Paul's ontwaken

[p. 20]

III

Paul zag dat zijn vader geen vlees at en dat voorbeeld wilde hij uit eigen beweging volgen. Ik had in Londen het vegetarisch regime leren kennen bij Edward Maitland, de vriend en helper van Dr. Anna Kingsford, en het beviel mij goed genoeg om het vol te houden. Maar ik was er niet streng mee en veroorloofde mij ook het gebruik van melk en eieren, soms, bij uitzondering, wat vis. Ik voor mij vond het al voldoende vooruitgang als wij de walgelijke slachtplaatsen en het akelig slagersbedrijf overbodig konden maken.

Daarbij oefende ik hoegenaamd geen dwang uit in mijn gezin. Maar toen Paul in zijn zevende jaar uitdrukkelijk verlangde ook vleesspijzen te vermijden, gaf ik hem daarin toe. Hij ging verder dan zijn vader en hield het plantaardig regime met grote strengheid vol. Hij wilde ook geen eieren en niets wat met vleesnat of dierlijk vet was toebereid. Het was hem ernst en het voldeed aan zijn zachtzinnige neigingen. Waar hij ook was en wat hem ook werd voorgezet, hij week van zijn regel niet af, al was hij nog zo hongerig. En hij hield wel degelijk van vleesspijzen.

Voor een zo jong kind vergde dit een buitengewone inspanning. Want kinderen zijn, zoals Goethe opmerkt, wel strenge rigoristen, maar zij ondergaan ook veel sterker de pressie der omgeving. Zich consequent te verzetten tegen de zeden van de groep waarin ze verkeren, valt hun zeer veel zwaarder dan aan volwassenen. Men bedenke wat het zeggen wil voor een jongen van 10 of 12 jaar, aan te zitten bij vreemden als gast, of deel te nemen aan een of ander feestje met grage eetlust, te midden van vrolijke, spotzieke kameraden - en dan conse-

[p. 21]

quent alle dierlijk voedsel te weigeren, daarmee moeite en omslag veroorzakend, allerlei spotternijen uitlokkend, en zichzelve meestal te kort doend.

Maar Paul hield vol, ook op reis, wanneer zijn vader de strengheid er tijdelijk aan gaf omdat het hem al te lastig werd - en hij zou volgehouden hebben tot zijn einde, wanneer ik niet zelf, bevreesd geworden door onrustbarende symptomen van zijn wankel gestel, gebruik maakte van alle autoriteit die zijn liefde en eerbied mij gaf, en hem verbood deze strengheid langer vol te houden.

De vegetariërs zullen hem en mij prijzen om mijn toegeven en zijn volharding, maar mij wellicht laken om mijn vreesachtig verbod. Geneeskundigen zullen daarentegen zeggen dat mijn verbod veel te laat gegeven werd, en mij om mijn toegevendheid misschien aansprakelijk stellen voor zijn vroeg verscheiden.

Niemand die niet in dezelfde tweestrijd verkeerde, kan de smartelijke moeilijkheid der keuze begrijpen. Dat hij vroeg of laat een plantaardig dieet zou beproeven, was te verwachten, en ik dacht: ‘Dan maar liever vroeg begonnen,’ daar toch het lichaam zich in de groei gemakkelijker aanpast. Maar toen de stoornissen in het oog vallend werden, moest ik wel verbieden, en dat was het ergste voor hem, na zo'n moedige strijd. Ik geloof niet dat de ziekte die zijn lichaam heeft verwoest, het gevolg was van zijn veeljarig vegetariër-schap. Want tussen het ophouden van het plantaardig dieet en het uitbreken van de dodelijke ziekte liggen jaren van goede gezondheid bij gemengde voeding.

Maar de morele slag was het ergste. Op zijn vaders verbod te moeten toegeven, waar jarenlange spot en verleiding hem onwrikbaar hadden bevonden - dat was een bittere nederlaag. Hijzelf voelde het zo - hij zei dat zijn

[p. 22]

zedelijke kracht gebroken was. Dat was niet geheel waar, maar het goede in hem, dat zijn leven lang in hem kampte tegen wat hij als het kwade kende, heeft toen een geduchte knauw gekregen.

De lust om voor een beginsel te strijden, die bron van blijheid en zedelijke kracht, was hem na zijn onverdiende nederlaag na heldhaftige strijd vergaan. En pijnlijk voelde ik mijn verantwoording - daar hij toch alles gedaan had in kinderlijk vertrouwen op mijn wijsheid.

