Paul's ontwaken

[p. 13]

II

In dit kleine gedenkschrift wordt alleen aandacht gevraagd voor hetgeen in Pauls leven geestelijk waarde had. Zijn loopbaan was toch maar eenvoudig en onbetekenend, daden van gewicht heeft hij niet verricht, noch onderscheidde hij zich door enige buitengewone begaafdheid die hem tot aanzien kon gebracht hebben. Zijn aard was ook bij lange na niet feilloos, zoals ik reeds gezegd heb, maar wel had hij een paar hoge deugden, waaruit de verheffing van zijn levens-eind verklaarbaar wordt. Hij was uiterst fijngevoelig en kinderlijk oprecht. Om met die beide eigenschappen een gelukkig evenwichtig leven te voeren behoren er andere bij te komen, veerkracht, zelfbeheersing, instinct tot zelfbehoud - die Paul geen van alle in voldoende mate bezat. Zijn deugden waren niet wel opgewogen, niet met elkander in harmonie. Elk ervan liet zich telkens onevenredig gelden en voerde hem tot uitersten, waarvan hij dan weer uitgeput en geslagen moest terugkeren. In vele opzichten geleek hij het zuivere beeld van de nieuwere mens, de zachtmoedige en vergeestelijkte. Als schooljongen toonde hij een voor mij zeer opmerkelijk gemis aan wraakzucht en aan instinct tot zelfverdediging. Hij had volstrekt geen behoefte aan terugslaan, wanneer hij geslagen werd, het niet-wederstaan van de boze was hem geen voorschrift, maar natuur. Bij Paul bestond niet de minste belangstelling voor krijgshelden en krijgswezen. Soldaatje-spelen had geen aantrekkelijkheid voor hem.

Toch maakte hij op niemand de indruk van een lafaard, en werd hij ook niet door zijn kameraadjes als zodanig geminacht. Hij is op elke school onder zijn tijd-

[p. 14]

genootjes bemind en populair geweest. Hij was moedig genoeg, maar zijn moed was niet agressief. Hij waagde zijn leven op roekeloze manier, ook als hij voldoende inzicht had in het gevaar. Het pijnlijke, moeilijke, onaangename zocht hij soms met een neiging die bijna aan zelfkwellingszucht deed denken.

Zijn teerhartigheid ging tot zulke uitersten, dat hij eens, toen een vlo, die hem geplaagd had, gevangen en verdronken werd, bittere tranen schreide en in wanhoop uitriep: ‘Mijn vlooitje! mijn vlooitje!’

Het afsnijden van bloemen deed hem altijd pijn en men kon hem ook in zijn ziekte niet genoegen doen met afgesneden bloemen. Uitdrukkelijk vroeg hij nog kort voor zijn heengaan om toch vooral geen afgesneden bloemen op zijn graf te laten verwelken.

Als kleine jongen spelend met zijn kornuitjes, zag hij een oudere heer die bloemen plantte in zijn tuin, en riep de anderen toe: ‘Kinderen! Wij moeten Mijnheer helpen en hem de bloempotjes aangeven, want hij is oud en mag niet bukken.’

Zulke gevoeligheden hadden bij Paul niets aangeleerds of aanstellerigs, ze waren zuiver en echt, en zolang hij klein was, werd ook zijn vrijmoedige wijze van ze te uiten door de mensen verdragen en aardig gevonden.

In een spoorcoupé zag hij eens een reiziger die in een hoek bij het venster zat en zijn valies bij het andere venster had laten staan; - toen zei hij, na lange tijd van de reiziger naar zijn bagage te hebben gekeken: ‘Zeg! Moet je niet bij je lieve koffertje zitten?’

De gehechtheid van kinderen aan plaatsen en voorwerpen vertoonde Paul in hoge mate. Toen hij voor het eerst enige weken aan zee was geweest in Egmond, sprak hij over dat verblijf in dat dorpje nooit anders dan met

[p. 15]

tedere wijding, het was ‘zijn lieve dorpje’, waar alles heerlijker en beter was dan ergens anders.

Bij ouder worden en in aanraking met ruwer leven leidde die al te tere gevoeligheid tot het onvermijdelijk gevolg van pijn en somberheid.

Hij was nog maar heel jong, toen de zwaarmoedige trek in zijn donkere ogen kwam, die mij zo menig angstige gedachte heeft bezorgd. Wij hoorden hem toen hij nog een klein ventje was, in alleenspraak de verzuchting uiten: ‘Ik heb het niet prettig op de wereld.’ Hij was te teer en kon het leven niet harden.

