Brieven aan Henri Borel

[p. 17]

III.

Bussum, 20 Mei '89.

Beste jongen - ik wil je op deze laatste brief graag gauw antwoorden. Wat je eerste vraag betreft, doe daarvoor geen moeite, het komt er in het geheel niet op aan, wanneer je 't terug geven wilt.

Je brief heeft me vooral plezier gedaan om 't laatste gedeelte. De uitdrukking ‘Ik wil graag een gehoorzaam, onnadenkend kind van iets heel Heiligs zijn’ is hetgeen me van al wat je schreef, het meest plezier heeft gedaan.

Ik heb je tot nu toe niet geschreven omdat ik er tegen opzag. Ik heb ondervonden dat je mij dikwijls slecht begrijpt en ook gauw gegriefd bent door dingen waarin niets grievends bedoeld is. Ik begreep, dat, als ik je vragen trachtte te beantwoorden, datzelfde weer zou voorkomen - en dat ik toch nooit door een paar brieven zou kunnen teweeg brengen wat gewoonlijk door den tijd, door veel lectuur en eigen evolutie moet gebeuren. Dat over je brief folianten te schrijven zouden zijn, is een beetje verkeerd door Ezerman overgebracht. Ik bedoelde dit: om je inzicht helderder te maken, om meer orde in je denkbeelden te brengen, om de verwarring in je denken en gevoelen te doen eindigen, zou een lange reeks van brieven of gesprekken gedurende een lang tijdsverloop noodig zijn. Het is stellig niet waar wat je in je laatste brief schijnt te willen uitdrukken, dat een kwestie eenvoudiger beantwoord moet worden naarmate ze hooger of gewichtiger is. Uit mijn stuk over Gorter's verzen heb je kunnen opmaken hoe ik denk over het in eenvoudige woordjes spreken over gewichtige kwesties. De vragen, die je mij deed, waren volstrekt niet zoo

[p. 18]

duidelijk en scherp gesteld dat ik er met een enkel ja of neen op had kunnen antwoorden.

Alleen kan ik de vraag of ik het idealisme dat je mij beschrijft, afkeurenswaardig vind, stellig met ‘neen!’ beantwoorden. Ook heb je groot gelijk mij niet voor een koud, berekenend, gevoelloos mensch te houden, en ben ik heel blij dat je zegt vast te vertrouwen op mijn zacht gevoel en mijn sympathie voor al hetgeen je zoo ontroert en beweegt.

Maar om over de vele kwesties die in je opkomen, met eenig resultaat te kunnen spreken, daarvoor zouden wij langer met elkaar moeten omgaan. Ik weet bij ervaring, dat het alleen mogelijk is door langdurige, bijna dagelijksche omgang, zóó over diepzinnige dingen te kunnen disputeeren, dat beide partijen er wat aan hebben. Evenzoo zul je aan een diepzinnig schrijver weinig hebben, wanneer je hem voor het eerst leest, of maar weinig van hem. Probeer eens iets van Pascal te lezen of van Kant.

Er is veel tijd noodig voor je geest zich zóó gevoegd heeft naar dien van den schrijver dat je hem recht verstaat.

En wanneer twee menschen, zooals jij en ik, in diepe en ernstige zaken elkaar willen verstaan, hebben zij ook tijd noodig eer hun beider geest zich tot elkaar gevoegd heeft.

Nu meen ik wel te weten in welke toestand, in welke ‘Sturm und Drang’ jou geest op 't oogenblik verkeert. Ik herinner mij iets dergelijks in mij zelven, maar dat is langer geleden dan tien jaren. Het is het Byronstijdvak, het Weltschmerz-, het Werther-tijdvak, ‘de zwarte tijd’, zooals Beets het noemde. Het is geen wonder, dat je daar diep in zit, door het vele leed dat je gehad hebt, en door den niet heel gelukkigen invloed van cynische en zwakke geesten zooals Schlegel en E. Maar ik zie goddank dat je sterker bent dan die twee en dat je gezonde levenskracht toch weer boven alles uitgroeit.

Dit moet ik je daarom uitdrukkelijk zeggen: ‘Laat je niets wijsmaken van al dat pseudo en siniester, laat je daardoor evenmin van de wijs brengen als door het cynisme van je domme hoogleeraar’. Zulke ‘verneinende geister’ ontmoet iedereen, maar ze zijn alleen gevaarlijk als je ze vreest. Je moet niet denken, dat, al

[p. 19]

kan je den Duivel niet vastpraten, hij daarom gelijk heeft. Er zijn veel dingen die je nu nog niet beredeneeren kunt, maar die je vast voelt uit een onbedriegelijk instinct. Dat vaste geloof, dat ik in je laatste brief heb bespeurd, dat is veel beter wapen voor je dan je redeneerkunde. Want die is heel gebrekkig. En niet alleen de jouwe, maar de algemeene logica van alle menschen. Mefisto kan je logisch voorredeneeren, dat je geen voeten hebt, wat je niet beter kunt beantwoorden dan door hem een trap te geven. Onze logica is zeer deugdelijk voor een beperkte kring van denkbeelden. In hoogere dingen is ze zóó bedriegelijk, dat we, welken kant we ook opgaan, altijd onvermijdelijk onszelven tegenspreken. Dit is een erkend wijsgeerig feit. Ons innerlijk geloof is het meest reëele, het minst bedriegelijke van alle dingen. Maar heel moeilijk is het dat geloof duidelijk bewust te zijn en in harmonisch verband te brengen met al wat er verder in ons is, met gevoelens en daden en wil. Het zoeken naar dat harmonisch verband heb ik bedoeld met het ‘wijselijk besturen’ van onszelven en onze gevoelens.

Het is heel lief van je, maar gelukkig niet juist, te denken dat ik je alleen uit goedheid tegensprak en het eigenlijk geheel met je eens was. Zoo zou ik misschien met een patiënt doen, die ik te zwak vond om de waarheid te dragen, maar met jou niet. Je bent gevoelig, maar niet zwak. Je zult door je verdriet en je tobben niet breken, maar er steeds sterker door worden.

Maar je moet dit begrijpen, dat je te kiezen hebt tusschen het onnadenkend voortleven in het praktische, gezonde, levenslustige denkleven - zooals ook groote artiesten van onzen tijd vaak doen, de schilders en de zuivere woord-kunstenaars - of je werkelijk heel diep, door en door in filosophie begeven, zoodat je je twijfelingen geheel uitdenkt. Doe je 't niet en blijf je er half in steken, dan zou je er in kunnen ondergaan. Vergeet niet, dat ik dat kleine jongetje, waarover je 't hebt, niet in gezelschap van Pluizer heb laten blijven.

Een heele boel menschen die liefhebberen in levenswijsheid, komen nooit verder dan Pluizer en dat is een vervelend gezelschap je leven lang.

[p. 20]

Denk dat Goethe, toen hij Werther had geschreven, een voetreisje ging doen, en tachtig jaar is geworden zonder zich ooit van kant te maken. Ook Byron zelf was heel wat wijzer dan zijn Manfred.

Ik heb heel veel te doen, anders zou ik wel graag een avondje met jelui komen praten, al twijfel ik er aan of wij veel verder zouden komen.

Gelukkig heb ik gehoord dat je mama weer beter is. Vertel me eens wat je plannen zijn. Over Jhr. Beemsen en het Poesje schrijf ik later wel eens. Mijn vrouw laat je hartelijk groeten.

Je toegenegen

F. van EEDEN.