Paul's ontwaken

[p. 1]

Was von Seele im Körper ist, das schläft. Das wahre Erwachen ist ein wahres Aufstehen vom Körper, nicht mit dem Körper.
Plotinus Enn. III. 6.

[p. 5]

Aan allen die hem eenmaal kenden en nog liefhebben.

[p. 7]

I

Op vrijdag 21 februari 1913 overleed mijn zoon Paul van Eeden na vierentwintig jaren levens. Het komt niet vaak voor dat een vader de biografie schrijft van zijn zoon. Maar het zal toch wel niet strijden tegen de algemene gevoelens van kiesheid en bescheidenheid. Dat een zoon het doet van zijn vader is nooit hinderlijk gevonden, maar integendeel vaak geëerd als een werk van piëteit en liefde. En hoe sterk zijn de gevoelens van piëteit en liefde die mij dwingen tot het schrijven van deze bladzijden!

Ik waag het nauwelijks te beginnen, uit vrees dat ik het niet goed en waardig genoeg zal doen, niet genoegzaam in de geest van hem, zoals hij was bij zijn scheiden. Zo groot is mijn eerbied voor mijn eigen kind, zoals het geworden is door lijden en geduld, en zo groot is mijn dankbaarheid voor wat hij mij gaf in zijn korte leven en vooral bij zijn heerlijk einde.

Want hij is het waardig dat ik van zijn schijnbaar weinig betekenende loopbaan het edelste en merkwaardigste nederschrijf en zijn nagedachtenis voor anderen tracht te bestendigen, omdat hij een gewoon jongensbestaan, met fouten en vergissingen, wist te doen eindigen in wat ik wel een heilig wonder noemen durf, en een volstrekt niet feilloos karakter wist te verreinen en te verheffen tot een volkomen zuiverheid van zachtmoedige liefde.

Zijn ziekte, zijn lijden was de donkerste schaduw op mijn leven, en zijn heengaan zag ik tegemoet als de zwaarste slag die mij treffen kon - maar door de wijze waarop hij stierf, is deze slag een zegen voor mij geworden.

Jarenlang, sinds de eerste aanval zijner ziekte, was hij

[p. 8]

mijn smartekind, met wiens beterschap of verergering mijn stemming op en neer ging, en wiens lijden mij te meer folterde, om zijn innige genegenheid en kinderlijk vertrouwen jegens mij, in wiens handen hij zijn lot altijd met volle overgave legde, en die daardoor de verantwoording voor elke misslag met soms duldeloze zwaarte droeg.

Toen is wat ik het meest van alles duchtte, het toppunt van de angst die mij benauwde - het afscheid van de zo geliefde zoon, tot een zegen en een genade geworden. En ik schrijf dit alles nu en zal het openbaar maken - omdat ik weet dat wat hij mij gaf, ook voor meerderen bedoeld is, wie ik de gave niet onthouden mag.

Want wat is de kern der zwaarmoedigheid? Wat is het bange lijden, dat niet wijkt maar toeneemt met dieper zelfinzicht en helderder overweging?

Wat is de donkere kolk, door niemand te ontwijken, die menselijke mondigheid en zelfstandigheid begeert?

Het is de twijfel, de onzekerheid. Het vreselijk inzicht in de ontoereikendheid van al ons weten.

Wij voelen ons te midden van een kosmos, die ons aan alle zijden te groot is, met begrijpsmiddelen die aan alle zijden te kort schieten. Hoe meer wij denken, hoe meer wij de waan van al ons kennen beseffen. De innigste, meest algemene begrippen blijken onwaar te zijn, illusies, hulpmiddelen om voort te kunnen, krukken voor ons kreupel begrip. De ruimte is een illusie, de eenheid van tijd is een illusie - de eenvoudigste waarheden der mathesis kunnen gewijzigd worden, er kan naast de euklidische een niet-euklidische wiskunde bestaan. Het wetenschappelijk ware is intuïtief-onmogelijk, en de trouwste steunsels voor onze geest vernevelen bij strenge analyse tot illusies.

