Logo DBNL
Dromenboek (1979)

Dromenboek

(1979)–Frederik van Eeden–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende
 
Die Traumsprache ist unerbittlich,
 
sie deckt unsere tiefsten,
 
zartesten, geheimsten, von
 
unserem täglichen Selbst nie
 
eingestandenen Begierden und Wünsche
 
schonungslos auf.
 
 
 
frederik van eeden1

Inleiding

Gedurende een groot deel van zijn leven houdt Frederik van Eeden dagboeken en daarnaast afzonderlijke dromencahiers bij, waarin droomervaringen worden opgetekend. De eerste aantekeningen treffen we in de dagboeken2 aan als Frederik van Eeden vijftien jaar oud is [1875]. De laatste notities vinden we in het dagboek als Van Eeden de leeftijd heeft bereikt van achtenzestig jaar.

De droomverslagen en daarnaast de aantekeningen over hun vermoedelijke betekenis worden voor Van Eeden het materiaal voor verdere studie, een onderzoek waarvan de resultaten voorlopig werden vastgelegd in de roman de nachtbruid [1909] en in zijn voordracht voor de Society for Psychical Research, a study of dreams [1913].3

Op 17 december 1906 noteert Van Eeden bij het droomverslag van die nacht: ‘Langsamerhand, door nauwkeurige observatie en registratie, zal ik op 't spoor van de eenheid trachten te komen in deze merkwaardige verschijnselen. Dat is de beteekenis van dagboek en droomboek. Het kan geen oplossing geven, maar wel materiaal voor toekomstige wetenschap.’ a study of dreams zou voor Van Eeden het uitgangspunt moeten worden voor een uitgebreid werk over dromen. Blijkens dagboeknotities en correspondentie heeft hij tot aan het einde van zijn leven het voornemen gehad een dergelijk boek uit te geven.

In het dagboek vinden we op 30 januari 1913: ‘A study of dreams voltooid. Ik ben nu stellig voorneemens er een groot boek van te maken. Zoodra Koning en Dichter voltooid is.’ Veel later, op 5 december 1925: ‘Vandaag stel ik mijn plan vast omtrent mijn laatste leevenswerk. Oover den Droom. Ik heb materiaal in oovervloed en ik zal mij in verbinding stellen met mannen als Bergson, Freud, Wereszoski, Bjerre.4 Mijn artikel in de Proceedings vormt het uitgangspunt. Ik herlas het onlangs, verleeden week. En nu is mijn gedachte tot klaarheid geworden, na tien jaar is mij alles duidelijk. De droom is een voorproef van het hiernamaals.’ Het is dit vermoeden dat hem voortdurend heeft beziggehouden en waarvan hij de juistheid wilde aantonen. ‘De oplossing van het geheim onzes levens ligt in den droom’, schrijft hij in de nachtbruid [p. 176] en hij spoort de lezer aan om volle aandacht aan het droomleven te schenken.

In een brief aan prof. G. Jelgersma, die in 1914 in een rectorale rede de traumdeutung [1900] van Sigmund Freud officieel aan de universiteit van Leiden introduceerde,5 schreef Van Eeden in 1926, naar aanleiding van een artikel van Jelgersma over droomonderzoek: ‘Het onderwerp interesseert mij zeer, omdat ik al jaren lang opspaar voor een boek over het droomland, speciaal mijn droomland. Het is een interessante collectie, die ik hoop in den loop van het volgende jaar in boekvorm uit te geven.’

Het voornemen kon echter niet meer uitgevoerd worden.

 

Na het overlijden van Frederik van Eeden in 1932 werd er in Nederland weinig aandacht aan zijn droomleven geschonken en evenmin

aan zijn studie hierover. Bij de uitgave van de dagboeken in 1971 worden de dromencahiers niet opgenomen. In de inleiding wordt vermeld: ‘Zijn droomleven dat hem, naast de notering er van in het dagboek aparte dromenboeken deed bijhouden, is een merkwaardigheid op zichzelf.’

Van de biografen van Van Eeden is Albert Verwey degene die de meeste aandacht besteedt aan de droomervaringen. In zijn frederik van eeden [1939] vergelijkt Verwey het onofficiële werk, de dagboeken, briefwisselingen en ontmoetingen van Van Eeden met het officiële werk. Hierbij worden de droomervaringen van grote invloed geacht voor het tot stand komen van werken als de kleine johannes I, II en III, de nachtbruid, het lied van schijn en weezen, verschillende toneelstukken en gedichten. Het droomleven blijkt tevens van betekenis voor de ontwikkeling in het denken van Van Eeden over onderwerpen als Christendom, het Onbewuste, de Stam-Ziel, het Oerverstand en het Hiernamaals.

Ook in de filosofische verhandeling redekunstige grondslag van verstandhouding6 wijdde Van Eeden verschillende paragrafen aan de betekenis van de droom voor het denken over begrippen als oorzakelijkheid, ruimte en tijd en over de relaties van de innerlijke gewaarwordingen.

Ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag wordt Van Eeden een liber amicorum aangeboden [1930]. Hierin leveren vele bekende tijdgenoten, waaronder Freud, een bijdrage. Albert Verwey schrijft hierin de volgende herinnering. ‘Ik kende Van Eeden al van nabij voordat hij vijfentwintig was. Amsterdamsch doctorandus in de medicijnen: Amstel 17. Een hoog gelegen kamer met uitzicht op het water. Een tijd lang heb ik er gewerkt. Ik ging erheen zoodra ik ontbeten had en zette me aan de schrijftafel. Van Eeden was dan nog niet op. Hij verscheen pas als het tijd was voor ziekenhuis of laboratorium. Als hij uit zijn slaapkamer kwam, zag men de droomen in zijn oogen. Hij droomde heerlijk. Verrukkelijke landschappen. Die droomenwereld verliet hij noode voor de werkelijkheid: grijs weer en de onsmakelijkheden van studie en praktijk. Hij zou haar liefst

daarheen hebben meegenomen, als het ware geneesmiddel. Hij nam haar feitelijk mee, maar de dag verjoeg haar. Toen hij later in het Onbewuste, in een gedroomd Generzijds, of in een denkbeeldig Heden, heilmiddelen zocht voor mensch en samenleving: suggestie, spiritisme, gemeenschappelijk grondbezit, kloostervrede, heb ik vaak teruggezien naar mijn vroegere herinnering, en de oudere Van Eeden herkend in de jonge geneesheer die zoo verrukkelijk droomen kon.’

