Brieven aan Henri Borel

[p. 43]

XV.

Bussum, 4 Mrt. 95

Beste Henri, vandaag kwam je briefkaart van 1 Febr., ook las ik ‘Wu Wei’ gedeeltelijk in de Gids van Maart. Als je deze krijgt heb je in lang niets van me gehoord, dus ik verwacht in de eerstvolgende maanden brombrieven van je. Ik zal 't je eerlijk zeggen: mijn laatsten brief schreef ik na 't lezen van je eerste artikel over ‘het Woord’. Na de vervolgen van dat stuk vond ik het schrijven moeielijk, ik kan niet nauwkeurig zeggen waarom. Ik blijf er natuurlijk bij dat ik het gelukkig vind dat jij die ideeën draagt en durft uitspreken, maar ik heb toch in 't geheel geen vrede met die artikelen, al staan er nog zooveel mooie en juiste dingen in. Kijk, dit soort arbeid eischt een oude, bedachtzame, zelfbeheerschende geest. Je weet zelf hoe onuitstaanbaar het is zooals tegenwoordig allerlei jonge kereltjes pedante literatuuroverzichtjes geven, vooral in de Kunstwereld. Nu, daar staat jouw stuk niet hoog genoeg boven, het ligt midden in dien rommel en kan er door oppervlakkigen mee verward worden, en dat is om 't goeie en mooie ervan heel jammer. Je gebruikt nu en dan zeer overdreven klinkende termen, die het vertrouwen wegnemen (al zou je hun juistheid wel kunnen verdedigen) en je hebt nog iets van die aanmatigende oordeelstoon - hoewel telkens met zorg weer verzacht - die in de meeste kritiekschrijvertjes zoo onduldbaar is. Van werk als dit, in zulk een blad gepubliceerd, moet men zorgvuldig het effect berekenen, want men beoogt een zeker effect met zulk werk. Men wil juiste inzichten geven. En dan moet je niet schrijven met het voor waardeering geheel koele alléén-sprekende gevoel waarmee men het zuiverste werk maakt. Want dat is verkeerd en dom. Je moet in zoo'n geval goed weten tegen wie en met welk waarschijnlijk effect je schrijft. Ik publiceer mijn studies alleen om de menschen vóór te bereiden, want dat hebben ze noodig om beter

[p. 44]

te verstaan. En ik tracht vooral goed op te passen dat ik verstaan word en ook dat ik geloofd word. Wij weten beiden wel dat dit niet de hoogste schrijfmotieven zijn, maar die ongelijkmatigheid van mijn werk is eenvoudig een gevolg van en een adaptatie aan de ongelijkmatigheid van onze samenleving.

Ik wil graag nu en dan mindere motieven doen gelden als ik daardoor méér menschen om mij heen tot iets beters kan leiden.

Wu Wei daarentegen las ik tot nog toe met groot genoegen, ik ben er nog maar een klein eindje in, want ik heb de Gids ook niet zelf. Maar ik vind dit zeker de goede weg voor je. Later zul je wel leeren de fictie van zulk een werk nog harmonischer en sterker te maken, zoodat ook daarin alles eerlijk en reëel is.

Zooals 't nu is, ontbreekt daar nog wel wat aan. De vuile stomme Bikshus en de vloer met schillen en stukken suikerriet, die gelooft men, die heb je gezien, - maar de wijze met zijn ontroeringwekkende oogen die gelooft men niet, die vermoedt men bedacht te zijn pour besoin de la cause, terwille van een inkleeding. Dat is altijd fout. De meest onwaarschijnlijke fictie moet altijd reëel blijven, d.w.z. ze moet blijken als zielebeeld bestaan te hebben eer men er ooit aan dacht er over te schrijven. Al de figuren uit Viator hebben zoo bestaan. Ook die uit de Kleine Johannes (behalve één, de laatste en ook de slechtste).

En zulk een realiteit kan men er willekeurig aan geven. Dat is met alle groote fictie (Shakespeare, Dante, Milton) gebeurd. Maar wat daartoe behoort is enorm, en eerst na groote oefening en innerlijke arbeid te verkrijgen. In de Broeders ben ik daarmee begonnen en ik weet maar gedeeltelijk geslaagd te zijn zooals ik wenschte, en wel het best in de tweede helft. Ik hoop dat het boek je getroffen heeft en dat je mijn bedoeling goed hebt verstaan. Je kunt niet gelooven welk een verregaande stompzinnigheid ik daaromtrent ontmoet heb. Ik maak mij nog altijd te veel illusie van het gemiddelde bevattingsvermogen der Hollanders. Ze waren over dit boek in 't geheel niet boos of onhebbelijk zooals over 't vorige. Integendeel, het wordt over 't algemeen geprezen. Maar dom! neen maar. Geen een heeft doen blijken, dat

[p. 45]

hij de eenheid, de structuur van het werk snapte, hoewel ik ze nog wel uitdrukkelijk vroeg daarop aandachtig te zijn. Zelfs Dr. van Deventer, toch niet de eerste beste, verklaart een der hoofdideeën (eenvoudig de onsterfelijkheid van het goede in elk mensch, ook de slechtste), hèm te hoog. Er zijn er die gezegd hebben, dat de mythologische tafreelen - notabene de hoofdmassa van den bouw - overbodig zijn. Enfin, je zult wel wat van die onzin onder de oogen krijgen. Maak er je maar niet kwaad om.

