Grassprietjes (onder ps. Cornelis Paradijs)

[p. 78]

De dichter-predikant

Er is eens opgemerkt dat het probleem-Beets - waarmee bedoeld is het probleem hoe een zo begaafd jongeling heeft kunnen ontaarden in zo'n onuitstaanbare zeveraar - niet het zijne maar het onze is. Een vergelijkbaar vraagstuk is ons lachen om huiselijke, godvruchtige of vaderlandslievende poëzie die toch onze verre voorouders diep beroerde en ontroerde. Meestal komen we niet verder dan ons zelfgenoegzaam af te vragen hoe het toch mogelijk was dat zulke inferieure dichters ooit succes gehad hebben en hoe diep die literatuur van toen dan wel niet gezonken moest zijn.

Toch berust die vraagstelling op de aanname dat de opvattingen over poëzie en het dichterschap van de Tachtigers, die in essentie nog de onze zijn, altijd al gegolden hebben, ja, absoluut zijn en algemene geldigheid bezitten. De Tachtigers zelf dachten inderdaad volgens zulke absolute maatstaven. Zeker was bij voorbeeld Willem Kloos zich van zijn historische positie bewust, maar paradoxaal genoeg kwam dat juist voort uit het besef van zijn gelijk. Hij zag hoogte-afgewisseld met dieptepunten in de letterkunde, maar deze periodisering kwam voort uit de overtuiging dat de normen voor goede en slechte kwaliteit van poëzie vaststelbaar waren, niet door iedereen weliswaar, maar zeker door enkele begenadigden. En wist je eenmaal wat goede en wat slechte poëzie was, dan kon je vervolgens vaststellen dat die normen nu eens wel en dan weer niet gehaald werden. Onderlinge, soms zeer diepgaande verschillen daargelaten, zag Gorter vanuit diezelfde aanname naar ‘de grote dichters’ en constateerde hij de afwisseling van bloei en verval. Aan de juistheid van dat kwaliteitsgevoel zelf werd niet getornd.

Al is onze generatie gradueel, en in de ogen van sommigen zelfs principieel losgekomen van die Tachtiger-opvattingen, de diepe kloof die ons scheidt van de predikanten-poëzie blijft ontegenzeglijk het werk van Tachtig. De poging tot begrijpen die wij hier niettemin ondernemen is een daad van eenvoudige rechtvaardigheid. Niet een zoals Kloos eens ondernam, overigens bezield door de nobelste motieven, door de oudere literatuur aan die eigen, absolute maatstaven te toetsen, maar door die eigen maatstaven tijdelijk te verloochenen.

Om maar eens te beginnen met een beeldspraak die door Kloos beslist zou zijn afgekeurd: in de negentiende eeuw bekleedde de Poëzie een maatschappelijke positie van groot aanzien. Bij allerhan-

[p. 79]

de feestelijke gelegenheden traden de dichters met hun lierzangen voor het voetlicht, terwijl nu vergeten toondichters-het woord alleen al illustreert de verhoudingen - zorgden voor passende klinkende omlijsting. En om de rangorde onder de kunsten aan te geven: de schilder werkte naar ‘opdrachten’ hem door de voornaamste onder de kunsten aangereikt: de literatuur, waarvan de poëzie weer het hoogste stond. In extreem romantische opvattingen mocht dan eens de muziek het hoogste zijn aangeslagen, in een meer burgerlijke waardenschaal had zij die plaats moeten afstaan. De producent van die zo hoog gewaardeerde poëzie was nu eenmaal vaak predikant. Toeval?

Wat de jonge intelligentsia betreft, men bedenke dat de meeste studenten theologen waren. En het predikambt was weer nagenoeg het enige dat voldoende vrije tijd opleverde om in de poëzie te liefhebberen.

Bij openbare feestelijkheden of plechtige manifestaties zoals onthullingen van standbeelden, herdenkingen, inhuldigingen of inwijdingen waren bovendien feestredes vereist. De aangewezen leverancier was opnieuw de predikant. Immers onder al die leerstoelen voor uiterlijke welsprekendheid hadden al die begaafde maar onbemiddelde jongelieden gezeten. Op kosten van hun oude dorpsgemeente, die de begaafde zoon naar de universiteit had gezonden, niet om er de bloemetjes eens flink buiten te zetten - wat zij trouwens niet steeds kon verhinderen - maar om de jonge proponent zo spoedig mogelijk als eerbaar predikant weer binnen te halen. De studie der letteren ressorteerde onder die van de welsprekendheid, op te vatten als kanselwelsprekendheid, zodat letteren en godsdienst aldus ten nauwste verbonden waren. Iedere aankomende theoloog maakte kennis met dat samenhangende ‘vakkenpakket’.

Bedenken we bovendien dat de bijbelse voorstellingen nog in sterke mate niet alleen deze vakken, maar ook de gehele wetenschap beheersten en dat de godsdienst een nog zo centrale plaats in het huiselijke en openbare leven innam, dan is daarmee al enigszins verklaard hoe de combinatie van godsvrucht en idealisme de grondtoon van alle poëzie kon, ja bijna moest worden. Deze situatie deed Gerard Brom destijds van een ware ‘dominocratie’ spreken. Niet alleen lieten de dominees zich die uitverkoren positie graag aanleunen, hun gemeente liet hun voor iets anders geen ruimte.

Zeker had de jonge Beets een onmiskenbare literaire aanleg, maar

[p. 80]

zijn maatschappelijke status vereiste van hem de poëzie, die hij maar al te vlot leverde. Toegegeven: zijn keuze getuigde niet van een sterke en onafhankelijke geest. De meer onafhankelijken gingen soms aarzelend, soms met grotere fermheid een andere weg en traden uit, als Busken Huet, propageerden een andere richting, als Van Vloten, of werden modern en gingen twijfelen, als Allard Pierson en De Génestet. Was men dichter en tevens predikant dan bleef slechts de keuze zich aan te passen of verder te zwijgen, zoals François HaverSchmidt, die, hoewel predikant geworden, als student-dichter zou voortleven.

Als de Tachtigers later de keuze voor het individualisme zullen maken, een keuze voor individuele beleving bij de dichter maar evenzeer bij de lezer, die alleen vanuit een identieke geestesgesteldheid de tekst moet kunnen invoelen, dan behelst die keuze een volledige en nagenoeg definitieve breuk met de traditie. Ik zeg nagenoeg, want sinds de befaamde poëzieavond in Carré en de ondertussen ingeburgerde poëziefestivals lijkt toch een collectief ondergaan van poëzie weer mogelijk.

In ieder geval accepteerde de negentiende-eeuwer die collectieve beleving als volstrekt normaal, ook al omdat de teksten, ernstig, vertellend, luimig of gewijd, zich daar bij uitstek voor leenden.

De predikant, alias de leraar, alias de herder graasde zijn kudde voor, en in zijn bespiegelingen over God en Vaderland, over huiselijk leed en geluk spiegelden zich zijn schapen, om het even lezers of hoorders. Zij ervoeren immers hetzelfde, alleen dominee zei het zo mooi en op rijm. Toch was dominee eens een theologisch student geweest die misschien van iets anders gedroomd had.

Het fameuze ‘Predikanten-lied’ noemt een aantal van hen, zeker niet allen, want hun aantal zou omgekeerd evenredig zijn aan hun bekendheid en de werking van het lied zou ongetwijfeld verzwakken naarmate het aantal genoemden groter werd. De genoemden zullen wij van een korte karakteristiek voorzien, die zoveel mogelijk aansluit bij de door Paradijs gegeven typeringen.