Litteraire twistappels

[p. 96]

Baudelaire

Met het antwoord op de vraag: hoe werd Baudelaire beoordeeld door zijn tijdgenooten? wordt hier alleen beoogd: een nota bij een voetnota, eigenlijk een kommentaar bij een kommentaar van... een kommentaar!

Een scholastisch kluwen dan? Zeg liever, want juister: een kluwen, dat we op scholastische wijze te ontwarren wenschen. De methode immers is uitstekend. Zoowel een Mornet⁽¹⁾ als een Brunetière⁽²⁾ getuigen, dat zij de knepen lost van een kompositietrant, om zijn precies- en evenwichtigheid, als specifieke ‘clarté française’ bekend en geroemd.

Laten we dadelijk dit inleidend raadsel ophelderen.

Op een van zijn vroegste litteraire kuiertochtjes in de fransche warande, had Frans Erens, langen tijd, verwonderd, maar niet zonder bewondering, stilgehouden bij een vrij-zonderling somberkleurig en koppiggeurend bloemenpark: ‘Les Fleurs du Mal’. Meteen was hem opgevallen, niet alleen dat geen enkel van zijn landgenooten, maar ook weinige onder deze van den dichter zelf, die bloemen ook maar een blik gunden. Toen hij nu 't relaas van die wandeling uit het jaar '83, bijna vijf lustra later te boek stelde⁽³⁾, deelde hij, voorwoordelijk, mee, dat hij het stuk over 0 overnam ‘alleen omdat het het eerste was wat over dien dichter in Nederland uitkwam; op een oogenblik toen ook in Frankrijk zijne verzen nog niet waren doorgedrongen en alleen

(1) ‘Pourtant, dès le XVI^e siècle et surtout au XVII^e siècle, on a fait des efforts méthodiques et obstinés pour arriver à une détermination rigoureuse des idées, pour ne mettre en oeuvre que des idées “claires et distinctes”, selon les exigences de Descartes. L'effort ne date pas d'ailleurs du XVI^e siècle. Il y a toujours eu, dans la pensée et l'enseignement français, une discipline qui, malgré ses apparences abstruses, a enseigné à diviser, à distinguer, à définir, à raisonner sur des notions dont le sens fût exactement précisé. Cette discipline, c'est la scolastique.’ Aldus Mornet, Histoire de la Clarté française, Parijs, '29, blz. 40-41.

(2) Brunetière getuigt, met het oog op de scholastiek: ‘à coup sûr, nous ne pouvons pas ne pas lui être reconnaissants de nous avoir appris à ‘composer’; et là, comme on le sait, dans cet équilibre de la composition, dans cette subordination du détail à l'idée de l'ensemble, dans cette juste proportion des parties, là sera l'un des traits éminents et caractéristiques de la littérature française. (Manuel de la Littérature française, Parijs, 97, blz. 25).

(3) ‘Litteraire Wandelingen’, Amsterdam, '06.

[p. 97]

de symbolisten en zijn leerling Verlaine met zijn werk bekend waren’.

Met deze bewering, bleek de Heer Toussaint van Boelaere, in een recensie over Erens' essayistischen eersteling⁽⁴⁾, geen vrede te hebben. Van een ‘werkelijke miskenning’ van Baudelaire in Frankrijk kan geen spraak zijn, noch omstreeks '83, noch zelfs vroeger; dus waren zijn verzen daar wel doorgedrongen. Wie het hier aan het rechte eind had, is juist ‘des Pudels Kern’!

Maar, schrijven we eerst den integralen tekst van het pleit over: ‘dat vóór 1883, in Holland over Baudelaire niet werd geschreven (hetgeen laat veronderstellen dat hij er onbekend was), terwijl reeds in 1864 of 1865 Verlaine over Baudelaire schreef, is... jammer. Maar de vraag is: wat de heer E. juist door het woord doorgedrongen bedoelt. Een populair dichter is Baudelaire nooit geweest, zal het ook nooit zijn. Maar over werkelijke miskenning heeft Baudelaire nooit veel te klagen gehad. Zijn tijdgenooten - zelfs zij die hem om zijn excentriciteit, enz. uitscholden (Gustave Budin in “Figaro”, Juli 1857) - lieten hem, den dichter en den mensch, volle recht wederwaren (Asselineau, Th. de Banville, Th. Gautier, Flaubert, Barbey d'Aurevilly, Cladel en ook - maar dit heeft minder beteekenis - Victor Hugo).

Al wat over zijne waarde als dichter te zeggen is, romantiekers en parnassiens zeiden het (Asselineau, Gautier enz.) en de “Correspondances” van Sainte-Beuve, Flaubert, Alfred de Vigny, de “Souvenirs” (of zoo) van de Banville en Maxime de Camp, enz. staan er vol van - en al die werken verschenen vóór 1883. Nooit is men eigenlijk uitgepraat geweest over Baudelaire “un des hommes les plus captivants et les plus déconcertants des temps modernes” (E. Crépet, Ch. Baudelaire, OEuvres posthumes et Correspondance inédite, Paris, 1887). Thans minder dan ooit. Ook komt de bewering van den heer Erens betreffende de bekendheid

(4) ‘Vlaanderen’, April '07, blz. 169.

[p. 98]

van Baudelaire's verzen in Frankrijk, mij, in hare stelligheid, nog al gewaagd voor’.

Geen twijfel of de zaak aldus voorgesteld, zou uitloopen op de veroordeeling van Erens⁽⁵⁾, uit hoofde althans van een mindernauwkeurige, en zelfs onjuiste, want feitelijk in de war sturende, formuleering. Wat was daar ten slotte bedoeld met dat ‘niet doorgedrongen’⁽⁶⁾? Dat kon toch enkel slaan op een miskenning vanwege tijdgenooten; en dit was nu heelemaal het geval niet!

Er viel echter geen uitspraak; nieuwe verwikkelingen deden zich voor.

‘Qui nimis probat, nihil probat’, klonk het daarop, in een gloedvol pleidooi van Dr. Paul de Smaele⁽⁷⁾, altijd voort pro Baudelaire, maar ditmaal contra Toussaint. ‘Uit de bewijsvoering van den Heer Toussaint - aldus Baudelaire's jongste pleitbezorger - valt heel wat te besluiten:

1^o	dat Toussaint in de onzekerheid verkeert nopens het al of niet bekend zijn van Baudelaire in Nederland vóór het jaar 1883. Ik laat in het midden of men den criticus Toussaint hiervan een verwijt mag maken, en stel enkel vast, dat hij de voorstelling van Erens niet weerlegt, maar ze evenmin beaamt, en de heele zaak niet belangrijk genoeg acht, om ze zelf nader te onderzoeken, weshalve ze hem een open vraag blijft;
2^o	dat ook Toussaint niet accoord gaat met de bewering van Erens als zouden de verzen van Baudelaire omstreeks 1883 in Frankrijk nog niet doorgedrongen zijn, en dat hij met afdoende argumenten het onhoudbare van deze stelling bewijst;
3^o	dat, in zijn ijver om Erens' voorstelling te niet te doen, Toussaint - “plus catholique que le pape” - in het tegenovergestelde euvel vervalt, wanneer hij zegt: “maar over werkelijke miskenning heeft Baudelaire nooit veel te klagen gehad. Zijn tijdgenooten... lieten hem, den dichter en den mensch, volle recht

(5) Daar konden trouwens nog andere bezwarende omstandigheden tegen Erens ingebracht, zoo bijv. de slotzin van het ‘Voorwoord’: ‘Nu op den huidigen dag in Frankrijk de literatuur dood is, kunnen wij ons wenden met vastere verwachting tot die der germaansche volkeren en in het bizonder tot onze eigene. Ieder, die kan helpen en medewerken, helpe en werke.’ Noch bloemen, noch kransen!