Daarbij had hij een onafhankelijke geest, die niet licht iets aannam op gezag, waar hij geen liefde-neiging of eerbied voelde. Schoolgaan werd hem al vroeg tot een kwelling, waarvan hij het nut niet inzag en waaraan hij zich niet wilde onderwerpen. Hij verzette zich op zijn eigenaardige zachtzinnige en volhardende wijze. Hij leerde er niets en ging dikwijls een dag rondzwerven in plaats van naar school - zodat men hem wel aan een hand erheen moest brengen.

‘Ik vind het niet nodig naar school te gaan,’ zei hij.

Hoewel hij volstrekt niet dom maar vlug genoeg van bevatting was, maakte hij hoegenaamd geen vorderingen. En straffen waren niet toe te passen, want ze deerden hem niet en verschrikten hem niet. Er was geen straf te bedenken waarvoor hij werkelijk vreesde, en hij sprak erover met een wijze vrijmoedigheid, die het onmogelijk maakte hem verder te kwellen. ‘Slaag is het enige dat helpen zou,’ zei hij zelf. Maar dat was juist hetgeen waar ik het minst van verwachtte bij zijn aard. Want ik vreesde de neiging tot zelfkwelling, de zucht tot martelaarschap, die zich al vroeg in hem openbaarde.

Hoe was een zo fijn bewerktuigd wezen, met zo goede en mooie eigenschappen, en met zoveel passieve kracht,

[p. 16]

zoveel vermogen tot dulden en dragen, tot voorspoedige bloei te brengen?

Hij had kostbare schoonheden in zijn ziel, waarvan ik de zeldzaamheid kende. Hij wist mij, die zijn volle vertrouwelijkheid had, te beduiden welke wonderbaar tere en subtiele gevoelens er in hem opleefden bij de eerste voorjaarsdagen, bij het zien van een kerktoren in morgenzonlicht, bij het gaan langs de ruisende zee, bij het geluid van de regen op het woudlover.

Maar hij had niet de veerkracht om de heiligdommen van zijn binnenste te beschermen, te handhaven in een ruwe wereld - noch het vermogen ze door uiting te versterken en te doen gelden.

Zijn lichaam was niet altijd ziekelijk, hoewel een longontsteking op zijn zesde jaar reeds aanduidde welk orgaan het geringste weerstandsvermogen bij hem had. Toen reeds verscheurde het mij het hart hem te zien kampen tegen de ademnood met een verontwaardigde verbittering, alsof hij dat lijden niet verdiende. Alle lelijke woordjes, die hem verboden waren, zei hij achter elkaar, als protest tegen de onrechtvaardige ziekte. En dit verbitterd kampen tegen de onmacht van zijn lichaam heeft geduurd tot de allerlaatste maanden van zijn lijden, tot eindelijk de volkomen resignatie en daarmede de liefdevolle vrede kwam.

Pauls lichaam was niet het gehoorzame werktuig dat hij nodig had om de schoonheden van zijn geest te handhaven en te bewaren. Maar hij was in sommige opzichten wonderlijk taai en sterk.

Als wij tochten maakten, te voet, op schaatsen, per fiets, dan was Paul het moeilijkst ertoe te bewegen. Hij was loom en laat bij 't opstaan, somber en stuurs bij het uittrekken, een achterblijver op de tocht. Maar dan, als de anderen moe werden, begon hij op te leven en plezier

[p. 17]

in het geval te krijgen, en als wij dan 's avonds na een zware dag het gestelde doel bereikten, dan was Paul geheel fris en wilde niet slapen maar liever voortzetting van de pret in de nacht.

Het lichaam miste de veerkracht, zowel bij het rusten gaan als bij 't ontwaken, de normale zelf-regeling, de automatische discipline, die alleen zijn leven houdbaar kon gemaakt hebben.

Ging hij vroeg slapen, dan sliep hij zwaar en lang, en was niet wakker te krijgen, en nog lang na 't ontwaken loom en somber en stuurs.

Ging hij laat naar bed, na een opgewekte avond, dan stond hij vroeg op en was fris en monter.

Als alle fijne, dichterlijke naturen van de nieuwere tijd had hij behoefte aan weelde en pracht, en vooral aan feestelijkheid, het feestelijk, geestdriftig, blij en liefderijk samenzijn.