 

Op 23 april 1939 houdt S.M. Noach voor het Frederik van Eeden-Genootschap een voordracht over het dromenboek van frederik van eeden.7 Hij is de eerste die de dromencahiers bestudeerd heeft en daarvan verslag heeft gedaan, met de bedoeling om belangstelling voor het droomleven van Van Eeden te wekken. Daarnaast zijn er van professor W.H.C. Tenhaeff in de loop van de tijd verschillende studies verschenen over de betekenis van het droomonderzoek van Van Eeden.8

In de voordracht van Noach wordt ingegaan op de controverse die er tussen Freud en Van Eeden bestond over de begrippen ‘het onbewuste’ en ‘wensvervulling’. Freud en Van Eeden hadden elkaar ontmoet tijdens hun hypnose-studie te Parijs in 1885. In de Salpêtrière werden demonstraties gegeven door Charcot. Tijdens deze demonstraties werden patiënten onder hypnose gebracht, waarbij door een suggestieve therapie verschillende ziekten werden behandeld. In augustus 1887 sticht Van Eeden met Dr. A.W. van Renterghem in Amsterdam het eerste instituut voor psychotherapie in Nederland.9 Na enkele jaren geeft Van Eeden de voorkeur aan het literaire werk

en blijft slechts enkele patienten onder behandeling houden, soms worden ze in huis opgenomen. Rond de eeuwwisseling introduceert Freud de psycho-analyse voor de genezing van neurosen. In eerste instantie staat Van Eeden afwijzend tegenover de psycho-analyse. In de dagboeken staan een aantal kritische opmerkingen over Freud en het ‘freudisme’ [zie bijlage 2, 1910-14]. Nadat ze elkaar ontmoet hadden tijdens het psycho-analytisch congres te München in 1913 en Van Eeden te gast was geweest bij de familie Freud, ontstaat er een wederzijdse persoonlijke waardering.

Bij bestudering van de droomverslagen van de vier cahiers komt Noach tot de bevinding dat ook de nieuwere droomtheorieën van Freud hier slag op slag bevestigd worden: ‘Ze geven een dieper inzicht in het ziedende onbewuste zieleleven van den dichter.’ Noach maant de lezer evenwel tot voorzichtigheid bij het beoordelen van de dromen: ‘Philisters zullen bouwstoffen te over vinden voor hun psychologische diagnose omtrent Van Eeden's aard, omdat zij hier allerlei ondeugden geëtaleerd vinden. En toch zullen zij ongelijk hebben. Het beeld van de witte waterlelie, wortelend in slijk en duisternis, is ook hier toepasselijk.’ Noach vindt verder in de dromen de verschillende facetten van Van Eedens veelzijdig karakter: de wijsgeer, de mysticus, de godzoeker, de natuurwetenschappelijke onderzoeker, de sociale strijder, de dichter. ‘Men treft vele notities van dezen aard: “Zag mooie landschappen voorbij glijden en dacht aan Bergson's dureé”; “sprak mijn liefde uit tot den Vader en dacht aan het nieuwe begrip in me van Hem, als ziel en geest van alles”; “Hedennacht een blijde droom over de pure geestelijkheid van ons wezen”; “voorgenomen te vragen of mijn gedachten over Christus juist waren en over de Stamziel en het Oerverstand”. Dante-lectuur beïnvloedt zijn dromen herhaaldelijk [Schopenhauer heeft er trouwens reeds op gewezen dat Dantes visioenen vaak het karakter van een droom hebben]. In een droom over een lugubere fabriek schreeuwt hij den eigenaar “Slavenhouder!” toe.’ Het viel Noach op dat Van Eeden herhaaldelijk aandachtige beschouwingen wijdde aan de handen van zijn droomlijf

en verbindt dit met het ontstaan van het vers mijn handen [1923].

Noach verwijst in zijn voordracht naar een psychologische analyse van dichters door Wilhelm Stekel [uit de school van Freud] die träume der dichter.10 Stekel verzamelde een groot aantal dromen van dichters, zowel via enquètes als uit de literatuur, van onder andere Heine, Goethe, Flaubert, Strindberg, Hebbel en ook van Van Eeden. ‘Hoogst opmerkelijk nu is het hoe bepaalde droomtypen karakteristiek schijnen voor dichters, al zijn ze dan ook individueel gekleurd. Zalige zweef- en vliegdromen door machtige berglandschappen met een wonderbare flora, criminele dromen, waarin bloedige instincten zich uitleven, kinderlijk narcisme en ijverzucht, behoefte aan sympathie, grootheidswaan, het besef ener historische zending, ziehier enige motieven en kenmerken.’

Noach zag in de droomverslagen een bevestiging van de opvattingen van Freud en vindt dat Van Eeden zich zelf bedriegt door de ‘afwijzing van de term “het onbewuste”, de verwerping van alle menselijke verantwoordelijkheid tegenover criminele of immorele dromen [dit in verband met zijn demonen-hypothese] en de ontkenning van het erotische element in zijn zogenaamde heldere dromen.’

Frederik van Eeden heeft de opvattingen van Freud over de droom nooit volledig geaccepteerd. Freud gaat er vanuit dat de droom de behoeder van de slaap is. In de droom doen zich de meest verborgen wensen als vervuld voor met de opzet om niet wakker te worden. In de slaap kunnen onbewuste gedachten, veelal verdrongen wensen uit de kindertijd, boven de drempel van het bewustzijn komen: de daarbij optredende spanning doet de droom ontstaan, een symbolisch visuele expressie die door het wensvervullende karakter ervan de spanning reguleert en daarmee de slaap behoedt. Van Eeden schrijft in zijn artikel over Freud: ‘Er kan iets waars in deze verklaring steken, de hele waarheid is het in geen geval, zoals Freud zelf wel zal inzien. Het gehele droomleven op deze wijze te verklaren is een beperking die nog wel in het materialistische tijdperk past, maar op dit moment niemand meer bevredigen kan.’ De verdienste van Freud ziet Van Eeden in de wetenschappelijke fundering van de neurosenleer, een theorie die mogelijkheden biedt om getoetst te worden en die zelfs indruk

kon maken op een zo sceptisch geleerde als prof. G. Jelgersma. Van Eeden was niet overtuigd. De biograaf van Freud, E. Jones, die Van Eeden persoonlijk heeft gekend, memoreert in zijn werk sigmund freud, life and work:11 ‘... Dr. van Eeden, an acqaintance of his from the old hypnosis days. Van Eeden, a Dutch psychopathologist, is now remembered more as a poet, essayist and social reformer; both Freud and I had been unsuccesful in getting him to accept psychoanalytical theories.’ Ondanks hun theoretische geschilpunten heeft Freud alle waardering voor Van Eeden. In het reeds geciteerde liber amicorum schrijft Freud: ‘Frederik van Eeden, Arzt und Dichter, der soviel von den Geheimnissen des verborgen Seelenlebens vorausgeahnt, meinen freundschaftlichen Grusz zum Tage, da er über die Schwelle des Alters tritt.’