(6) Ja, wat bedoelde Erens eigenlijk met dat ‘niet doorgedrongen’? In 1932 (Nieuwe Gids, II, blz. 629) schrijft hij immers: ‘Aan Baudelaire is het gelukt in de tachtiger jaren over de Fransche dichtkunst de alleenheerschappij te veroveren. Het is wel eigenaardig dat deze zieke stakkerd het zóó ver gebracht heeft. In 1882 herinner ik mij, werd hij voor Frankrijk's grootste dichter der 19^e eeuw gehouden. Ik hoor Georges Lorrain een gedicht van Paul Verlaine voorlezend, nog zeggen: “C'est bien le plus fort après Baudelaire”, wat toen de hoogste lof beduidde.’ Een los stukje gerubriceerd onder Erens' ‘Invallen’, - maar hoe viel hem, die uitspraak van Lorrain, niet te binnen in '83? Eenvoudig een dismnesie-gevalletje?

(7) ‘Baudelaire. Het Baudelairisme. Hun Nawerking in de Nederlandsche Letterkunde.’ Bekroond door de Kon. Vl. Akademie, '34.

[p. 99]

wedervaren”. - Wel mochten Baudelaire, tijdens zijn leven, in een niet geringe maat, waardeering en bewondering te beurt vallen: dit maakt echter het onwaardig artikel van G. Bourdin (niet Budin, zooals Toussaint spelt), niet ongeschreven, noch een ploertig anoniem stuk in het “Journal de Bruxelles”, noch de van volledig onbegrip getuigende beschouwingen van den destijds in Holland veelgelezen criticus Scherer (Etudes de Littérature contemporaine, I en IV). En om bij critici met naam te blijven, is daar niet verder het afbrekend artikel van F. Brunetière (meer dan ééns trouwens heeft deze Baudelaire verloochend) en vooral het stuk van Faguet, waartegen ook in Holland werd opgekomen (van H(all)? “De Gids”, 1910, IV, p. 525 vlg.), en dat André Gide, enkele jaren geleden nog, op grond van vernietigende argumenten, en tevens met buitengewone geestigheid heeft weerlegd. (Baudelaire et M. Faguet: Nouveau Prétexetes, 1911).’

Deze argumenten eens scherp bekeken! Bij het eerste, teekenen we terloops aan: uit het feit, dat kritikus Toussaint, het probleem van Baudelaire s onbekend-zijn in Nederland vóór '83, niet nader onderzoek, valt af te leiden, niet dat hij ‘de heele zaak niet belangrijk genoeg acht’, maar alleen, dat hij verkiest er verder niet op in te gaan, 't zij hij Erens op zijn woord gelooft, 't zij hij persoonlijk naspeuren hier beschouwt als een ‘passus extra viam’. (Wat het werkelijk in een voetnota bij een recensie zou geweest zijn).

Het tweede argument is door de logika-zelf ingegeven; het derde loopt weer spaak. De Heer Toussaint wordt zoo maar voorgesteld als ‘plus catholique que le pape’, wijl hij de meening toegedaan is, dat Baudelaire's tijdgenooten, den schrijver van ‘Les Fleurs du Mal’, ‘als dichter en als mensch volle recht lieten wedervaren’.

De waarheid staat aan den kant van den Heer Toussaint.

[p. 100]

Feiten immers spreken hier duidelijke, en wat meer is, overtuigende taal. Overdreven orthodoksie is daar, in de verste verte, niet mee gemoeid, wel strenge objektiviteit. Het oordeel van een de Banville, een Gautier, een Flaubert, een Barbey d'Aurevilly, een Sainte-Beuve, een de Vigny - alle namen door den Heer Toussaint in 't geding betrokken - legt goud in de schaal der kritische waag; dat van een Bourdin, van een Scherer⁽⁸⁾, van een anoniem skribent uit het ‘Journal de Bruxelles’, blaast daar slechts enkele pluimpjes aan. En het vonnis van een Brunetière en een Faguet? Verliezen we allereerst niet uit het oog, dat het uitsluitend gaat om de kritiek van vóór '83. Welnu, vóór dien tijd, handelde Brunetière slechts één enkele maal, en dan nog maar terloops, over Baudelaire; dit gebeurde in een essay over ‘Le Personnage sympathique’, te lezen in de ‘Revue des deux Mondes’ (15-X-'82); het werd later gebundeld in ‘Histoire et Littérature’, I, '84⁽⁹⁾. Het stuk van Faguet (kent Dr de Smaele dit alleen uit de tegenkritiek van Gide?) verscheen eerst in 1910 (‘La Revue’, 1-IX).

Summa summarum: als getuigen ter ontlasting komen vóór eenige der meestgezaghebbende artisten van dien tijd, als dito's ten laste: Scherer en een paar onbenullige journalisten. Van ‘werkelijke miskenning’ wordt Baudelaire dus onvoorwaardelijk vrijgesproken, en, van de smet ‘d'être plus catholique que le pape’, de faam van den Heer Toussaint gezuiverd. Het moge dezen laatste, op zijn weg naar 't paradijs der kritiek, al is 't ook maar een ‘paradis... artificiel’ gaan zooals Dante, wiens voorhoofd, van de er in gegrifde zeven p's (in casu Toussaint: zijn kritische peccata!), door een voorbijscheerende engelenvleugel, gezuiverd worden.

Een Amerikaan, de Heer W.T. Bandy, die, natuurlijk, ginds in de nieuwe wereld, niets afwist van het Baudelaire-incident, uit de lage landen bij de zee uit de oude wereld, gunde zich de moeite,

