sombere droeve perioden was de moorddroom. Hij, de zachtmoedige, die ook als knaap nooit wraakzucht of strijdlust toonde, die de gewone belangstelling van elke schooljongen voor jacht- of krijgswezen totaal miste - hij droomde nacht aan nacht van moordpartijen, waarin hijzelf de hoofdrol speelde.

Noch zijn aangeboren aard, noch zijn omgeving, noch zijn lectuur konden hiervoor aansprakelijk worden gesteld. Hij las geen romans, hij had geen verkeer met vechtgrage of misdadige mensen.

Schrikwekkend waren voor mij deze dromen, die hij mij eerlijk mededeelde. Dikwijls moest ik denken aan Rodion Raskolnikoff, de uitzonderingsmens, zo scherp door Dostoiefski getekend, bij wie de demon in het waakleven liet uitvoeren wat Paul nog maar in het droomleven werd voorgespiegeld.

Raskolnikoff was niet, zoals Dostoiefski het wel laat vóórkomen, dupe van zijn hooghartigheid, die hem door redenering ertoe leidde zich boven de wet te stellen, hij was dupe van de demonische aantrekking van het wrede en bloeddorstige. De beschrijving is zo nauwkeurig, dat ze geen twijfel laat.

[p. 30]

En zoals de tederen en zachtzinnigen soms de aantrekking ondergaan van het akelig wrede, zo kunnen de fijn-gevoeligen en dichterlijken, de schoonheid- en reinheidzoekers de dupe worden van de aantrekking van het seksueel-liederlijke, onnatuurlijke-onreine.

De vrome Jan Luijken bekent het duidelijk genoeg, en Oscar Wilde is er het treffendste voorbeeld van in nieuwere tijd.

De uitredding kan alleen gezocht worden in actieve vroomheid, in rusteloos strevend en gelovig vertrouwen op de ten goede leidende goddelijke macht. Bij Jan Luijken vinden we deze omkeer duidelijk in zijn poëtische uiting. Hij was een vrome in de ruimste zin, geen kerkelijk-dogmatisch gelovige, maar een in wie het geloof zuivere, echte oorspronkelijkheid was.

De redding van Oscar Wilde is nog merkwaardiger en grootser. Door de diepste vernedering heen stijgt hij in zijn ‘De profundis’ tot een hoogte van gelovige liefde als in geen zijner werken uit gelukkiger tijd was bereikt. Niemand heeft schoner en juister over Jezus geschreven dan Wilde, de wegens de grofste onzedelijkheid in gevangenschap verkerende, zichzelf geheel verdeemoedigende dichter. Ook Paul is van demonische aanvechtingen gered door geloof, door echt, oprecht, kinderlijk Godsvertrouwen.

Dat is de hoogste lering van zijn kort en eenvoudig leven. Daarom is zijn nagedachtenis waard bestendigd te worden.

Door hem heb ik ook geleerd hoe weinig het ertoe doet in welke woorden en termen men zich omtrent dat geloof uitdrukt en onderling verstaat.

Ik had mijn kinderen onderricht laten geven door een vriendin, die zich van de orthodox-protestantse termen

[p. 31]

en woorden bediende, doch in wie ik de vroomheid als echt en zuiver kende. Paul heeft ervan opgenomen wat hij nodig had, zonder zich door de terminologie te laten afschrikken of misleiden. Ik laat hier volgen wat hij in zijn zeventiende jaar in zijn dagboek schreef, toen hij een gesprek had gevoerd over het bidden. Iemand had hem gezegd des avonds hardop alles wat hij gedaan en ondervonden had aan God te vertellen.

‘Dit is voor mij een zwaar punt,’ schreef Paul. ‘Ik kan dat niet doen. Er is iets dat wij niet kennen en dat zich in allerlei dingen uit. Ik kan niet geloven in een God, dat is mij te oppervlakkig. We zijn een deel van een groot Wezen dat we samen vormen en dat we in ons hebben. De een heeft meer kracht dan de ander. We zijn allemaal anders en toch allemaal hetzelfde. De een is begaafd, de ander onbegaafd en toch zijn we allen mensen. Er zijn misdadigers, moordenaars, christenen, joden, heidenen, mohammedanen, Chinezen, Maleiers, katholieken en protestanten, enz. enz. Zouden daarvan maar enkelen zijn die het wisten? We hebben een Bijbel, een prachtig boek, maar de Chinezen hebben ook een godsdienst, en ze hebben toch ook gelijk volgens hen. Allen zijn we immers anders, geen één denkt hetzelfde. Allen wensen we te weten en we weten niets. Er is maar één ding dat waar is, en dat is een plicht.... We moeten als het ware een instinct volgen, dat ons de goede weg wijst.... Als je dat doet, dan doe je goed, en of je er een naam aan geeft of niet, rooms of protestant, wat doet het ertoe, als het maar waarheid is.

‘Bid maar gerust 's avonds, spreek maar hardop, je zou niet goed doen ermee uit te scheiden. Ik voor mij heb er geen behoefte aan. We doen geen van beiden slecht. Net zo goed als ieder zijn vader en moeder liefheeft, omdat er maar één vader en één moeder is. En

[p. 32]

toch zijn er duizenden ouders die wij niet liefhebben, en daar doen we toch helemaal niet verkeerd aan.’

Men kan dit primitieve bespiegelingen noemen, maar het komt mij voor dat men met veel meer diepzinnigheid, geleerdheid en welsprekendheid toch eigenlijk weinig beter kan antwoorden op de belangrijkste en moeilijkste levensvragen.

Wat later schreef hij:

‘Ik wil niet bidden, want ik wil niet bijgelovig zijn. Maar ik wil vragen om sterkte. Is er een macht die mij bestuurt en leert, ik wenste dat hij me ook sterkte gaf en wijsheid. Ik heb nog veel nodig en wil ook mijn best doen voor alles. Maar daarvoor is kracht nodig en die heb ik niet. Wanneer zal er uitkomst komen?’

En een paar jaar later breekt hij het dagboek af met de droevige verzuchting:

‘Het leven is vol weemoed. Het is of ik het verdriet zoek. Ik begon te hopen op beterschap, doch steeds nog vervolgt mij het ongeluk. Gelukkig of niet, de schaduw wil ik hebben.’