De theorie van de traumdeutung van Freud was wezenlijk op eigen droomervaringen gebaseerd en niet, zoals wel verondersteld werd, afgeleid van dromen van neurotici. a study of dreams is eveneens het resultaat van introspectief onderzoek van Van Eeden. In de classificatie van negen droomsoorten die hij in zijn studie opstelde, ging zijn belangstelling voornamelijk uit naar een bijzonder droomtype dat hij de ‘heldere droom’ noemde. In een heldere droom is de dromer er zich volledig van bewust dat hij slaapt en droomt. Naar aanleiding van een ongewone situatie in de droom, meestal bij de droomsensatie van zweven of vliegen, wordt er een besluit genomen en gezegd ‘ik droom’. De slapende persoon ‘ontwaakt’ dan als het ware vanuit een gewone droom maar blijft in diepe slaap. Het is mogelijk dit droombesef langere tijd te continueren, meestal in tegenstelling tot een angstdroom waarin de dromer, om aan het gevaar te ontsnappen, tegen zichzelf zegt ‘het is maar een droom’ en dan vrijwel direct daarop wakker wordt. In een heldere droom is er een herinnering aan het dagleven; voornemens en suggesties die overdag worden gemaakt, kunnen in de droom aan de orde gesteld worden. Er vindt een min of meer volledige, om in de termen van Van Eeden te spreken, reïntegratie van de psyche plaats, een reïntegratie van waarnemen, denken, willen in een niet-ruimtelijke vorm van bestaan. Naar vrije

wil kan de slaap of droom voortgezet worden of worden beëindigd. De meeste heldere dromen komen voor in de vroege ochtend tussen 5 en 8 uur, ‘op het uur dat de zwaluw haar zang begint,’ citeert Van Eeden hierbij Dante in a study of dreams. De dromencahiers bestaan na 1896 voor een groot gedeelte uit de verslagen van dit type droomervaringen. Uit de verslagen blijkt dat de heldere dromen vaak vergezeld gaan van intense gevoelens van opgetogenheid en geluk en dat ze soms het karakter van extatische ervaringen verkrijgen. Het was Van Eeden opgevallen dat de schoonste heldere dromen in de maand januari voorkwamen.

Freud en vele andere droomonderzoekers hebben aan dit type droom weinig aandacht geschonken, ook C. Jung maakt in zijn werk geen melding van dit verschijnsel. De belangstelling ervoor neemt echter in de laatste jaren van verschillende kanten toe.

 

Een belangrijk verschil van mening tussen Freud en Van Eeden lag in het vermoeden omtrent de oorsprong van de droom en de droomsymboliek. Bij Freud was de oorsprong steeds het onbewuste gedachtenleven in de libido sexualis. Dit alles komt voort uit het individu zelf, het behoort tot het persoonlijk onbewuste. ‘Mein unbewuster Gedanke ist genau so mein individuelles Eigentum wie mein bewusster. An dieser Stelle droht uns keine Umwälzung’, schrijft Freud in een brief aan Van Eeden in maart 1914,12 als Van Eeden zijn artikel over Freud voorbereidt. De oorsprong van de droomsymboliek zou volgens Freud in de oudste fase van de taalontwikkeling liggen, een tijdperk waaruit ook de begripsvorming stamt. De symboliek die in de droom tot expressie komt is niet een vraagstuk van het droomonderzoek maar een onderwerp van taalanalyse. Waarschijnlijk heeft de taal in oorsprong een sexuele betekenis.13 In de droom is de symboliek doorgaans van sexuele aard.

Frederik van Eeden vermoedt de oorsprong van bepaalde verschijnselen, onder meer die van de heldere dromen, elders. Deze bron noemt hij, hierbij de Ierse dichter Yeats citerend, ‘the collective

memory of the race’, en hij acht ‘deze breede en mystieke voorstelling, hoe vaag ook, in zeker opzicht de veiligste als uitgangsbasis voor verder onderzoek. In de droomwereld schijnt de menselijke geest het een of ander vermogen te verwerven om zich met de bovenmenselijke wereld in verbinding te stellen. Zij geeft “Anschlusz am Absoluten”, zooals de Duitschers zeggen.’14 Van Eeden geeft aan het begrip ‘herinneringsvermogen’ de voorkeur boven de term ‘het onbewuste’ en betrekt dit zowel op eigen herinnering als op ‘vreemde herinnering’ van het verleden, het heden en van de voorschouw. Wat betreft de oorsprong van de droomsymboliek, schrijft Van Eeden naar aanleiding van een regelmatig terugkerend droomsymbool op 14 december 1918 in het droomschrift: ‘Ik begin te vermoeden dat hier de willekeur achter zit van de macht die ons laat droomen, en die bij voorkeur de zelfde symboolen gebruikt.’

Voor de psycho-analyse zag Van Eeden als opdracht hierover meer te weten te komen. ‘De psycho-analyse wordt het begin van groote ontdekkingen. Wij zullen langsamerhand leeren vaststellen welke machten ons leeven beheerschen, zoogenaamd onbewust, wij zullen hun symbolentaal leeren verstaan, hun vast karakter leeren kennen. Dan eerst zullen we het transcendente algemeen geldig kunnen maken, het goddelijk leeven vaststellen met een zeekerheid die tot nog toe alleen de weetenschap geeft’, vinden we op 14 september 1913 in het dagboek.