(8) Typisch staal van kalvinistisch-enge uitlating: ‘Le fait est que Baudelaire avec des qualités de dilettante, avec un certain don de chic et de ragoût, n'était pas un artiste, pas un poète. Il manquait d'esprit autant que d'âme, et de sève autant que de goût. Aucune génialité. Rien, chez lui de sincère, de simple, d'humain. Se croyant très fort, parce qu'il était très corrompu, mais dans le fond un pur philistin. On lui en veut, au premier moment, parce qu'il a l'air de nous mystifier, et puis l'on s'aperçoit qu'il est surtout dupe de lui-même. Baudelaire est un signe, non seulement de décadence dans les lettres, mais d'affaiblissement général des intelligences. Ce qui est grave en effet, ce n'est pas qu'un homme se soit trouvé pour écrire quatre volumes comme les siens, c'est qu'un pareil homme ait un nom, qu'il ait des admirateurs, voire des disciples; c'est que nous le prenions au sérieux, c'est que moi-même je sois là occupé à lui consacrer un article.’ (Etudes de la Litt. contemp., IV, blz. 289). Leg daarnaast het uitvoerig, prachtig verslag van Prof. Dr. van Mierlo, over Dr. de Smaele's boek. (Versl. en Meded. van de Kon. Vl. Akademie, April-Mei '33, blz. 359-,70). Laten we daaruit deze beschouwingen mogen overnemen:
‘Baudelaire heeft den mensch uitgebeeld in zijn diepste drang naar het oneindige, het absolute, naar God. Hij heeft een honger en een dorst gebracht naar ideaal. Bij hem echter wordt, in die eeuwige worsteling, de mensch overwonnen door de stof, die de zonde is, de verrotting, het kwaad. Zij heerscht over de wereld en in onze steden van wulpschheid; zij heerscht over ons en slaat onzen wil met onmacht. Zij verwoest onze beste betrachtingen, onze zuiverste daden. Dan drijft zij den mensch tot vertwijfeling, tot razernij en verbittering, tot opstand, die verlossing zoekt door den dood.
Daarvan, en van die moderne, van die eeuwige onrust, die moderne zielsfoltering, die onmacht in den strijd tusschen vleesch en geest, die onverzadigdheid, die vertwijfeling te midden van zoo machtige vijanden van laagheid en verwoesting, is Baudelaire de dichter. Tegenover het romantisme, en ondanks al zijn theorie van de Kunst om de Kunst, heeft hij de kunst teruggevoerd tot de uitbeelding van de meest en diepst menschelijke problemen; hij heeft de idee in de poëzie hersteld. Zoo is hij met de Vigny, dien anderen miskenden grootmeester der Fransche poëzie in de negentiende eeuw, engst verwant: niet tot Sainte-Beuve, niet tot Theophile Gauthier heeft Baudelaire met eerbied en ontzag opgezien, maar tot de Vgny; hij heeft echter meer gebracht dan het stoïcisme en het pessimisme van dezen.
En het verwondert mij niet, dat Baudelaire begroet wordt als een katholiek dichter: hij heeft uiting gegeven aan wat het katholicisme aan de wereld heeft geopenbaard en in de wereld heeft gelegd, de onvoldaanheid, de ontoereikendheid van al het eindige, het stoffelijke, het geschapene; de drang naar een heil en een schoonheid, die onbereikbaar blijft voor onze menschelijke krachten, het irrequietum est van den H. Augustinus, dat het meest menschelijke, persoonlijke lyrisme heeft gebaard, dat gaat door de hymnen en verzuchtingen der Kenk, dat schijnt in de zangen van de machtigsten der mystieken, als van Hadewijch, dat echter door het zelfvoldane humanisme uit de kunst werd verbannen, maar steeds de bron is geweest van de hoogste poëzie, die wat meer wil zijn dan een ijdel spel met wat klanken en rythmen en sentimentjes.
De kunst van Baudelaire gaat terug, over Jean-Jacques Rousseau, over het humanisme, naar de christelijke middeleeuwen, waar immers ook de duivelen grijnsden, de monsters grinnikten, de geraamten spookten, de wormen krielden aan ingang en spuigat, aan kapiteel en venster, aan grafzerk en standbeeld, der kathedralen; maar liefst naar de latere middeleeuwen, met de macabere doodendansen, met het obsedeerende “vanitas vanitatum,” te midden van de ontreddering der zielen in den roes der zinnen.
De poëzie van Baudelaire, heeft men gezegd, komt uit den Bijbel en gaat door Dante. Maar, en hierin ligt haar tekort, zij gaat door den Dante der hel, niet door den Dante van het vagevuur en van den hemel. Zij komt uit den Bijbel, doch niet genoeg uit het Nieuwe Testament. Hier straalt het Kruis steeds in de glorie der Verrijzenis; de weg gaat door het Kruis naar het Licht, door den dood naar het Leven: per Crucem ad Lucem, per Mortem ad Vitam; de levensmoeheid jubelt uit in rythmen van zegepraal.
Deze kunst is een kunst van uitverkorenen, die diep de tragedie van den mensch kunnen voelen en doormaken. Zij is in haar wezen voornaam, verfijnd, aristocratisch. Zij behoeft om zich te doen gelden geen worging van grammatica en syntaxis, van taal en woordenschat, van versbouw en rythme. Zij aanvaardt de wetten der Schoonheid, zooals die uit het leven der eeuwen van een taal en een volk zijn gegroeid: omdat ze ook steeds zoo algemeen-menschelijk blijft. Zij heeft inhoud genoeg, om zich in de wet eigenmachtig te bewegen, Baudelaire is een machtig kunstenaar, omdat hij een machtig dichter was: in dit opzicht overtreft hij de Vigny. Ik ken geen dichter in de XIX^e eeuw, die zoo forsch, zoo direct, en met zulke bezonkenheid tevens, de intense visie geeft van wat hij wil: een kunst vol zelfbeheersching, die niets zegt wat te veel is; maar die, in de wonderbare meesterschap over de taal, het eenige woord, de beweging, de symphonieën vindt, die de vleeschwording zijn van zijn ziel. De poezie van dezen willooze is poëzie van wil en kracht; de poëzie van dezen verachter van de stof is geest en eeuwigheid. Dat de personnificatie, het werkwoord, de abstractie, het verruimende epitheton daarin zulk eene rol spelen, is niet toevallig; dat is zoo noodzakelijk in alle groote kunst: die uitbeelding van de diepste problemen van het leven is.
Geen wonder, dat men Baudelaire bij geen enkele kunstrichting heeft kunnen inschakelen; hij staat boven alle kunstrichting, als de kunst zelf. Geen wonder evenmin, dat alle kunstrichtingen hem voor zich hebben opgeeischt: het symbolisme, het realisme, het naturalisme hebben hem om de beurt als hun vader vereerd. Dit bewijst hoe ver-strekkenden invloed hij heeft uitgeoefend: heeft hij zich niet alle nakomende geslachten eenigszins schatplichtig gemaakt? maar tevens, hoe moeilijk die invloed nader kan omschreven en ontleed worden, als hij ten slotte tot het begrip zelf van alle ware en groote kunst heeft teruggevoerd.’
Te lezen, na het ruim en diepzinnig oordeel van den jezuiet, het kortzichtig en oppervlakkig geklets van... Tolstoj, in ‘Qu'est-ce que l'Art’, blz. 151 en vlg. Een paar zinnetjes daaruit: ‘La conception de Baudelaire, à été d'élever en théorie l'égoïsme grossier et de remplacer la moralité par l'idée de la beauté, vague comme les nuages et expressément artificielle. Il préférait un visage de femme maquillé à un visage aux valeurs naturelles, et les arbres métalliques et les imitations minérales de l'eau aux arbres et à l'eau naturels’