Hier baat noch wetenschap, noch overgeleverde gods-

[p. 9]

dienst. Want de zuiver-verstandelijke bouw der rede voert in 't ijle, zonder een vast en levend gehalte van gevoel en geloof. En de zielkundige moet erkennen dat geen der overgeleverde godsdiensten ons vrijwaart voor illusie en zelfbedrog en dat ze alle min of meer blinde onderschikking vergen aan menselijke uitspraak, die de waarlijk vrome en vrije mens voelt te moeten verwerpen.

En dan - berust alle zekerheid niet op een onbewijsbaar gevoel? En kan dat gevoel niet ziekelijk ontaarden, zoals in de waanzin, waar absolute zekerheid wordt gevoeld omtrent hetgeen anderen volkomen ongerijmd toeschijnt?

Is het niet een even onbewijsbaar gevoel van zekerheid, met even veel of even weinig recht als dat van de waanzinnige, dat ons doet zeggen: ‘Dit moet waar zijn, dit axioma is onwederlegbaar’?

Waar is onze waarborg dat in de kosmos - waarvan wij ons het midden voelen en waaruit wij nooit ontsnappen kunnen - onze waarheden niet zijn illusies, evenals in de kosmos des waanzinnigen?

Zelfs als wij ons, in vertwijfeling aan eigen inzicht, deemoedig en blindelings onderwerpen aan menselijke uitspraak, zoals de katholieke kerk het wil - doen wij dat dan toch ten slotte weer niet omdat ons oordeel, ons eigen persoonlijk gevoel ons zegt dat dat het beste is?

En zijn wij daardoor ook zelfs dan niet nog weer met ijzeren kluister gebonden aan het onverbiddelijk gevoel van eigen verantwoording - blijven wij niet zonder genade middenpunt der wereld waarin wij te oordelen en te handelen hebben uitsluitend naar eigen inzicht?

Dan rest ons dus niets dan een vastberaden kampen, noodgedwongen, om eigen recht en waarheid - en een aandachtig uitzien naar de openbaringen van die Macht, die zich in het allerinnigste der eigen ziel doet gelden.

[p. 10]

En als dan die macht zich niet kenbaar maakt, kenbaar voor ons verstand, voor ons begrip, zichtbaar voor onze blik - kunnen wij dan bidden tot een leeg fantoom, dat wij God noemen, een zelf-geschapen illusie, een autosuggestie, zichtbaar en persoonlijk geworden door het aanroepen zelve - zoals men bij de suggestibele mens engelen en duivelen kan oproepen door een enkel machtswoord? Wat baat dan het geloof van anderen, hoe vast en treffend ook? De verbeelding, krachtig geleid, kan alles vóórtoveren, de ganse hemel vol heiligen - niet bij enkele zwakken van geest, maar bij duizenden, eeuwen achtereen.

Dit is des twijfels labyrint, dat, naar ik meen, geen oprecht en diepdenkend mens ontwijken kan. Daarbinnen schuilt de demon van dood en vernietiging. En het enige wat ons eruit redden kan, is de draad, de verbinding met het zeer geliefde. Zo zegt het ook de oude Theseus-legende.

Maar het is niet genoeg te weten dat het goed is God lief te hebben en tot hem te bidden. Wie dit doet, alleen omdat hij weet dat het goed is en hem gelukkig maakt, kan, als hij diep eerlijk is, zichzelve niet anders dan belachelijk, ja, verachtelijk vinden. Wat baat alle aangeleerd, ja, alle uitgesproken weten, als het gevoelsgehalte slinkt? Voor het zelfvertrouwen der zich gelovig noemenden kan enkel meewarigheid voelen hij die weet wat autosuggestie betekent en vermag.