 

De opvattingen van Van Eeden blijken meer verwant met een van Freud afgesplitste groepering, de school van Zürich, die onder leiding stond van Carl Jung. ‘Deze school is meer idealistisch georiënteerd, ze gelooft ook aan een finaliteit en aan een eerder gedacht of vermoed hoger doel waarheen de grote onbekende ons door de droomtaal probeert te leiden’.15

Het breekpunt waarop de scholen eigen wegen gingen was volgens Van Eeden, het door Freud in de analyse en de therapie geïntroduceerde begrip ‘sublimering’. ‘En nog iets anders werd door Freud ont-

dekt, waarmee hij ook, als ongeloovige, geen raad weet. Dat namelijk de sterke driften van den mensch, als een door God geschapen schepsel, niet alleen de voortplanting tot doel hebben, maar zich meer en meer booven het zinnelijk en sexueel-erotische verheffen. Freud, die alles uit de sexueele erotiek verklaarde, als voortplantingsdrift, heeft moeten erkennen dat er verheffing plaats vond tot eedeler en hooger doel. Hij spreekt van “sublimeering” en Zwitsersche zielkundigen [Jung en Maeder] zijn tot het inzicht gekoomen, dat deeze sublimeering een religieus karakter heeft’.16

Volgens Van Eeden redde de introductie van het begrip sublimering de positie van Freud als therapeut, maar het was onwetenschappelijk door het normatieve karakter ervan. Freud meende dat alle driften naar sublimering streven; wordt dit streven onderdrukt - vaak vindt dat plaats al in de vroege kindertijd - dan wreekt het driftleven zich op vreselijke wijze door de neurose. Wanneer ze weer in hogere gebieden gebracht worden, zijn ze ongevaarlijk. De therapie bestaat daarom in het opsporen van de verdrongen drift en het vervolgens wijzen op de weg naar de sublimatie ervan. Het droomverslag is hierin, als een van de uitingen van het onbewuste, de ‘Via Regia’ naar de verborgen driften. Het droomverslag, de ‘manifeste droom’, is een soort geheimtaal van de onbekende, verdrongen drift. Het is de symbolische uiting van het onbewuste, van de ‘latente droomgedachte’. Deze taal lijkt op een hiëroglyfenschrift dat men moet ontcijferen. Wanneer de droomanalyticus de verdrongen verlangens heeft ontraadseld uit de manifeste droom, dan moet hij de richting aangeven, waarin de drift gesublimeerd kan worden om een neurose te genezen. Hierin wordt hij volgens Van Eeden - nolens volens - ethicus. ‘Hij heeft te bepalen wat sublimering inhoudt en moet hierbij hoog van laag onderscheiden.’17 Freud onderkent zelf het waardeoordeel. ‘Sublimation is a concept that contains a judgement of value. Actually it signifies the application to another field in which socially more valuable achievements are possible.’18

Voor Jung was dit een aanleiding geweest om een eigen weg te gaan. Hij verstond onder sublimering wat anders dan Freud. ‘Es ist nicht aus Ressentiment, dasz ich diesen Begriff bekämpfe, sondern aus der massenhaften Erfahrung von Patienten [wie auch Ärtzen], die jedesmal an der Schwierigkeit auskneifen und sublimieren, d.h., einfach verdrängen. Sublimatio gehört zur königlichen Kunst, wie das wahre Gold gemacht wird. Davon weisz Freud nichts, ja noch schlimmer, er verrammelt alle Wege, die zur wahren sublimatio führen könnten... Sublimatio ist ein grosses Geheimnis. Freud hat sich dieses Begriffes bemächtigt und ihn für die Willenssphäre und das bürgerliche, rationalistische Ethos usupiert.’19

 

Ook voor Jung was introspectie de basis voor zijn opvattingen en vermoedens over de betekenis van de droom. In de proloog van zijn autobiografie erinnerungen, träume, gedanken schrijft Jung: ‘Darum spreche ich hauptsächlich von den inneren Erlebnissen. Zu ihnen gehören meine Träume und Imaginationen. Sie bilden zugleich den Urstoff meiner wissenschaftlichen Arbeit. Sie waren wie feurig-flüssiger Basalt, aus welchem sich der zu bearbeitende Stein auskristallisiert.’20

Jung maakt, in tegenstelling tot Freud, een scherp onderscheid tussen het ‘persoonlijk onbewuste’ en het ‘collectief onbewuste’21. Het eerste is de totaliteit van alle psychische gebeurtenissen die plaatsvinden tijdens het leven van een persoon. In de meeste gevallen kunnen de ervaringen bewust worden, maar kunnen ook door de mechanismen van verdringing kunstmatig onder de drempel van het bewustzijn gehouden worden. Deze verdrongen gebeurtenissen kunnen zich dan op verschillende wijzen manifesteren, maar zijn symptomatisch voor het gedrag van de persoon. Ze liggen relatief dicht onder de drempel van het bewustzijn en men kan ze, wanneer dat nodig is, waarschijnlijk zonder veel schade te berokkenen, met behulp van freudiaanse analytische technieken opsporen. Het ‘collectief on-

bewuste’ kan daarentegen onder normale omstandigheden niet tot bewustzijn en met geen enkele analytische methode weer in herinnering gebracht worden, want het is verdrongen noch vergeten. Het ligt in de sfeer van de onbewuste mythologie, waarvan de oorspronkelijke beelden gemeengoed van de mensheid zijn. Dit onbewuste is in onze hersenstructuur overgeërfd als een aangeboren mogelijkheid tot voorstellen. Er zijn geen aangeboren voorstellingen, wel een aangeboren mogelijkheid tot voorstellen, die aan ons verbeeldingsvermogen grenzen stelt; het vormt de categorieën voor de richting van ons denken. De vromen van dit principe zijn terug te vinden in kunstwerken, literaire stileringen, wetenschappen.

Enkel vanuit een volmaakt kunstwerk kan het oorspronkelijke beeld gereconstrueerd worden. Het oorspronkelijke beeld of het ‘Archetype’ is een figuur, een demon, een mens, of een gebeurtenis die zich in de loop van de geschiedenis alleen dàn kan herhalen, wanneer de scheppende fantasie zich vrij kan uiten en niet belemmerd wordt door het persoonlijk onbewuste. De oerbeelden van het collectief onbewuste, de archetypen, komen rechtstreeks voor in dromen en visioenen en in traditioneel gestileerde vormen als mythen, sprookjes en religieuze symbolen.