(9) Ook over Baudelaire evolueerde Brunetière's oordeel. In '82 gewaagt hij van ‘ce prétentieux Baudelaire’ (op. cit. blz. 244); vijf jaar later heet het:’ ‘C'est qu'aussi bien le pauvre diable n'avait rien ou presque rien du poète, que la rage de le devenir. Non seulement le style, mais l'harmonie, le mouvement, l'imagination lui manquent. Pas de vers plus pénibles plus essoufflés que les siens, pas de construction plus laborieuse, ou de période moins aisée, moins aérée, si je puis ainsi dire.’ (Questions de Critique, blz. 266). Einde '89: ‘Je serai bien vieux ou je serai devenu un bien plat courtisan de la mode et de l'opinion quand je verrai dans Baudelaire un poète sincère; et plutôt que de cesser de voir en lui le roi des mystificateurs, on me fera dire que Bouvard et Pécuchet est un chef-d'oeuvre d'esprit parisien, de grâce légère, et d'aimable ironie. J'accorde donc... qu'en même temps qu'un mystificateur Baudelaire fut un malade, et peut-être le commencement d'un fou.’ (Essais sur la Litt. contemp., blz. 217-'18). Septemb. '92: ‘Mais, de tous ces éléments contradictoires et en apparence ennemis, dont les affinités entre eux, très secrètes, si elles sont très réelles, avaient comme échappé jusqu'alors à la poésie ou à la critique même, combinés dans ses vers, mêlés ensemble, fondus en un, Baudelaire n'a pas moins dégagé quelque chose d'absolument original, et les Fleurs du Mal, - on peut m'en croire, si je l'avoue, - n'en composent pas moins un livre unique dans la littérature française.’ (Nouv. Essais sur...., blz. 136). Anno '93: ‘...son influence n'a fait que croître; presque tous nos jeunes gens l'ont plus ou moins subie; et peu s'en est fallu que les suites n'en fussent désastreuses. Sur ce mot, vous ne pensez pas que je méconnaisse le talent et l'originalité de Baudelaire. C'était un poète... et je conviens que, pour traduire, pour transcrire certains états de l'âme contemporaine, il a trouvé des vers inimitables, d'une intensité de vibration, d'une volupté d'insinuation, d'une puissance de séduction également singulières et perverses...’ (L'Evolution de la Poésie lyrique en France, II, blz. 231-'32). In de onvoltooide, en grootendeels naar kursus-nota's opgemaakte ‘Histoire de la Littérature française’, wordt een hoofdstuk (dl. IV, blz. 356) gewijd aan Baudelaire: een samenvatting van de bekende, ongewijzigde meening van Brunetière. Zie ook nog met het oog op Baudelaire's katholiciteit: Discours de Combat, I, blz. 201.

[p. 101]

met wetenschappelijke akkuraatheid, te onderzoeken, hoe Baudelaire's tijdgenooten den dichter van ‘Les Fleurs du Mal’ beoordeelden. (Tijdgenooten in den strikten zin van 't woord, nl. zij die leefden, binnen de spanne tijds ('45-'67), waarin Baudelaire zijn werk uitgaf). De uitslag werd meegedeeld in ‘Baudelaire judged by his contemporaries (1845-1867)’, een der beste ‘publications of the Institute of French Studies’ bij de Columbia-universiteit te New York. (Het boek gedrukt in '33 - maar kwam het misschien eerst in '34 op de markt? - wordt niet vermeld in Dr De Smaele's bibliografie, tot met December '33 bijgewerkt).

Een brief van den Heer Jacques Crépet, den pieteitsvollen bezorger en verzorger van Baudelaire's volledige werken, opent het boek. Van kenner tot kenner is lof het beste getuigschrift. In zijn ‘foreword’ wijst de Heer Bandy er op, dat Baudelaire, thans, overal, in één adem vernoemd wordt met ‘de grootste dichters van alle tijden’, en, alhoewel hij geen oogenblik bedacht was op het stichten van een ‘école littéraire’, zijn invloed evenwel uitdeinde over de meeste dichters, die na hem naam maakten. Tot in de Akademie toe (bedoeld is de fransche) zitten, of juister, zetelen zijn cijnsplichtigen. Minder bekend echter is de wijze, waarop, dadelijk bij hun verschijnen, Baudelaire's werken, door het litterair publiek, leiders en lezers, onthaald worden. Dat mocht wel eens systematisch opgespoord; wat dan ook geschiedt in deze, een loutere, bronnen-studie, die, zooals de Heer Crépet verklaart ‘va devenir l'indispensable compagnon de tous ceux qu'une sympathie passionnée penche sur l'oeuvre et la vie de Charles Baudelaire’.

Eerst de tijdschrift-bijdragen; dan wat in boekvorm 't licht zag; alles kronologisch geordend. Een volledig overzicht dus van al wat in Frankrijk, over Baudelaire geschreven werd, van zijn eersten ‘salon’ af, in '45⁽¹⁰⁾, tot met, en over zijn dood, op 31 Augustus '67. De inleiding, die we resumeeren, - al voegen wij er, hier

(10) Een tweede ‘Salon’ verscheen in '59; Baudelaire schreef zijn kritiek over ‘l'école des pointus’ te Honfleur; daarover aan zijn vriend Nadar: ‘j'écris maintenant un Salon, sans l'avoir vu. Mais j'ai un livret. Sauf la fatigue de deviner les tableaux, c'est une excellente méthode que je te recommande On craint de trop louer et de trop blâmer; on en arrive ainsi à l'impartialité’. Twee dagen later: ‘Quant au Salon, hélas! je t'ai un peu menti, mais si peu! J'ai fait une visite, une seule, consacrée à chercher les nouveautés, mais j'en ai trouvé bien peu, et pour tous les vieux noms, ou les noms simplement connus, je me confie à ma vieille mémoire, excitée par le livret.’ (‘Lettres’ 1841-'66, Parijs, '07, blz. 206, 209-'10). Zonderlinge methode, die trouwens talentvolle navolgers kende.

[p. 102]

of daar, een enkel détail bij - biedt een vluchtige kijk op Baudelaire's litteraire carrière.

Alleen ten aanzien van een groepje vrienden, dat hem, om zijn twee ‘Salons’ (men vergeleek ze, zonder te overdrijven, met de kunstkritieken van Diderot en Stendhal) een schitterende loopbaan voorspelde, was Baudelaire vóór '55 geen onbekende. De fijnzinnige artist hechtte nochtans minder belang aan zijn proza, dan aan zijn verzen. Reeds in '42 had hij een bundel gedichten opgezet; vier jaar later was deze haast heelemaal afgewerkt. In '55 - nadat in ‘unimportant periodicals’ (waaronder, horresco referens! ‘Le Magasin des Familles’) af en toe, een vers 't licht had gezien - werden achttien gedichten opgenomen in de ‘Revue des deux Mondes’, de aanzienlijke wereldperiodiek, alleen toegankelijk voor akademici, of voor die hun kans om het te worden niet verkeken. Een diplomatische nota begeleidde ze. Een zet daaruit: ‘Ce qui nous paraît ici mériter l'intérêt, c'est l'expansion vive et curieuse, même dans sa violence, de quelques défaillances, de quelques douleurs morales, que, sans les partager, ni les discuter, on doit tenir à connaître, comme un des signes de notre temps.’ Men schrijft deze toe aan Emile Montégut, ‘le critique de la maison’. Waarom zou ze van François Buloz zelf niet zijn? de geduchte direkteur was er wel de man naar om voor zijn overtuiging rondweg uit te komen! (Later zou ook Brunetière, de eerste symbolistische gedichten, die hij duldde in de ‘Revue’ - waren het niet de... parnassiaansch-klassieke ‘Inscriptions pour les treize Portes de la Ville’ van Henri de Régnier? - van een korte inleiding voorzien). Vermoedelijk een bliksem-afleider: die verklaring, Baudelaire's verzen voorafgaande; er was allicht een onweder op til. Dit brak dan ook los. Baudelaire kreeg de volle lading. Een zekere Goudall, geïnspireerd - beweert men - door een minister, wien de vrijspraak even tevoren van Flaubert, nog op de maag te