Minder grond tot zelfverwijt vind ik in hetgeen ik deed tegen zijn onoverwinnelijke afkeer van schoolgaan en schoolonderricht. Ik geloof dat de uitkomst aantoonde hoe voor een kind als Paul mijn handelwijze werkelijk de juiste is geweest. Ik nam hem af van de gewone school, waar hij elke dag te laat kwam en feitelijk niets leerde, en liet hem gaan op de ambachtsschool te Utrecht, om onderricht te krijgen in zagen en schaven. Dat stond hem aan, hij vroeg er zelfs om, en het gelukte mij bovendien een tegelijk flink en liefderijk man te vinden, die overwicht op hem had - bij wiens gezin hij kon inwonen.

Dit werkte gunstig. De geregelde handenarbeid, de strengheid van de school-orde, en de blijmoedige tucht in huis, dat alles deed hem goed. In de drie jaren dat hij op de ambachtsschool was, is hij nooit te laat op school gekomen, terwijl hij vroeger nooit op tijd was.

Hijzelf voelde het dat hij zulk een tucht behoefde. Hij was alleen gelukkig en tevreden als hij hard werken kon, onder liefderijke maar strenge leiding. Hij wist dit en zocht altijd die condities. Ze moesten bij hem aanvullen wat in zijn constitutie ontbrak.

Maar ook dan nog was er gevaar voor zijn tedere zielsaard. Nog jaren nadat hij de ambachtsschool ver-

[p. 23]

liet, werd hij nu en dan gekweld door een angstdroom waarin hij droomde zich gereed te maken om naar de ambachtsschool te gaan, maar niet voortkwam, in dodelijke angst om te laat te komen. Wel een bewijs welk een inspanning het hem toenmaals kostte stipt te zijn.

Paul zag eens op een kerkhof een grafsteen van een jongen die op achttienjarige leeftijd gestorven was. ‘Arme jongen!’ zei hij, ‘nu is hij schoolgegaan voor niets.’

De wijze waarop Pauls natuur op schoolgaan en schooltucht reageerde, lijkt mij voor de pedagoog merkwaardig. Hij was niet afkerig van arbeid, maar had er behoefte aan, ook verlangde hij naar tucht. Maar de arbeid moest beantwoorden aan zijn begrip van goed en nuttig, en de tucht moest liefderijk zijn, een algemene broederlijk gevolgde regel, geen persoonlijke dwang. Hij was door geen dwang te buigen. Had ik doorgezet en hem willen dwingen de gewone schoolgang te volgen - zo had ik hem eenvoudig vernield en gebroken. Hij liet zich willig breken, maar niet buigen. Hij gaf om liefde, niet om dwang.

Na drie jaren schoolonderricht wist Paul van Franse taal nagenoeg niets. Op de ambachtsschool werden geen vreemde talen onderwezen, maar Paul begon ze uit eigen beweging te bestuderen en toen leerde hij ze vlug genoeg, zodat hij er spoedig even ver in was als zijn tijdgenoten op de h.b.s.

Dat zijn mede-scholieren op de ambachtsschool meest jongens waren uit armere gezinnen, hinderde hem toen in 't geheel niet. Het lag in zijn aard om met armen even graag om te gaan als met rijken. Hij voelde zich thuis bij alle eenvoudige, hartelijke mensen en gaf niet om conventioneel standsverschil. In zijn blauwe kiel en met sandalen aan slenterde hij onbekommerd met zijn

[p. 24]

vriendjes van de ambachtsschool door Utrecht, en hij deed mij de niet onbelangrijke mededeling dat hij de toon van gesprek en de zeden onder arbeiderskinderen veel reiner had gevonden dan onder kinderen van hoger stand.

Maar na drie jaren begon hij niettemin te gevoelen dat hij iets in zich had wat zijn schoolkornuiten ontbrak. De conventionele standsverschillen kon hij loochenen, de reële niet. In het handwerk kon hij juist meedoen, maar volstrekt niet uitblinken - en hij voelde toch een geestelijke meerderheid die niet tot haar recht kwam. En dat gevoel dreef hem tot studie. De absoluut onleerzame en onwillige scholier van vroeger werd een vlijtig werker, die zich een mate van algemene kennis eigen maakte die hem het gemis aan schoolonderricht gemakkelijk zou hebben vergoed.