In studien über den archetypus22 onderzoekt Jung de belangrijkste archetypen als: de held, de tovenaar, de wedergeboorte, de schaduw, de anima, de oude wijze, de moeder, de animus, het kind. Het zijn thema's die veelvuldig zijn terug te vinden in de droomverslagen van Frederik van Eeden.

 

Jung heeft Van Eeden gekend. Waarschijnlijk heeft hij hem persoonlijk ontmoet tijdens het psycho-analytisch congres te München in september 1913, dat voorgezeten werd door Jung. Frederik van Eeden doet van dit congres verslag in zijn dagboek [zie Bijlage 2]. In een brief op 20 januari 1955 van Jung aan de Amerikaanse schrijver Upton Sinclair, die goed bevriend was met Van Eeden, schrijft Jung in een P.S.: ‘In der Tat erinnere ich mich an Frederik van Eeden: ich habe ihn sogar persönlich getroffen, bin aber nicht mehr ganz sicher; es liegt schon so lange zurück, vielleicht 40 oder 50 Jahre. Ich erinnere

mich an sein sehr sensitives und liebenswürdiges Wesen, dem die Widerstandskraft eines Pioniers entschieden abging. Er stand dem modernen Geist gefährlich nahe, aber seine Schwäche führte ihn in den Schutz kirchlicher Mauern. Ich weisz nicht, wie er seine Konversion erlebte. Es war ein Schritt zurück, aber nicht heraus.’23

 

Rond de eeuwwisseling verschijnen veel werken over de droom. De belangrijkste volgens Van Eeden waren wel de traumdeutung [1900] van Freud en the world of dreams [1911] van Havelock Ellis. Ander onderzoek over psychologische vraagstukken verscheen in de verslagen van de Society for Psychical Research waaraan bekende geleerden uit die tijd hun medewerking verleenden. De Franse filosoof Henri Bergson was in 1913 voorzitter. Frederik van Eeden hield twee voordrachten voor deze vereniging.24 Ook Freud leverde bijdragen.25

Van Eeden schrijft over de oprichting van deze vereniging in de Nieuwe Gids van juni 1890. ‘In Engeland is namelijk een vereeniging opgericht, zich noemend Society for Psychical Research. Aan 't hoofd ervan staan uitstekende geleerden van onverdachte reputatie, F.W.H. Myers, Podmore en anderen. Hun doel is zooveel mogelijk psychologische feiten te verzamelen van tot nu onverklaarbaren aard. Wat zij tot heden hebben openbaar gemaakt was even merkwaardig om de nauwgezetheid en omvangrijkheid van het onderzoek als om de beteekenis der feiten. Hun annalen hebben groote sensatie gemaakt.’

In De Nieuwe Gids van december 1891 belicht Van Eeden het belang van de onderzoekingen. ‘Maar behalve dat de belangstelling onze voornaamste gids is in het zoeken naar voor ons geschikten arbeid, vind ik, dat een wetenschappelijk man, die deze dingen geen aandacht

waard keurt, zichzelf rangschikt tot de blinde speciaalwerkers. Wat zou men zeggen van een werkman die de weerhaan van een toren verguldt en die zegt: “Wat raakt het me of de fondamenten zakken, daar is mijn weerhaan niet minder om?” En de vreemde feiten die ik genoemd heb raken inderdaad de fondamenten onzer wetenschap. Het in beweging brengen van voorwerpen, de gedachtegemeenschap op een afstand [telepathie], de profetische droomen, het tweede gezicht strijden met de grondbeginselen van de wetten die de doode stof beheerschen. De psychologie, de leer van het Levende blijkt zich te onttrekken aan het bereik der wetenschap van het Doode. Het absolute, exacte, onfeilbare karakter der physische en chemische wetten vervalt. De wetenschap van het Levende moet geheel onafhankelijk van de bestaande mechanische wetenschap weer worden opgebouwd. Zou één levend mensch daarin geen belang kunnen stellen?’

 

Professor W.H.C. Tenhaeff heeft verschillende artikelen26 geschreven over de voordrachten van Van Eeden voor de S.P.R., over de roman de nachtbruid en over het gedicht het lied van schijn en wezen.27 Volgens Tenhaeff kan het droomonderzoek van Van Eeden grondleggend genoemd worden.

Op de vraag hoe Van Eeden ertoe gekomen is zich in zo bijzondere mate voor zijn eigen droomleven te interesseren, moet het antwoord wel in de eerste plaats luiden: ‘Dat hij, volgens zijn zeggen, van zijn jeugd af een “machtig dromer” is geweest d.w.z. iemand die krachtens een bepaalde persoonlijkheidsstructuur zich gemakkelijk bij het ontwaken de nachtelijke dromen herinnerde. Daarnaast dient dan zijn belangstelling voor het parapsychologisch onderzoek genoemd te worden waarvan hij reeds vroeg blijk gaf.’ Met de door Van Eeden in zijn a study of dreams opgestelde indeling van droomsoorten is Tenhaeff het niet eens. ‘Zijn classificatie van de dromen in negen groepen met vrijwel algehele negatie van het door Freud verrichte pionierswerk, dat hij op een onredelijke wijze en met gevoelsargumenten

zocht te bestrijden, dient m.i. als onaanvaardbaar te worden aangemerkt. Het enige waardevolle dat wij in deze classificatie aantreffen zijn de dromen, welke hij in de groep E heeft ondergebracht, die hij “helder” of “lucide” noemt’ [1972].

Uit een lange reeks waarnemingen was Van Eeden gebleken dat er in de heldere dromen verschillende sferen bestaan die men onmiddellijk, na het tot besef komen in de droom, aan een eigenaardige stemming herkent. ‘Zoo is er een sfeer van verrukking en groot geluk. Daarin is het zelfbesef het krachtigst, en het is niet mogelijk de wonderbare helderheid te doen begrijpen waarmede men alles beziet en bewondert, en het ontwijfelbare gevoel eener realiteit, toch gansch verschillend van die van 't waakleven’ [de nachtbruid, p. 189-191]. Het was deze gelukssfeer waarin Van Eeden steeds weer hoopte te geraken en waarvan het bereiken hem de gehele dag gelukkig maakte. ‘In deze sfeer heeft men ook een eigenaardig lijf, met zeer intensief lichaamsgevoel, en met bepaalde eigenschappen... men neemt de eigen handen en voeten waar, en de kleederen die men aan heeft, gelijkend op de kleederen van het dagleven ... Men herkent het droomlijf, zooals men het waak-lijf herkent, als men er weder in is teruggekeerd.’