[p. 103]

verzuren lag, stak de aanvalstromp in ‘Le Figaro’. Dichter Baudelaire was meteen ‘de man van den dag’! Zijn Poë-vertaling, ‘Histoires extraordinaires’, heette in '56 ‘un évènement littéraire’. Na de luidruchtige... reklame van voornoemden Goudall, wordt met spanning uitgezien naar den aangekondigden verzenbundel, die, eerst ‘Les Lesbiennes’, dan weer ‘Les Limbes’, en eindelijk ‘Les Fleurs du Mal’ heeten zou. Hij verschijnt einde Juni '57. Dadelijk is ‘Le Figaro’ weer daar, om bij monde van een genaamde Bourdin (alleen maar wenschen, dat uit dien naam de r wegviel, ware misschien een te goedkoope geestigheid, al geldt ze ook slechts een... hansworst!) zijn verontwaardiging uit te schreeuwen. Scheldwoorden met weerhaken. Het gerecht grijpt in; Flaubert werd vrijgesproken; Baudelaire zou zijn vonnis niet ontloopen. Hij wordt gestraft met een geldboete (300 fr.); ook moest een zestal gedichten uit den bundel geschrapt. De censuur belet daarenboven de publikatie van de geestdriftige kritieken van Barbey en Asselineau.

Baudelaire, te ongeduldig om, naar Stendhal's voorbeeld, een wissel te trekken op de toekomst, wil onmiddellijk terug naar het voor velen, toegankelijker proza. Een nieuwe reeks vertellingen van denzelfden amerikaanschen auteur, ‘Nouvelles Histoires extraordinaires’, beleeft echter het sukses niet der eerste; ‘Les Aventures d'Arthur Gordon Pym’, in '58, is een volslagen mislukking. Met zijn ‘Paradis artificiels’, meent hij, in '59, er weer heelemaal boven te geraken, maar, noch in Poë, noch in de Quincey, vond het toenmalig publiek zijn gading. Voor den uitgefloten Wagner, springt hij intusschen in de bres; zijn pleit is 't lezen waard gebleven! Vermits ook het proza niet lukt, dan maar andermaal de wijk genomen naar ‘la pointe extrême du Kamtchatka romantique’, waar, zooals Sainte-Beuve, in '62, schreef, ‘Baudelaire a trouvé moyen de se bâtir, à l'extrémité d'une langue de terre

[p. 104]

réputée inhabitable et par delà les confins du romantisme connu, un kiosque bizarre, fort orné, fort tourmenté, mais coquet et mystérieux’⁽¹¹⁾. In '61 verschijnt een tweede uitgave van ‘Les Fleurs du Mal’. Zij geeft o.m. aanleiding tot een paar opstellen, door groote namen, Swinburne en Leconte de Lisle, onderteekend. Het engelsche: zeer lovend vanwege iemand, die begrijpt wat hij met enthusiasme bewondert; het fransche: uiterst welwillend maar niet begrijpend, wat diende bewonderd.

In '63 komt de mislukte Akademie-kandidatuur. Zelfs Sainte-Beuve stelde de vraag, of het zijn ‘jeune ami’ Baudelaire soms te doen was om ‘une niche à l'Académie et une épigramme’. Hij wist wel beter, en dat het dien ‘candidat poli, respectueux, exemplaire’ volkomen ernst was. Maar ‘l'oncle Beuve’ bleek vooral bevreesd, dat men zijn naam verkeerd spellen zou, en er van ‘Sainte'-Bévue’ maken, weshalve hij, met den moed van de velen, die er over weinig beschikken, steeds, uiterst-omzichtig te werk ging - hij moest nog senator worden, - om zich bij geen enkel groepeering te verbranden. Baudelaire, 't spelletje eigenlijk beu, en met de hoop zijn hachelijken finantieelen toestand wat op te knappen, - wat kan hij daarover, tot vervelens toe, zeuren in de ‘Lettres à sa mère’! - trekt naar België ('64), om er een reeks voordrachten te houden. Het gewaande Dorado blijkt al dadelijk een ergerlijk Beotië te zijn! Daar schreef hij stellig een boek over, 't zou heeten: ‘Poor Belgium’! Armzalig vooral om zijn... anti-klerikalisme en haat tegen de jezuieten! Had hij, aan eigen land, een broertje dood ‘surtout parce que tout le monde y ressemble à Voltaire’, met België was het al niet beter gesteld: ‘quel peuple inepte et lourd!... Ici les Jésuites ont tout fait, - wist ge dat? - et tout le monde est ingrat pour eux’⁽¹²⁾. Van de diatribe kwam intusschen niet veel meer in huis, dan een tiental gedichten - te veel eigenlijk voor Baudelaire's roem! - betiteld ‘Amoenitates

(11) Sainte-Beuve vervolgde zijn ‘lundi’ als volgt: ‘Ce singulier kiosque, fait en marqueterie, d'une originalité concertée et composite, qui depuis quelque temps, attire les regards à la pointe extrême du Kamtchatka romantique, j'appelle cela la folie Baudelaire’. (Nouveaux Lundis, dl. I, blz. 386-407).

(12) Zie ‘Lettres’, blz. 369. Het klerikalisme wordt trouwens niet malscher behandeld.

[p. 105]

belgicae’. Ook de Vlamingen maken zijn vriendelijke bezorgdheid gaande. Bij 't zien van een pracht-doodkist, roept de dichter uit:

‘Quel écrin! et pour quel bijou!

Les morts ici sont sans vergogne:

Un jour des cadavres flamands

Souilleront ces cercueils charmants.

- Faire de tels étuis pour de telles charognes!’

En toch gelukt dit vers er maar niet in, ons op boos humeur te jagen; klaarblijkend immers staat ‘flamands’ daar slechts omwille van het rijm, want welk ander woord kan rijmen met ‘charmant’? Of was de fransche schrijver allicht de meening toegedaan dat Brussel in Vlaanderen lag? Ook dat ware hem niet als een verwijt aan te wrijven.

Die belgische reis luidde het begin in van den aftocht: de eerste aanval van een doodelijke kwaal trof hem te Namen ('66); hij stierf te Parijs ('67).

Bij zijn dood vertoonen de nekrologische artikels drieërlei karakteristiek: enkele zijn uiterst-oppervlakkig, want louter-anekdotisch, andere zeer gunstig, enkele alleen... afgunstig.

Het verdikt van het nageslacht verschilt ‘enormously’ van dit der tijdgenooten; het ware echter in strijd met de waarheid te beweren, dat Baudelaire's ‘merit was totally unrecognized by his contemporaries’. Hier is dus, de Heer Bandy het roerend eens met den vlaamschen kritikus. Waar het dezen laatste, in een kleine kantteekening, niet anders dan om enkele, goedklinkende namen te doen was, met weglating dus zelfs van verder verwijzen naar materiaal, dat trouwens niet in zijn bereik lag, bleef dus de ‘bloeiende verwachting’ bestaan, dat, schier of morgen, ons, ‘op zilveren schaal’ de ‘vruchten’ van een ijverig bronnen-onderzoek zouden aangeboden. Of er verband ligt tusschen trakteeren en

[p. 106]

‘Tractoria’, weet ik niet, wel, dat hier de Heer Bandy gulhartig 't volle gelag betaalde⁽¹³⁾. Want ons allen, wordt het onomstootbaar bewijs gebracht dat ook Baudelaire's tijdgenooten reeds over den dichter een oordeel velden, dat altijd voort het geldige blijft.