Ik heb voor de Broeders veel gehad aan madame Guyon. Ken je die? Wat zou je daarin veel terug vinden van de Chineesche wijsheid. Het is allertreffendst hoe de mystieken van alle landen en tijden in dezelfde hoogten te samen komen tot eenzelfde inzicht. Zij wist wat Wu Wei is.

En zij zegt het op heel andere wijze, minder eenvoudig en zuiver, maar nader aan ons verwant, omdat ze het vond in de vreeselijkste verwarring van smart, zonde en zelfbedrog, zooals wij Westersche die veel beter kennen dan de droomerige Aziaten. Zij noemt het passiviteit. En vandaag ben ik verheugd geweest door een idee, geboren uit de lectuur van je stuk Wu Wei, dat die passiviteit is actie, maar actie die tot onze wereldsche actie staat als het wezen staat tot den schijn, zooals emotie (zielsstaat) staat tot sensatie (zinsaandoening), zooals het blijvende geluk staat tot het genot. Dus eigenlijk alleen gradueel verschillend, zoodat alle idee van koelheid of doodschheid of onverschilligheid daarbij absurd is. Ik wist dat wel, maar ik had nooit de formule er voor gemaakt.

Ik ben nu aan 't drukken van mijn verzen ‘Het lied van schijn en wezen’, dat je zeker wel 't best van al mijn werk bevallen zal. Hoewel 't niet zoo rijk is aan teeder kostbare dingen als Viator. Maar dat kan ik ook nooit herhalen.

Ik maak me wel een beetje ongerust over de sombere toon in je laatste brieven. Wees vooral voorzichtig. Je bent nog zoo jong en dan zijn er nog allerlei onbewuste en ongetemde dingen die ons verduiveld beet kunnen hebben. Je weet nu al veel van de beste wijsheid - maar ik ben niet zeker of die wel zoo diep in je is vast gegroeid, dat je lagere natuur er geen uitvluchten op verzinnen kan. Ik zinspeel niet op iets speciaals, ik zeg dit heel

[p. 46]

algemeen. Maar ik weet hoe ontzaglijk moeilijk het is om b.v. niet te veel meelij met zichzelf te hebben, niet bitter of moedeloos te worden, niet uitzonderingen te willen maken op de hooge zelfgestelde wet omdat die soms onredelijk hard en ongemotiveerd streng lijkt. En om genoeg te hebben aan het weten van de dingen, ook als men ze tijdelijk niet voelen kan.

Is jelui gezondheid goed? Prikker zei dat je iets aan je hart hebt gehad. Is dat waar?

Hier heerscht de influenza geducht. Wij hebben er allen van gelust, maar zijn nu weer beter. Ik alleen heb er mijn reukzin bij ingeschoten, nu al sinds twee maanden. Ik proef en ruik niets, wat met de gedachte aan het komende voorjaar en de bloemen niet prettig is. Maar er is wel kans op herstel. Nu is het nog winter, sneeuw en vorst. Februari was geweldig koud en ik heb veel schaatsen gereden.

Toevallig, toen je laatst schreef dat je weer paard ging rijden, was ik zelf er juist mee begonnen. Het is een heerlijk ding, wel de nobelste sport, want het is niet alleen physiek, maar ook psychisch zoo gezond. Het geeft een vrije, wakkere houding en een mannelijk gevoel van flinkheid en dominatie. Het neemt de angstvalligheid weg (zoodra namelijk de angst om te vallen weg is, zou van der Goes zeggen). Maar zelf een paard houden zooals jij je dat schijnt te kunnen veroorloven, dat is hier een onbereikbaar ding voor een gewoon mensch. Het kost zeker ƒ 1000 's jaars.

De filosoof Bolland is hier geweest. Als je ooit in Batavia komt moet je hem stellig gaan opzoeken. In Mei a.s. is hij er weer. Hij is een heel merkwaardig man. Soms wat ruw en grof, wat heftig, en wat schoolmeesterig. Maar een geleerdheid en een denkvermogen dat we hem allen mogen benijden, en een oprecht, trouwhartig man.

Nu beste vriend, wees nu vooreerst tevreden. Gaat het met vrouw en kind goed? Groet ze hartelijk van ons. Dat chineesch babbelen wou ik wel eens hooren.

Wees gezond en gelukkig.

Je vriend

F. VAN EEDEN.