Brieven aan Henri Borel

[p. 50]

XVII.

De hier bedoelde Engelsche vrouw is Lady Welby, die later v.E.'s groote vriendin zou worden, de schrijfster van Language and Significs, die van Eeden tot de leer der Significa bracht.

Bussum, 9 Augustus 95.

Beste Henri, je zult wel niet begrijpen waarom ik in zoo lang niet schreef. Maar er is niets bijzonders. Ik heb het uitgesteld, zooals dat meer gaat. Je laatste brief kwam een week of drie geleden en deed mij veel plezier. Met die beschrijving van Singapore. Ik wou graag eens naar je toe en dat alles zien. Bij jou eindigt nog alles met sukkelen en getob, zeg je. Ik hoop dat je het net zal gaan als mij. Nu lijkt het nog maar sukkelen en getob, het eind is altijd vrede.

Op een klein reisje door Engeland van een paar weken heb ik de meest wonderbare emoties bij elkaar gehad. Ik geloof niet dat ik van een reis om de wereld méér zou meebrengen. Ik kan niet zeggen dat ik zoo geniet als ik vroeger deed, dat is weg, het onbevangen genieten. Mijn oogen zijn veel wijder open en in geestdrift voor mooiheden zie ik toch veel scherper tegelijk alle defecten. Maar het eind is altijd vrede. Er is een blauwe lucht boven me, die nooit meer geheel weg gaat. Ik hou veel van Engeland, van Londen, van de Engelsche huizen, van het leven vol zelfbeheersching en wellevendheid en netheid en orde. En ook veel van de Engelsche menschen. Een paar er van zijn mij opeens nader geworden in een paar korte dagen van gesprek, dan vrienden van jarenlang in Holland. Maar ik voel toch dat ze door de

[p. 51]

macht van hun veel grooter en mooier samenleving, meer neergedrukt en gebonden zijn, dan die enkele vrij-levende Hollanders, die zooals ik apart leven.

En weinig dingen zijn zoo verheffend als het terugkeeren in het vredige, landelijke Holland met de vlakke weiden, het blanke water, de stille duinen. Ik was in Egmond aan Zee, onmiddellijk toen ik van Londen kwam, in IJmuiden van de boot gestapt. En die overgang, het was onbeschrijfelijk. De duinen, de lage, stille boschjes, de kerktorentjes, witte droomgeiten aan touwtjes, de groote zee achter me, voor me het effen, groene, vredige land. Ik was in Engeland gast in zeer deftige families, en ook op dat kasteel, waar ik al meer van schreef.

Dat was een mooi verblijf. Van den ochtend tot den avond de meest belangrijke gesprekken, zonder eenige terughouding of gêne, - met ons vieren. Veel boeken om ons heen. Een witte tent op 't grasveld, van 't terras, omringd door veel bloemen en marmeren vazen en beelden - uitzicht over het park, vallei met vijvers en heuvels met zwaar geboomte, heel ver. En een gestadige, gelijkmatige, ongezochte zuiverheid en verheffing in al 't gesprek. Nooit iets laags, nooit iets banaals, nooit iets leelijks. Dat duurde zes dagen. Toen wilde ik zelf weer naar mijn zwaar, zooveel somberder en moeilijker leven hier terug. Ik moet een ruw moreel klimaat hebben. De tobbende zieken, de zwaarmoedigen, de poenen die mij irriteeren, de ploertige en domme schrijvertjes, de Hollandsche leelijkheden, dat zijn dingen die ik blijk te behoeven, zooals een meeuw de ruwe zeewind. Want zie je, jongen, waar geen inspanning is, daar is ook verval. En de illusie dat een leven zonder irritatie een erg mooien bloei zou geven ben ik al te boven. Maar het is zaak een evenwicht te vinden tusschen het uitwendig leed en de innerlijke weerstand. Men moet het precies kunnen uithouden, dat is genoeg.

En nog is hier het gevaar voor een vergissing, waarop ik mezelven betrapt heb. Een feit waarover ik eenige maanden lang plezier heb gehad. Ik bedoel deze dwaling, dat men gaat zeggen: laat ik niet al te goed willen zijn, want dan zou ik mijn maatschappelijke nuttigheid verliezen. Het is toch een feit dat menschen

[p. 52]

die te goed willen zijn, die te veel van zichzelf verlangen, meer dan ze presteeren kunnen, onnut worden. Als men moreel hooger wil staan, dan tijd en omgeving verlangen, dan richt men veel minder uit dan als men concessies doet.

Nu is er wel iets aan van deze redeneering. Maar de valstrik schuilt in het streven naar nuttigheid, buiten goedheid om. En nuttigheid, in tijdsduur gedacht, is altijd futiel onwezenlijk, loopt toch op dood uit. Maar goed zijn heeft een transcendent nut, op elk moment, - en niet door zijn gevolgen in tijdsduur.

Dit is een vergissing waar men zoo gemakkelijk inloopt, als men het begrip nuttigheid verkeerd verstaat. En het is moeilijk dat altijd, altijd door te onthouden. Misschien is het je nog niet persoonlijk overkomen, en dan zul je dit niet recht begrijpen. Maar het zou me plezier doen als ik er je voor kan waarschuwen.

In een Engelsch boekje las ik de kostelijke expressie, dat tijd de vierde dimensie is, waarlangs wijzelve bewegen en die wij daarom niet gelijksoortig vinden aan lengte, breedte en hoogte. Maar inderdaad is duur even essentieel noodig tot het bestaan van voorwerpen als lengte, breedte en hoogte. Op die wijze wordt het ons makkelijker verleden en toekomst te vatten als een constante, op elk oogenblik aanwezige zaak, waar wij doorheen trekken als een spoorreiziger door een land. Ons spreken van verleden dat niet meer is, en toekomst die nog niet is, is als het spreken van een reiziger die het land achter hem ‘verdwenen’ en het land voor hem ‘nog niet aanwezig’ noemt. Het land is er altijd.

Het was zoo treffend, zonder dat ik, vier jaren lang, in gegedachtenwisseling geweest was met lady Welby, waren er in haar en in mij volmaakt dezelfde gedachten gerijpt. Ook over de dronkenschap van het smart-verlangen, zooals dat in ‘De Broeders’ staat. En zij leest toch geen Hollandsch.

Mijn vrouw is met Paultje in Egmond aan Zee. Ik ben alleen thuis met een paar patiënten. Groote zonnebloemen bloeien om ons huis.

Ik heb ook iets aan mijn hart. Door de laatste influenza-aanval. Het is niet erg en belemmert mij in niets. Maar ik voel het aldoor.

[p. 53]

Het duurde lang eer ik er goed aan wende. Het was een schaduw. Maar nu is 't al niet erg meer voor me. Vertel het niet. Dag Henri, groet vrouw en kind van

je vriend

F. van EEDEN.