Herhaalde malen wordt in de droomverslagen beschreven hoe de terugkeer plaatsvindt van het droom-lijf in het waak-lijf. ‘Het is mij een steeds wederkeerende verbazing, een nooit verzwakkende verwondering, als de twee lichamen, elk met hun duidelijke lijfsherinnering, in elkaar overgaan... één onbeschrijfelijk, duizelig moment van overgang... Wie dit eenmaal heeft waargenomen, zooals ik het vele honderde malen waarnam, - hij heeft geen botte negatie meer voor de onderstelling dat het verval en het vergaan van dit zintuigelijk waarneembare lijf een mogelijkheid van reïntegratie en van vernieuwd gevoelen, willen en waarnemen zou overlaten. Evenmin zal hij... de meening durven bevestigen dat wij geen teeken of bewijs hebben van het bestaan van een deel onzes wezens, dat van het waarneembare lichaam zich scheiden kan, - tenzij wij dit “ziel” of “schim” of wat anders willen noemen’ [de nachtbruid p. 192].

Van Eeden heeft experimenten die hij deed tijdens deze heldere dromen verbonden met zittingen van het medium Mrs. Thompson in Londen, waarbij contact werd gezocht met overleden personen. Tenhaeff vermoedt dat de aanleiding voor het doen van deze experi-

menten de onbevredigende resultaten van de zittingen waren geweest, ofschoon Van Eeden de spiritistische zienswijze steeds nader kwam. ‘Dit feit heeft nu in belangrijke mate ertoe bijgedragen dat hij steeds meer belangstelling voor zijn droomervaringen begon te krijgen. Door middel van deze ervaringen hoopte hij directe kennis met betrekking tot het hiernamaals te verkrijgen’ [Tenhaeff 1972]. Een proefneming hierbij verdient wel de bijzondere aandacht. In het droomverslag van 15 januari 1900 lezen we over een heldere droom waarin Van Eeden ‘Nelly’, het overleden dochtertje van Mrs. Thompson, probeerde te roepen. Van Eeden beging hierbij de vergissing enkele malen ‘Elsie’ te roepen. Vlak daarop bemerkte hij zijn vergissing en begon ‘Nelly’ te roepen. Daar er niemand verscheen beschouwde Van Eeden de proefneming als mislukt. Op 18 januari stelde Piddington tijdens de zitting met Mrs. Thompson aan ‘Nelly’ de vraag of zij Van Eeden had horen roepen. ‘Nelly’ antwoordde ontkennend maar voegde hier aan toe dat een klein meisje ‘Elsie’ naar haar toe was gekomen en haar had verteld dat ‘de man met de bakkebaard’ Nelly had geroepen. In het dagboek schrijft Van Eeden op 2 februari 1900, na ontvangst van de brief van Piddington: ‘Ik heb nu zekerheid dat mijn heldere droomen transcendent zijn, door het woord Elsie, dat in Engeland verstaan is.’

Tenhaeff verbindt aan deze en ook aan andere gebeurtenissen de volgende conclusie: ‘Ofschoon deze proeven niet als volkomen geslaagd mogen heeten, zoo kunnen wij hier nochtans niet van mislukkingen spreken. “Nelly” heeft enkele malen in Engeland door mevr. Thompson bijzonderheden met betrekking tot Van Eeden [in Bussum] gezegd, welke ons sterken in de overtuiging, dat hier inderdaad paranormale verschijnselen in het spel zijn, dat van Eedens nachtelijke ervaringen meer zijn geweest dan louter producten zijner dichterlijke fantasie, dat het geenszins onmogelijk te achten is, dat “Nelly” inderdaad een geest was, met wie van Eeden tijdens zijn “psychische excursie” contact heeft gehad...’ [1938].

Het Generzijds en de Dood hebben voor Frederik van Eeden gedurende zijn leven een grote rol gespeeld. Het overlijden van zijn zoon Paul was een schokkende ervaring. In pauls ontwaken28 heeft hij deze ge-

beurtenis herdacht. Paul wist van de studie over dromen van zijn vader. Kort voor zijn overlijden heeft hij er nog met hem over gesproken. ‘“Ik wil je wel helpen met dat werk”, zei hij, “maar ik denk dat het niet gaat.” Zijn bedoeling was dat hij mij wel zou willen verschijnen in den droom, als ik dat wenschte, maar dat hij twijfelde of het wel goed of wel moogelijk zou zijn. Ik heb dat later beeter begreepen. Het is meer gezegd dat wij de afgestorvenen met rust zullen laten en niet verlangen dat ze ons zullen inlichten en zich vertoonen. Frederick Myers noemde dit een wreed vooroordeel. Hij wilde ons leevenden dien troost niet onthouden. Hijzelf heeft na zijn dood blijken gegeeven van de uiterste inspanning om ons van zijn voortduurend bestaan te oovertuigen. Wie de verslagen in de “Proceedings of the Society for Psychical Research” leest moet erkennen dat hij geslaagd is. En toch hebben die manifestaties iets zeer onbevreedigends, iets vaags en droevigs, zooals trouwens de meeste spiritistische meededeelingen. Het komt voor dat afgestorvenen ons leevenden niet met rust laten, dat ze zich willen oopenbaren. Maar dit schijnt dan ook meestal het gevolg van een ongelukkig, onrustig, onvreedig, voortbestaan. De gelukkig gestorvene, de zalige is te zeer “anders” geworden om zich te willen manifesteeren. Dit heb ik, beeter dan ooit te vooren, begreepen door Paul's verscheiden. En hij heeft zich niet aan mij vertoond, al wist hij wel hoezeer ik dat verlangde, en ik heb hem ook niet willen roepen. Maar de troost behoeft ons daarom niet onthouden te worden. Want er is een gewaarwording, een sensatie van aanweezigheid die geen enkele zinnelijke indruk behoeft, en die toch volkoomen oovertuigend is. Men voelt, men weet dat de geliefde persoon aanweezig is, ons kent, ons waarneemt, ons liefheeft, troost of waarschuwt, maar men kan volkstrekt niet uitdrukken: hoe. Alleen wie het ondervonden heeft, zal mij terstond begrijpen. En zóó heeft Paul mij wel deegelijke gesterkt en getroost’ [p. 66, 67].