Een vluchtig kijkje, her en der, in dit, met fijnen speurzin opgericht, museum, mag ons wel gegund. Eerst naar het hoekje der afbrekers, velen altijd het geniepig-aantrekkelijkste!

De eerste pijl, vier maand na 't verschijnen van Baudelaire's verzen in Buloz' veertiendaagsche revue, ontsnort de pees van het blad ‘Le Figaro’; in zijn ‘rinkinkenden’ koker echter geen enkele Apollo-schicht!... ‘En tombant ainsi brusquement au milieu du public, la réputation et le talent de M. Baudelaire se brisèrent en mille pièces, - et je défie bien la postérité d'en retrouver, un morceau’... ‘M. Baudelaire déchu de sa renommée de surprise, ne sera plus cité désormais que parmi les fruits secs de la poésie contemporaine.’ Bij dit orgaan had Baudelaire het blijkbaar leelijk verkorven; niet zoohaast immers is de bundel van de pers, of, een paar weken daarop, is Bourdin er bij, om, meent hij, Baudelaire, terstond, den genadeslag toe te brengen. Het wapen stond allicht te stomp; want, acht dagen later komt een zekere Habans nogmaals op het slachtoffer af. Het moet er nu mee gedaan zijn... ‘allons, un Requiem par làdessus, et qu'on n'en parle plus’. En het geschiedde; wat Habans betreft: on n'en parle plus! In ‘La Gazette de Paris’ beweert een genaamde Plassan (een schuilnaam, die kwalijk den geboren primaire vermomt!): ‘le titre (Les Fleurs du Mal) n'est pas français, (je défie qui que ce soit de le comprendre)...’ Dat Armand de Pontmartin met Baudelaire niet ingenomen is, valt niet te verwonderen, wel, op 't eerste zicht althans, dat een Louis Ménard deze overtuiging deelt. Want, misschien was de schrijver van ‘Poèmes et Rêveries d'un paiën mystique’, te paganistisch aangelegd om het kristelijk element in

(13) Ter verduidelijking van dezen passus: de Heer Toussaint schreef o.m. ‘De bloeiende Verwachting’, ‘De zilveren Vruchtenschaal’, ‘Het Gesprek in Tractoria’.

[p. 107]

Baudelaire's poëzie te waardeeren, laat staan te begrijpen. Ook J.J. Weiss is er bezwaarlijk over te spreken. ‘Le pis est que le poète ne paraît pas sincère...’ Alweer in ‘Le Figaro’, - wat een taaie kerel, die Baudelaire; hij wil maar niet dood! - verkettert een Duchesne, na een Rousseau (Jean, tout court), Baudelaire's verzen als ‘un impur mélange de païenne corruption et d'austérité catholique outrée’! Ook de Pontmartin, Moret, Valette, Dusolier onthalen de tweede uitgave van ‘Les Fleurs du Mal’ op een nieuwen uitval.

Onder de nekrologische opstellen, is dat van den driftkop, en lateren communard Jules Vallès, een model van brutaliteit. Een staaltje: ‘Il y avait en lui du prêtre, de la vieille femme et du cabotin. C'était surtout un cabotin. Poète, il ne l'était pas de par le ciel, et il avait dû se donner un mal affreux pour le devenir: il eut une minute de gloire, un siècle d'agonie: aura-t-il dix ans d'immortalité? A peine! Ses admirateurs peuvent tout au plus espérer qu'un jour un curieux ou un raffiné logera ce fou dans un volume tiré à cent exemplaires, en compagnie de quelques excentriques crottés. Il ne mérite pas davantage... Que Satan ait son âme!’ (Taine, in een brief aan Bourget, na 't verschijnen van ‘Le Disciple’, heette Vallès: ‘une vipère heureuse et fière de ses crocs, de son venin et de ses morsures’). J. Claretie beweert: ‘c'est le mysticisme qui a tué Baudelaire’, en bewijst meteen, dat hij, noch van het mysticisme, noch van Baudelaire, eenig benul heeft. Louis Ulbach besluit zijn pedant-strenge kritiek als volgt: ‘Baudelaire gardera une place dans la bibliothèque des érudits, la place des poètes inutiles et des écrivains qui ne servent ni le fond commun des idées de leur temps, ni leur propre individualité. On les admire dans leur impuissance, on les aime pour leurs qualités aimables, on ne saurait ni les regretter ni vouloir les imiter.’ Gautier van huize uit geen diepgraver, was zelden zoo

[p. 108]

oppervlakkig. Pontmartin en Veuillot treffen een waardigen toon, den eenig-passenden trouwens, vooral bij een open graf. Tot zoover de hoofdzakelijk-afbrekende kritiek: vulgair, ten slotte, omdat ze zich niet wist te verheffen, boven het alledaagsche van 't gevalletje, alias de stof van het kunstwerk op zichzelf, tot de hoogten eener ethisch-esthetische beschouwing, waar vorm en inhoud één worden. De lovende kritiek neemt heel wat ruimer plaats in; te ruim eigenlijk, dan dat we er aan denken, ten gerieve van dit beknopt overzicht, zelfs maar alle etiketten af te lezen. Hier en daar toch even stil gestaan!

Veertien dagen na 't verschijnen van den bundel, verklaart Ed. Thierry, in ‘Le Moniteur universel’ (waar men een artikel van Sainte-Beuve verwachtte): ‘j'ai déjà rapproché de Mirabeau l'auteur des “Fleurs du Mal”, je le rapproche de Dante, et je réponds que le vieux Florentin reconnaîtrait plus d'une fois dans le poète français sa fougue, sa parole effrayante, ses images implacables et la sonorité de son vers d'airain.’ In ‘Le Présent’, een den dichter zeer genegen blad, voorspelt Fr. Dulamon, dat het werk beleven zal: ‘(des) injures passagères et (des) suffrages durables’. Het lovend opstel van Asselineau, bestemd voor de ‘Revue française’, werd zooals reeds vermeld, door de censuur ingehouden; dat van Barbey d'Aurevilly onderging eenzelfde lot. Eerst in '60 kwam de voorzichtige Sainte-Beuve uit zijn schelp; bewondering vrij-uit was het niet, wel een neutraal niets-zeggen in vriendelijke (?) bewoording. ‘Il sait le cas que je fais de son esprit fin, de son talent habile et curieux’, en verder: ‘Baudelaire, Bouilhet et Soulary décorent, le déclin et le coucher de la Pléiade (romantique). Ils viennent tard, quand l'école dont ils sont a déjà tant donné et tant produit, quand elle est comme épuisée...’ In ‘l'Indépendance belge’, gewaagt de bekende kritikus Gustave Fréderix van ‘le poète savant et raffiné’. Volgens Verlaine,

[p. 109]

bestaat de oorspronkelijkheid van Baudelaire vooral hierin, dat hij, essentieel en krachtig, den modernen mensch vertegenwoordigt. ‘Cette individualité de sensitive... Charles Baudelaire la représente à l'état de type, de héros. Pour le vers qui est toute une atmosphère, le vers qui, sitôt lu, se fixe dans la mémoire pour n'en sortir jamais et y chante,... je ne connais à Baudelaire, parmi les modernes, de rival qu'Alfred de Vigny...’.