Onze tijd kan, helaas!, aan die behoefte nog maar op zeer grove en lage wijze voldoen. Wij hebben kermissen, volksfeesten, wereldtentoonstellingen - waarvan het wezen voor de volwassen kritische mens maar weinig waarlijk stichtelijks en aantrekkends heeft.

Het kind echter ziet alleen de heerlijke schijn en voelt bevrediging van zijn hoogste en edelste instincten. Het ziet de pracht, de blijheid, de liefderijkheid waarvoor het in eigen ziel de verwachting bezit.

En bij een gevoelig en kinderlijk mens als Paul blijft die eerste indruk voortbestaan. Toen hij al nagenoeg volwassen was, had nog altijd de kermis - de gewoon banale dorpskermis met haar kraampjes en miserabele muziekdeunen, haar slechte geuren en hossende kinkels - een grote bekoring voor hem. Op eenmaal echter sloeg die om, toen de schijn verbroken en de vunze achterkant

[p. 18]

aan 't licht gekomen was - en toen maakte het feest hem droevig en zwaarmoedig.

Maar de grote wereldkermissen, de tentoonstellingen, waar dan ook bij veel banaals en lelijks en een algemeen gemis aan geestelijke verheffing toch altijd ook iets waarlijk moois en merkwaardigs te zien valt, en waar in elk geval de reusachtige macht van het opbloeiend mensengeslacht als eerbiedwekkend verschijnsel bemerkbaar is - die bleven altijd hun aantrekking voor Paul behouden. Het was mijn laatste uitgang met hem, eer hij het droeve sanatorium-bestaan voorgoed begon.

Paul kon de vreugden van het leven genieten, zo fijn en intensief als niemand anders - en juist door zijn gemis aan instinct tot zelfbehoud, door zijn geduld in het dragen van lichamelijk ongemak, zocht hij die vreugden en vierde hij feest, ook waar zijn lichaam het niet verdragen kon, waar anderen uit vermoeidheid het lang opgegeven zouden hebben.

Ik zou het niet verzwijgen, wanneer ik wist dat Pauls feestvieren soms tot grove uitersten oversloeg. Want dat is voorgekomen ook bij groter mensen dan hij was, en behoeft de glorie van zijn laatste levenstijd niet te verduisteren. Maar ik weet zo iets niet en heb geen reden het te vermoeden. Hij had een sensuele natuur en was gevoelig voor elke zinnelijke prikkel. Maar daarbij gingen zijn ascetische neigingen nooit geheel verloren. Alcoholische bedwelming vermeed hij altijd en in seksuele dingen was hij kies en streng voor zichzelve. Hij liet zich wel vaak meeslepen door zijn lust tot lachen en hield van die grapjes omtrent onze lichamelijkheid, waarvan George Sand zegt, in haar biografie, dat ze vrome zielen nooit geërgerd hebben - maar hij verachtte alle seksuele grofheid of onkuisheid.

Over zijn liefden past het mij niet te spreken. Dat bij

[p. 19]

zijn aard vroege en fijne ontvankelijkheid voor liefde behoort, kan men licht begrijpen. Maar alleen hemzelve ware het toegekomen de geschiedenis van zijn hart te schrijven. Velen die hem gekend hebben, zullen menen dat hij een meisjesgek was. Daarvan is dit waar, dat hij verkeer met vrouwen van edele aard als steun onmisbaar vond. Daarbij was hij te goedhartig en te gevoelig om een affectie te weerstaan. Ook om haar iemand anders te misgunnen. Jaloezie kende hij niet en hij was misschien somtijds te zwak om het ontstaan van een gehechtheid bijtijds te ontwijken - hij was toch weer altijd te openhartig en te oprecht, om ooit een meisje in enig opzicht door woord of houding te bedriegen.

Dit leven vol kostbaar schoon en teder ragfijn gevoelen, vol liefde en kracht tot zelfverloochening - maar ook vol tegenstrijdige neigingen, onvast zelfbestuur en wankel evenwicht moest ik leiden.

‘Vader zal mij wel een wil geven,’ schreef hij vertrouwend en deemoedig. En geen verantwoording heeft mij zwaarder gewogen.

De opgave was te moeilijk. Ik ben niet geslaagd. Ik heb gefaald. Of ik mij de troost mag geven iets te hebben toegedaan tot de hoge zielevrede waarin hij is verscheiden, dat weet ik niet. Ik weet alleen dat hij mij alles vergeven heeft en in het betere leven geen andere gevoelens jegens mij medenam als liefde en dank.