Frederik van Eeden oefent dan ook kritiek uit op de tallozen die maar het liefst zo min mogelijk aan de dood denken. ‘Wie niets verwacht dan vernietiging en ontbinding, wie alle mystieke waarheeden die volgen uit het verdwijnen der stoffelijke illuzies, steeds heeft genegeerd en geloochend - die zal waarschijnlijk zich totaal verbijsterd vinden, zoodra die mystieke waarheeden voor hem de eenige werkelijkheeden zijn. Hij zal zijn als een droomende, een verdoolde in een absurde, waanzinnige waereld, een onsamenhangende geest, leevend

in chaos, ten prooi aan elke emotie, aan alle booze démonische invloeden’ [p. 58]. De onvoorbereide zal verbijsterd zijn bij de overgang naar een ander bestaan zonder fysiek lichaam, ‘waarbij de begrippen ruimte en tijd volkoomen veranderen of vervliegen, waarbij welligt het gevoel persoonlijkheid, individualiteit verzwakt of zich wijzigt, waarbij misschien eigen herinnering niet meer te onderscheiden is van vreemde herinnering’ [pauls ontwaken p. 56].29

 

Ook voor Tenhaeff is het evident dat de droomervaringen en de uitkomsten van het droomonderzoek van Van Eeden zijn werk en zijn denken sterk beinvloed hebben. Daarbij blijkt tevens dat Van Eeden grote kennis bezit van de verschillende geestelijke stromingen. Ook kende Van Eeden schrijvers uit de Duitse Romantiek. Op de kaft van het derde droomcahier vinden we een citaat van Novalis: ‘Wir sind dem Aufwachen nahe, wenn wir träumen dass wir träumen.’

Een van de inzichten die Van Eeden door zijn droomonderzoek en buitenlichamelijke ervaringen had verkregen was dat onze naïefrealistische voorstelling omtrent ruimte en tijd onjuist is. Tenhaeff [1972] schrijft dat: ‘de verschijnselen van voor- en terugschouw en zijn buitenlichamelijke ervaringen hem in het lied van schijn en wezen30 doen spreken van een

 
... land van herdenken en bevroeden,
 
waar toekomst en verleden samentreft
 
in 't allerkleinste tijdsdeel ... tweede boek, x

En in dezelfde versregels spreekt hij van zijn overtuiging dat

 
... diepe zelfschouw voert ons onvermijdlijk
 
tot aan den zoom waar in een wijder Al
 
 
 
vervloeit de schijnbare eenheid van ons tijdlijk,
 
persoonlijk zelf, als beekje⁀in Oceaan,
 
waar vele' in één versmolten onafscheidlijk
 
 
 
in andre ruimte⁀en ander licht bestaan,
 
en ook de tijdgang anders wordt gemeten.’

Voor Tenhaeff is het, ‘welhaast overbodig er op te wijzen, dat wij hier niet alleen geplaatst worden voor de al-oude mystieke leer van het “eeuwig nu”, maar ook voor de al-oude theosofische leer volgens welke het “zielevonkje”, dat als een vonk van het “Goddelijk vuur” moet worden aangemerkt, bestemd is om eenmaal wederom in dit “vuur” te worden opgenomen. Met het versmeltingsproces, waarvan Van Eeden hier gewag maakt, bedoelt hij wel het “inneren”, de “Persönlichkeitserweiterung um das Du”, de uitbreiding van onze tegenwoordigheid in ruimte en tijd... en die ons een zo volmaakt andere kijk op de mens vermogen te geven als die van het 19de eeuwse materialisme’.

Met betrekking tot het streven van Van Eeden naar het verkrijgen van directe kennis over het Hiernamaals, wijst Tenhaeff op het standaardwerk van de Nederlandse classicus dr. K.H.E. de Jong, das antike mysterienwesen,31 waarin een overzicht wordt gegeven van de geschiedenis van verschillende religies in de oudheid. Hierin wordt onder andere een onderzoek gedaan naar de initiatierituelen in de mysteriën, die naar alle waarschijnlijkheid dienden voor de opvoeding en verbetering van de innerlijke mens, met het einddoel een gelukkig hiernamaals te verwerven en de mens de vrees voor de dood te ontnemen. Aan de hand van uitgebreid literatuurmateriaal maakt De Jong het aannemelijk, ‘dat de novieten in hypnotische toestanden werden gebracht [of zichzelf in zo'n toestand brachten] om daarin vervolgens een uittreding te beleven. Zij gingen tot op de grens van leven en dood en betraden derhalve de drempel van Proserpina, de godin der hiernamaalse gewesten. Bij deze grensoverschrijding kwamen zij in aanraking met hiernamaalse wezens’ [1972].

Tenhaeff vindt dat, als deze opvatting juist is, Van Eeden er naar gestreefd heeft de drempel van Proserpina te overschrijden en dat hij

daarbij, volgens zijn schrijven, in aanraking is gekomen met buitenaardse wezens.

Frederik van Eeden beschrijft niet alleen ontmoetingen met overleden personen die zich in verschillende sferen bevinden, maar ook zijn confrontaties met demonen, wezens van een vreemd en niet menselijk voorkomen uit een lage sfeer, die hem steeds door obscene en wulpse voorstellingen in hun handelingen willen betrekken. Deze akelige ontmoetingen met demonen waartegen Van Eeden zich in de droom soms heftig verzet en waarvoor hij zich evenmin verantwoordelijk weet als voor zijn ontmoetingen met hogere wezens, komen veelvuldig voor in aansluiting op een heldere droom. In de eerste aantekening over een droom in het jeugddagboek [op 7 april 1875],32, is dit théma zonder dat er al sprake was van een heldere droom, al terug te vinden: ‘Ik geloof, dat de booze geest van mijn bestaan toch achter die gelukzaligheid zit, ten minste de gevolgen zijn niet schitterend, maar donker en zwart als de nacht.’