Zijn keuze van lectuur was voor een jongen al zeer ongewoon. Alle jongensboeken lieten hem onverschillig. Hij hield niet van krijgsverhalen, noch van de romans die zijn vader in eigen jeugd bij menigte verslond. Hij hield ervan een of ander dik, taai boek langzaam en zorgvuldig door te werken. De enige roman die hij hooglijk bewonderde, was Hugo's ‘Misérables’. Dat boek zou hij zelf geschreven willen hebben, zei hij mij eens. Verder verkoos hij boeken over kunst en kunstgeschiedenis, het Oude en Nieuwe Testament in de Leidse vertaling, de levens van Boeddha, van St. Franciscus, de wijzen en profeten van Israël, en verder al wat met zijn eigenlijk vak: sierkunst en architectuur te maken had. Verzen las hij weinig, hoewel niet uit ongevoeligheid voor taalschoon. Hij begreep dat hij er nog niet rijp voor was, en hij was te nauwgezet om ze oppervlakkig te lezen. Hij had zonderling tegenstrijdige slordigheden en nauwgezetheden. Hij kon geen brief schrijven zon-

[p. 25]

der lettergrepen of gehele woorden over te slaan, maar in zijn tekeningen was hij keurig en zorgvuldig.

Zijn liefste bezigheid was ‘opruimen’, een of andere rommelige toestand tot orde en netheid brengen. Op het laatst van zijn leven werd hij angstvallig net en ook zuinig.

Ware hij gezond en sterk gebleven, zo had hij zich door verder studie uitstekend geschikt kunnen maken voor de directie van een of andere kunstverzameling. Hij was een geboren collectioneur. Als kleine jongen wist hij in ieder gezin om iets ouds te bedelen, op geheel dezelfde wijze als waarop zijn grootvader twintig jaar vóór zijn geboorte het koloniaal museum te Haarlem bij elkander bedelde. Paul had een grote kast vol curiositeiten, een heiligdom waarin hij niemand toeliet, en later ontwikkelden zich bij hem zowel de fijne artistieke smaak voor echte kunstwerken, alsook de ‘flair’ om ze in verborgen hoekjes op te snorren. Alleen het mercantiele beleid daarbij was hem niet eigen.

In het laatste jaar van zijn verblijf te Utrecht traden die verschijnselen op die mij ongerust maakten en het vegetarisch dieet deden afbreken.

Met die meer fysieke verschijnselen gingen tezamen buien van diepe somberheid, die mij soms deden vrezen dat hij met zelfmoord-gedachten rondging. Dat was inderdaad het geval, zoals hij mij later bekende. Ik heb reden voor de troostende gedachte dat hij zich staande hield door te denken aan mij en aan mijn verdriet als hij het doen zou. Later, toen de zelfmoord-neiging in nog sterker mate terugkwam, in de eerst tijd van zijn laatste ziekte, hield mijn onmiddellijke invloed en mijn toespraak er hem van terug. En o! hoezeer hebben wij later reden gehad daarvoor dankbaar te zijn.

[p. 26]

Eens, toen wij weder een prettig ijstochtje zouden ondernemen, en de arme Paul er aanvankelijk haast bijgesleurd moest worden, zo loom en stuurs en somber was hij in de morgenuren - hoewel hij zich later best vermaakte -, toen zat hij in de spoortrein met zo onuitsprekelijk droevige expressie te peinzen, dat ons anderen de tranen in de ogen schoten.

Toen ik later vroeg: ‘Paul, waar dacht je toch aan in dat half uur?’ antwoordde hij: ‘Ik dacht erover dat de afgestorvenen het wel veel beter moeten hebben dan wij, omdat ze zo zelden hier terugkomen.’ Hij moet toen ongeveer 15 jaar geweest zijn. In een van zijn brieven uit die tijd vind ik deze zin: ‘Hoe gelukkiger ik ben, hoe meer ik ga treuren.’

Hier openbaarde zich dus die tegenstrijdigheid, die het leven kenmerkt van alle mystieken en fijn-geestelijke naturen - de voldoening in het lijden, de onvoldaanheid bij gemis aan leed en tegenspoed. Dat deed Paul zo goed het wezen van Boeddha en St. Franciscus begrijpen. Zijn aard was christelijk van nature zonder enige aangeleerde conventie. Daarbij was zijn troost het vluchtige van alle tijdelijke dingen. Toen een vriend van hem, een heraldicus, een fantasie-wapen voor hem tekende en hem vroeg welk devies erbij moest, koos Paul het motto: 't Is maar effentjes.