Brieven aan Henri Borel

[p. 98]

XXXIV.

29 Maart '98.

Beste Henri.

Ik heb je brief van 19 Februari. Ik vind daar droeviger dingen in dan in dien vorigen boozen brief. Zoo'n explosie mag ik wel, al zou ik er nog graag bij zien een kleine, onmiddellijk er op toegepaste zelf-kritiek. Maar in deze brief vind ik een zekere wrangheid en ook kortzichtigheid, waarschijnlijk een gevolg van 't eerste. En ik denk je zoo graag ruim, heelemaal open, liefdevol en vèrziend.

Bitterheid en pessimisme is niet anders dan een zekere inkrimping, engheid, beperking van 't gezicht. Meestal ten gevolge van on-verwonnen leed.

Ik zal maar in volgorde antwoorden. Ik neem graag aan, dat ‘de Broeders’ niet duidelijk zijn, maar het is noch opgezet, noch ingekleed, en ik kan er niets aan doen. Evenwel heb ik personen gevonden, o.a. de door jou geminachte Doeff, die mij verzekerde en er ook de blijken van gaf, dat de geheele toelichting voor hem overbodig was. (Ondanks zijn onnoozele boekjes is Doeff iemand van zeer diepe intuïtie en intellect).

In elke herdruk van mijn studies staan aanteekeningen waarin ik ongelijk beken en wijziging van meening uitspreek over een of ander punt. Ik heb mijn oordeel over Isaac Israëls ingetrokken, mijn betoog tegen Thym afgekeurd, mijn taxatie van Bellamy tegenover de socialisten gecorrigeerd enz. enz.

Ik vond het echter juist daarom van belang te kunnen verklaren, dat ik mij niet genoopt voelde in dat schijnbaar vluchtig ge-

[p. 99]

schreven stuk, dat zooveel tegenspraak vond, iets te wijzigen. Verschillende stukken heb ik omgewerkt en gewijzigd, maar juist dát hoefde niet. Ik wil nu juist doen voelen, dat de zich zoo secuur achtende vakmenschen meer gevaar liepen van onnauwkeurigheid, dan de leek die van zuivere eenvoudige gegevens uitging.

Ik vind hier die zekere wrangheid, waar ik van sprak. In vroeger dagen zou je uitgegaan zijn van de onderstelling: ‘natuurlijk zou hij wel ongelijk willen erkennen, waarom doet hij het nu hier juist niet?’ En dan had je de oplossing gevonden. Nu voel je alleen dit: ‘jongen! jongen! wat weet hij het weer en wat heeft hij er lol in!’

In de kwestie van de os en de vloo vind ik je al even dom als Dr. Koster, om mij inkonsequent te noemen. Het is precies zooveel minder leelijk een vloo te dooden als een os, als een vloo kleiner is dan een os. Vind je het bijgeval ook even smakelijk een varken met huid en haar op te eten als een oester?

Voor een vloo kunnen wij weinig voelen, voor een infusiediertje heelemaal niets, voor planten ook weinig of niet. (Paultje echter heeft eens gehuild, omdat zijn moeder een vloo dood maakte). De intensiteit van ons gevoel bepaalt de moreele waarde van onze daad. Het is dom een dogma te stellen: ‘je moogt niet dooden!’ en dan het dooden van een bacterie gelijk te stellen met de moord op een mensch. Dat is de echte dogmatische bigotterie, waaraan de Boeddhisten, die met een stoffertje de luisjes van hun zetel afslaan, eer ze gaan zitten, een typisch voorbeeld zijn.

Al deed je mij nog zoo ijzen door de ziekte-berichten uit Singapore, dan zou dat niets kunnen veranderen aan mijn opinie over de keuring. Dacht je dan dat die opinie afhing van de meerdere of mindere ijsselijkheid der gevolgen? Of er twintig onschuldig luetisch geworden kinderen rondloopen of tweeduizend, kan dat de ethische waarde van een maatregel veranderen? Eén kind is erg genoeg. En wat zijn die paar duizend nog in de zee van wereld-ellende, die geweest is en nog komen zal? Voel je dat je hier als een practisch geneesheer praat en niet als een filosoof?

Het is zeer wel mogelijk dat ik mij over Irmenlo vergis. Maar wie iets ziet, is verder dan wie niets ziet. Ik voel ook niet voor

[p. 100]

Maeterlink zooals Thym, toch geloof ik, dat hij meer ziet dan ik, en dat ik de kortzichtige ben en niet hij. Denk eens aan het Jongetje. Ik weet heel zeker dat wat ik daarvoor voel, zeer beslist zal ontkend worden door de beste en gevoeligste literatoren van ons land. Ik durf het daarom aan niemand vertellen. Het is een zaak tusschen jou en mij. Maar Irmenlo is universeeler. Ik kende van Oordt heelemaal niet. En dit is toch maar uitgekomen dat ik mij in zijn groot-menschelijke kwaliteiten niet heb vergist, alleen oordeelende naar dat boek. Hij is een van de zuiverste en beminlijkste menschen, die ik in mijn leven ontmoet heb.

Ik ben niet meer optimist, jongen, dan ieder vroom mensch dat behoort te zijn, of van zelve is. Gebrek aan optimisme is eenvoudig gebrek aan vroomheid.

Wie gelooft in het licht achter alle kwaad, hoe kan die verschrikken door een vreeselijke schijn?

En dit vind ik nu juist zoo dom van je, dat je mij wil beduiden hoe erg het toch allemaal wel is.

Maar kereltje, geloof je dan dat het er in Oud-Hellas zoo liefelijk uitzag, of in Oud-Rome, of in Byzantium, of in het feodaal Engeland, of zelfs in het achttiende eeuwsch Europa?

Dacht je mijn geloof bang te maken door wat meer of minder knoeierij en gekonkel? En dacht je mijn wijsgeerige overtuiging te veranderen door mij uit mijn ‘veilig’ Bussum in het beroerde Indië te zetten?

Best mogelijk dat ik er (even als jij nu, helaas!) wat wranger en erg-denkender en cynischer zou worden. Dat zou alleen voor een ander reden zijn mij minder te vertrouwen. Want ik zou verder van de waarheid af zijn.

Al was het alles veel erger dan je zegt, al ging de wereld morgen te gronde (erger kan het niet, vin je wel?) dan zou ik daarom niet anders denken.

Met ‘groote liefde’ kan ik niet aan Kloos denken. Ik ben blij als ik weinig van hem merk. Ik hoorde laatst dat hij steeds denkt dat mijn zorgen voor hem niet anders was als een aanloop om een verschrikkelijke wraak op hem te nemen. Hoe vind je die edeldenkendheid? Hij is bang voor me. Maar hij houdt zich goed.

[p. 101]

Ik zal graag Bas Veth ontmoeten. Heb je den heer Goedhart al ontmoet? Ik zie zijn vrouw en zoontje nog al eens.

Wees niet bang dat ik ooit werkelijk boos op je worden zal. Maar als ik ook maar iets in je verleelijken zie, dan doe je me pijn, denk daarom.

Ik ben vol van mijn plannen. Maar daarover een andermaal. Alles wel hier. En veel groeten, je vriend

F. van EEDEN.