Evenals S.M. Noach verwijst ook Tenhaeff naar het werk van Wilhelm Stekel, die träume der dichter, voor de psychologische achtergrond hiervan, waarbij er op gewezen wordt dat talrijke dichters in hun dromen een verdrongen agressiviteit aan de dag leggen. Op grond hiervan deelt Tenhaeff [1972] ‘de mening van Nico van Suchtelen volgens welke de meest voor de hand liggende verklaring hier deze is dat wij in van Eeden's demonen maar al te goed lijkende aspecten van diens karakter moeten zien’. G. Knuttel blijkt, volgens zijn beschouwingen over de nederlandse schilderkunst van van eyck tot van gogh [Amsterdam, 1938] een dergelijke mening te zijn toegedaan met betrekking tot de demonenuitbeeldingen van Hiëronymus Bosch. In deze uitbeeldingen, aldus Knuttel, bevrijdde hij zich van spanningen, hij ziet deze als geobjectiveerde en in de buitenwereld geprojecteerde droombeelden en kent derhalve aan dit uitbeelden een psycho-therapeutische reinigingsrol toe. S.M. Noach heeft hier ook op gewezen in zijn verhandeling over het droomboek van Frederik van Eeden.

Tenhaeff signaleert een toenemende belangstelling voor de door Van Eeden zo nauwkeurig bestudeerde droomsoort. Hierbij moet het verschijnen van Celia Greens onderzoek, lucid dreams33 genoemd worden. Celia Greens belangstelling voor de heldere droom werd ten dele gewekt door de studie van Van Eeden. In haar onderzoek worden verschillende aspecten in de droomverslagen en opvattingen van een aantal auteurs en proefpersonen vergeleken. Veel aandacht wordt hierbij geschonken aan het optreden van verschijnselen van buitenlichamelijke ervaringen die van de heldere droom vergezeld gaan. Het zijn de ervaringen die Van Eeden beschrijft bij de sensaties van het droom-lijf. Over de resultaten van het onderzoek schrijft Tenhaeff het volgende: ‘De uitkomsten van het enquête-onderzoek van Celia Green houden een bevestiging in van van Eedens ervaringen volgens welke er een nauw verband bestaat tussen een lucide droom en buiten-lichamelijke ervaringen, waarbij de “dromer” o.m. zijn eigen fysieke organisme van buitenaf schijnt te zien als betrof het hier het lichaam van een ander. Ook op een aantal andere punten stemmen de ervaringen van Celia Greens berichtgevers overeen met die van Van Eeden. Geen van hen kan er zich echter op beroepen een zo langdurig en nauwgezet onderzoek te hebben verricht als Van Eeden, wiens publicaties over genoemd onderwerp zonder meer als grondleggend dienen te worden beschouwd’ [1972]. Klassiek noemt Tenhaeff de door Van Eeden toegepaste methode, om door middel van uittredingen kennis van hogere gebieden te verkrijgen.

 

Grondleggend zouden de dromen en de studie van Van Eeden kunnen zijn in de betekenis van een door Celia Green in haar onderzoek opgenomen werk van Dr. J.H.M. Whiteman. Zijn boek the mystical life34 omvat het verslag en de studie van zijn droomervaringen, visioenen en uittredingen. Hierbij worden vergelijkingen gemaakt met de geschriften van verschillende mystici. Een van de belangrijkste ervaringen noemt Whiteman ‘de visie van God als Archetypisch Licht’, misschien ‘'t Licht’ dat Frederik van Eeden ‘wel vaak, maar nimmer

nog gestadig’ zag glanzen, zoals hij dicht in de eerste regels van het lied van schijn en wezen.

Whiteman vindt in de getuigenissen vaak een zo merkwaardig overeenkomstige beschrijving van ervaringen, dat ze elk gewicht dat we eraan toekennen kunnen dragen. Hij ziet hierin een suggestie voor de fundering van de theologie, die de koningin behoort te zijn onder de wetenschappen, op dezelfde wijze als dat geldt voor elke andere wetenschap die naar waarheid streeft: ‘Namely, on direct personal evidence by experienced observers, corroborated by other observers of like training or background, who have devoted themselves to the solution of the same kind of problems’ [p. 27].

 

Een ander aspect van het droomonderzoek van Frederik van Eeden en wel de maatschappelijke betekenis van de droom, wordt door professor Charles T. Tart aan de orde gesteld in altered states of consciousness.35 Tart is een Amerikaans psycholoog die o.a. publiceert over slaap- en droomonderzoek. Tart kent a study of dreams van Van Eeden en noemt deze ‘one of the most profound introspective studies ever made of dreaming’. Bij lezing ervan was hij erg skeptisch, maar sinds hij zelf dergelijke ervaringen met heldere dromen heeft ondervonden en er met anderen over heeft gesproken, heeft hij plannen om met verzamelde droomverslagen verder onderzoek te verrichten en ook experimenten te doen. Hij spreekt deze verwachting uit: ‘The experience of lucid dreaming is probably becoming more common as cultural changes make the “rich inner life” respectable, rather than a sure sign of pathology’. Van belang vindt Tart het dat het mogelijk is om in een actieve beheersing van de droom en de droominhoud verschillende positieve doelstellingen na te streven. Tot zijn grote verbazing vond hij in een studie over de Senois in Malaya van Kilton Stewart, dat een hele samenleving droombeheersing toepast voor het welzijn van het individu en voor zijn omgeving. De Senois beschouwen de heldere droom als een teken van uitstekende psychische gezondheid. Het leren dromen vormt in deze stam een wezenlijk onderdeel van de opvoeding. Zodra de kinderen hun dromen kunnen

vertellen wordt hun geleerd om angsten en agressie die in de droom opkomen te overwinnen en te veranderen in aangename ervaringen die op de werkzaamheden van overdag een gunstige uitwerking hebben. De Senois vormen een stabiele, vreedzame en creatieve samenleving waarin het individu ook in het meedelen van zijn meest persoonlijke ervaringen in de droom geaccepteerd wordt. De droom is voor de Senois een belangrijke weg om te komen tot zelfkennis en tot de bron van de grootste creativiteit van het individu, waarbij ze door hun omgeving gesteund zullen worden in het verrichten van een geschikte levenstaak.36

 

Voor Frederik van Eeden is het voor het menselijk streven naar schoonheid en verhevenheid van belang hierin aandacht aan het droomleven te schenken. Dit streven behoort ons te verenen, te beschermen en richting te geven aan de drang naar kennis van het geheim van het leven, een geheim waarvan de oplossing mogelijk in de droom te vinden zal zijn. In de nachtbruid [p. 175, 176] schrijft Van Eeden: ‘En als wij nu in slaap en droom duidelijker seinen bespeuren van de hoogste schoonheid en de zuivere zaligheid dan in het dagleven, zouden wij dan niet daaraan volle aandacht schenken?’

 

dick schlüter / reiny jobse


Vorige Volgende