In April '66 liep de mare van Baudelaire's schielijk overlijden in België; te dier gelegenheid schreef H. de La Madelène een sympathiek artikel in ‘Le Nain jaune’. ‘Le Figaro’ scheen alle booze luim voor goed verleerd; sinds November '63 behoorde Baudelaire immers tot de medewerkers er van. (Hij publiceerde er een studie over Guys en ‘Le Spleen de Paris’). Over Baudelaire gingen daar nu, in versneld tempo, opstellen van Yriarte, Mairobert, Champfleury, Maillard, d'Aunay, Magnard, Nadar... Zoo wat overal trouwens duiken stukken op over den dichter; verwijzen we hier enkel naar deze van Desonnaz, Bauer, Fouquier, Lermina, Noir, Ratisbonne, Sol, Vitu, Banville, Fizelière, Jean de Paris (Pierre Veron), Chabrol (een hevig rekwisitorium tegen Vallès), Bataille, Dommartin, Durand, Vemoy... j'en passe...

Na deze ‘revue des revues’, die niet minder dan twee honderd vijf en vijftig nummers telt, vult de Heer Bandy zijn materiaal aan met citaten uit boeken. Veel nieuws brengen deze negen en dertig stuks niet; meestal oude kennissen uit tijdschriften. Onder de ‘nieuwe geluiden’ stippen we slechts aan: een gedicht van Th. de Banville, uit ‘Stalactites’. (Kent men dat, in '74 geschreven, prachtig stuk ‘Baudelaire’, in ‘Les Exilés’ van de Banville?⁽¹⁴⁾ Het reeds vermelde artikel van Barbey d'Aurevilly, benevens een drietal andere, verscheen in een brochuur met naam: ‘Articles justificatifs pour Charles Baudelaire, auteur des Fleurs du Mal’. Het sluit met den bekenden klaroenstoot: ‘Après les Fleurs du

(14) Uit ‘Poésies complètes’, Parijs, '98, blz. 133-'34:

Toujours un pur rayon mystérieux éclaire
En ses replis obscurs l'oeuvre de Baudelaire,
Et le surnaturel, en ses rêve jeté,
Y mêle son extase et son étrangeté.
L'homme moderne, usant sa bravoure stérile
En d'absurdes combats, plus durs que ceux d'Achille,
Et fort de sa misère et de son désespoir,
Héros pensif, caché dans son mince habit noir,
S'abreuvant à longs traits de la douleur choisie,
Savourant lentement cette amère ambroisie,
Et gardant en son coeur, lutteur déshérité,
Le culte et le regret poignant de la beauté;
La femme abandonnée à son ivresse folle
Se parant de saphirs comme une vaine idole,
Et tous les deux fuyant l'épouvante du jour,
Poursuivis par le fouet horrible de l'Amour;
La Pauvreté, l'Erreur, la Passion, le Vice,
L'ennui silencieux, acharnant leur sévice
Sur ce couple privé du guide essentiel,
Et cependant mordu par l'appétit du ciel,
Et se ressouvenant, en sa splendeur première,
D'avoir été pétri de fange et de lumière;
L'être vil ne pouvant cesser d'être divin;
Le malheureux noyant ses soucis dans le vin,
Mais sentant tout à coup que l'ivresse fatale
Ouvre dans sa cervelle une porte idéale,
Et, dévoilant l'azur pour ses sens engourdis,
Lui donne le frisson des vagues paradis;
Le libertin voyant, en son amère délire,
Qu'un ongle furieux d'un Ange le déchire,
Et le force, avivant cette blessure en feu
A traîner sa laideur sous l'oeil même de Dieu;
La Matière, céleste encor même en sa chute,
Impuissante à créer l'oubli d'une minute,
Pâture du Désir, jouet du noir Remord,
Et souffrant sans répit jusqu'à ce que la Mort,
Apparaissant, la baise au front et la délivre;
O mon âme, voilà ce qu'on voit, dans ce livre
Où le pale songeur qui vécut et souffrit
Adore la vertu subtile de l'esprit;
Voilà ce que l'on voit dans ses vivantes rimes
Où Baudelaire, épris de l'horreur des abîmes
Et fuyant vers l'azur du gouffre meurtrier,
Dédaigne de descendre au terrestre laurier;
Dans cette oeuvre d'amour, d'ironie et de fièvre,
Où le poète au coeur meurtri penche sa lèvre
Que les mots odieux ne souillèrent jamais,
Vers la Foi pâtissante, ange des purs sommets,
Et triste comme Hamlet au tombeau d'Ophélie,
Pleure sur notre joie et sur notre folie.

[p. 110]

Mal, il n'y a plus que deux parties à prendre pour le poète qui les fit éclore: ou se brûler la cervelle... ou se faire chrétien! (Men weet dat Barbey, bij 't verschijnen, in '83, van Huysmans' ‘A Rebours’, een dergelijke sommatie herhaalde: ‘après un tel livre, il ne reste plus à l'auteur qu'à choisir entre la bouche du pistolet ou les pieds de la croix’. Met die keus, bleek Huysmans aanvankelijk niet zoo haastig; eerst twintig jaar later, verklaarde hij: ‘c'est fait’!).

Van werkelijke miskenning kan, waar in oogenschouw genomen wordt al wat over Baudelaire's werken bij hun verschijnen, en naar aanleiding van zijn verscheiden, geschreven werd, niet langer spraak zijn. Dat het nageslacht evenwel een ander, en hooger-gestemden toon aansloeg, ligt vóór de hand. In den lof van tijdgenooten, hoe gegrond en verheven ook, ontbreken steeds zekere elementen, eerst door latere geslachten te ontdekken en uit te baten.

Over Baudelaire's invloed op de wereldlitteratuur bijv., vermag een Soupeault en een Thibaudet - om nu een paar van zijn jongste vereerders te citeeren - uit te weiden, suo tempore zou dat zelfs een Sainte-Beuve niet gekund, eenvoudig bij gebrek aan den vereischten ‘recul du temps’! In niet geringe mate nochtans, wordt de roem van een dichter uitgemaakt, juist door den invloed, die van zijn werk op litteratuur en publiek uitgaat. Over een tijdgenoot schrijft men nooit een volledig essay; past een kritikus immers vlijmscherpe diagnose, prognose daarentegen blijft hem, evenals den historikus, streng ontzegd. Beiden immers dienen te bouwen op vastgestelde feiten, en voorspellingen naar 't land der loutere fantasie te verwijzen. Wel is daar altijd een raam te openen op verwachtingen, maar een verwachting is nog geen profetie, éen althans die goed uitvalt! Een door tijdgenooten, als meesterstuk geprezen werk, heeft allicht kans, ook als dusdanig door het nageslacht aanvaard te worden. Volstrekte zekerheid evenwel geldt hier niet. Hoe kort immers was

[p. 111]

het leven van zoo menig ‘onsterfelijk prachtwerk’! En hoe vaak, moest ‘een daad van eenvoudige rechtvaardigheid’ een miskend kunstwerk uit het verre verleden opdiepen!

Tijdens Baudelaire's leven, viel zelfs niet te vermoeden, dat, niet slechts in Frankrijk, maar ook daarbuiten en niet alleen wat de techniek van 't vers, maar vooral den geest van zijn werk aangaat, de invloed van den dichter der ‘Fleurs du Mal’ met den dag aangroeien zou.