Ik achtte op de wijsheid die mijn eigen mond gezegd, mijn pen geschreven had, en ik loochende ze niet, zeker was ze waar en oprecht bedoeld. Maar de vraag bleef: ben ik niet dupe van een autosuggestie, van een zelf-geschapen illusie, als ik zeg dat ik God liefheb en beproef tot hem te bidden? Ik ken hem immers niet, zoals ik bloemen, dieren en mensen ken? Hoe zal ik dan iets lief-

[p. 11]

hebben wat niets is dan een klank, een naam?

En in die vertwijfeling riep ik: geef mij een teken, een kenbaarheid naar mijn verstand!

Ik vroeg niet om een mirakel, dat de wetten der natuur zou opheffen ter wille van mijn persoonlijke nood. Ik vroeg naar een teken, in het wezen der dingen, bevattelijk voor mijn beperkt verstand, waardoor mijn behoefte aan oprecht en eerlijk denken en redelijk handelen zou worden gestild.

Toen gaf het verscheiden van mijn lieve zoon dat teken. Ik heb gezien met de grootste duidelijkheid die men vergen kan, hoe hij niet stierf, niet teniet ging, maar zijn lichaam verliet, in vreugde, willend en welbewust - en de lege huls ons achterliet, waarop hij nog voor 't allerlaatst een blijvende expressie van verrukking en blijdschap had geprent.

Nooit had ik zulk een sterven gezien. Ik kende de dood uit veel ervaringen. Maar altijd was het een langzaam uitdoven van de geest met fysieke convulsies aan het eind, wanneer de geest reeds geheel verdwenen scheen - op zijn best een geleidelijk inslapen.

Maar hier zag ik een wilsdaad, een zich blijmoedig overgeven, een verfijnen en verreinen en verhelderen van de geest tot het hoogtepunt van extase - een helder blijven tot alle fysieke werkingen nagenoeg hadden opgehouden, en toen een verheugd overglijden, met een laatst liefderijk en troostrijk teken aan de achterblijvenden.

Ik zou voortaan wel de woorden dood en sterven willen vermijden en alleen spreken van verscheiden of overgaan - zo goed voel ik nu hoe onjuist, bedrieglijk die eerste woorden zijn.

Dat de geest het primaire is in alle wezen, en dat dus

[p. 12]

de onvergankelijkheid van de stof - die wij allen aannemen - vóór alles een nog stelliger onvergankelijkheid van de geest vooronderstelt - dat elk geestelijk feit, elke gedachte, elke emotie, elke herinnering dus onvernietigbaar is - en dat dus elk mens, na zijn verscheiden, moet voortbestaan als een samenhang van herinneringen en nog steeds werkende wilskracht - dat begreep ik wetenschappelijk en verstandelijk, zoals een denkend mens het weten kan.

Maar er is een verstandelijk weten en gevoels-weten - in welk laatste het ledig begrip door levend gevoel wordt gevuld en gedragen. En dit gevoels-weten, deze levende wijsheid alleen, is het die bevredigt en sterkt. En haar winnen we niet dan door ervaring, door eigen onmiddellijk contact, en door een ter wille daarvan afdalen in de somberste en gruwelijkste levensdiepten.

De nacht voor Pauls heengaan was de afschuwelijkste van mijn leven. Toen hij heengegaan was, voelde ik dat hij mij het kostelijkste had nagelaten wat ik nog winnen kon. Ik wist dat hij, gestorven zijnd, nog leefde, dat hij mij nog waarnam en liefhad. Zijn wezen was geen leeg fantoom voor me, geen zelf-suggestie, geen ijdel gedachten-beeld. Tot hem kon ik spreken, zonder mijzelf belachelijk te vinden. En toch is hij een hoger wezen geworden, levend zonder zintuigen, zonder lijf - het oneindig fijne werktuig, waarvan hij zich bediend had, het wonderbare vlechtwerk der hersenen stond stil en valt uiteen. Hij leeft in het al-besef - mogen wij dat niet Gods wezen noemen? Zo werd hij dan mijn middelaar - hij liet mij de liefde-draad in handen om uit het labyrint te komen. Mijn bange ziel vond rust, ze weet nu dat ze een Vriend in 't Onbekende heeft.