Het baudelairisme is geen legende; ook werken, om hun vorm tot de meest verschillende stroomingen in de litteratuur, en hun inspiratie tot de hooge spiritualiteit behoorend, dragen er van de duidelijkste kenteekenen. Of de essentie van het baudelairisme in het essay van Dr. de Smaele ten volle gevat, laat staan akkuraat-precies geformuleerd werd, blijve een open vraag. Een ander, van algemeen belang, dringt zich evenwel op: valt daar niet waar te nemen, een neiging tot aandikken van allerlei bezwaren tegen den dichter ingebracht? Fenomeen, trouwens volkomen psychologisch te verklaren: bewondering, mits ze liefde heet, is niet zelden achterdochtig⁽¹⁵⁾! Neiging alleszins, die veeleer den apologist, dan den kritikus verraadt, en, vast en zeker, duidt op een, in de litteraire kritiek, endemisch voorkomend tekort aan historischen, laat staan objektieven zin.

Gewaagde men onlangs niet van ‘krisis’, ook in de litteraire historiografie⁽¹⁶⁾? Omwille allicht van een methode, die haar ‘Wertung’ - als ze 't nog tot een ‘Wertung’ brengt; konkludeeren immers is thans, bij vele absolute relativisten, uit den booze! - steunt, meer op indrukken, dan op feiten. Tekststudie is niet alles, maar, voor wie de teksten te interpreteeren weet, toch al heel wat. Op dat interpreteeren komt het juist aan, en hier dient gewaarschuwd tegen een impressionisme, dat zich met voorliefde verschuilt achter het veel misbruikt trefwoord: dynamisme. Men

(15) Achterdocht duidelijk blijkend uit het gemis aan rustig-beschouwen en kalm-noteeren, dat de dominante is van Dr. de Smaele's betoog. (Ieder ‘promotor’ moest tevens ‘moderator’ zijn!) Ook waar Baudelaire's katholicisme behandeld wordt. Voor katholieke essayisten, als de Reynold en Fumet (de holle grootspraak van een Stein, of een van Severen, buiten bespreking gelaten), is het zaak, niet Baudelaire ‘voor zich op te eischen’, maar alleen aan te toonen, hoe diep zijn werk doordrongen is van katholieke levensbeginselen. Gewagen van ‘hineininterpretieren’, met het oog op de Reynold's argumenten, of van ‘specieus’, waar het Fumet zijn uiteenzetting geldt, wijst bij Dr. de Smaele alleen op een verkeerd ‘interpretieren’ van een objektief feit, nl. de katholieke leer, die hij niet dan uiterstgebrekkig kent. Hoe zou hij dus, anders dan ‘eenigszins vaag en onbeholpen’, zooals Prof. van Mierlo getuigt, het katholicisme van Baudelaire behandelen?

(16) Te raadplegen: Ph. van Tieghem, Tendances nouvelles en Histoire littéraire, Parijs, '30; T.G. Tucker, The Judgment and Appreciation of Literature, Melbourne, '26; M. Dragomirescu, La Science de la Littérature, Parijs, '28; S. Etienne, Défense de la Philologie, Luik, '33 en vooral het verslag van het kongres te Budapest (Mei '31), Proceedings of the first international Congress of literary History, in ‘Bulletin of the International Commitee of historial Sciences, nr 14, Februari '32, Parijs (Les Presses universitaires), met de belangrijke bijdragen o.m. van Baldensperger, Thienemann, Croce, Fay, Eckhoff, Ermatinger, Nadler, Hankiss, Walzel, Schücking, Cysarz, Ascoli, Folkierski en van Tieghem. Défense de la Dialectique’: heet een zakelijk overzicht van den toestand op litterair-historisch gebied, door den Heer Bruymans, in ‘Neophilologus’, 21^e jaargang, aflev. 1.

[p. 112]

ga, in elk geval, uit van den tekst, een objektief feit, dat echter de volheid en heerlijkheid van zijn intiem wezen, eerst dan geheel uitstraalt, wanneer het in aanraking komt met ‘la fine pointe’ van een onbevangen kunstenaarsziel. Een kritikus is immers in eerste instantie een herscheppend kunstenaar; niet alleen toont hij aan: wat is, maar ook, hoe het had kunnen, zooniet moeten zijn! Dat hij dien uitslag bereikt, heeft hij te danken o.m. aan twee essentieele gaven: intuïtie en verbeelding. Waar deze ontbreken, tracht men het meestal te stellen met een flinke dosis... inbeelding, waarvan het dynanisme dan vooral gespitst blijkt op een kommentaar, die in den tekst zelf zijn rechtvaardiging niet vindt. Dat gebeurt vooral, waar kritiek een afscheiding is van de klier, die men op zijn zachtst, kwaad humeur noemt. Gewaagde Sainte-Beuve niet van ‘mes poissons’? ('t Was overigens van Sainte-Beuve, dat Barbey d'Aurevilly getuigde: ‘il est toujours entre un engouement et un ressentiment’). Komt het niet voor, dat het kommentariëeren van den meest vredelievenden dichter, een ‘con amore et brio’ aangegrepen gelegenheid wordt, tot het luchten van den kleinzieligsten, persoonlijken wrevel? Zoo uit zich niet zelden de heele mensch in de geringste van zijn nota's. Waar echter het subjektivisme in de litteraire kritiek hootdzakelijk uitgaat van bewondering voor ‘een auteur de chevet’, kan, met toegeving dat alle liefde blind is, veel goed gemaakt worden. Met een De Raaf die onkritisch, want onvoorwaardelijk Kloos ophemelt, schiet men beter op, dan met een Kalff, die van Eeden neerbonkt. Men begrijpt de verontwaardiging van een essayist, omdat niet allen, altijd in eenzelfden kultus opgingen; jammert hij echter over ongehoorde miskenning, dan zal men hem eenvoudig verwijzen naar de geschiedenis als naar een verleden, dat in het heden voortleeft.

Het oordeel der tijdgenooten is zeer dikwijls verkeerd bevonden⁽¹⁷⁾. Pradon's ‘Phèdre’ werd in zijn tijd, wel niet hooger

(17) Te lezen: J.-G. Prodhomme, Vingt Chefs-d'oeuvres jugés par leurs Contemporains, Parijs, '31; Marcel Hervier, Les Ecrivains français jugés par leurs Contemporains, twee deelen, Parijs, z.d.

[p. 113]

gesteld dan Racine's ‘Phèdre’, maar er toch mee vergeleken; vóor ons blijkt zelfs die vergelijkings-mogelijkheid totaal uitgesloten. En dient herinnerd aan de fameuze ‘querelle du Cid’? Stelde de wijze Boileau, Segrais niet boven La Fontaine? Over ‘La nouvelle Héloise’ oordeelde Voltaire, die ook reeds Dante en Shakespeare verketterd had, als volgt: ‘A mon gré, il est sot, bourgeois, impudent, ennuyeux...’ Flaubert, evenals Brunetière en Giraud, is niet te spreken over ‘Le Rouge et le Noir’ van Stendhal, door Taine en Bourget zoozeer bewonderd!; ‘mal écrit et incompréhensible, comme caractère et intentions’. Met het oog op Hugo's ‘Contemplations’ vaticineert Barbey d'Aurevilly: ‘Comme Ronsard, en deux générations il sera illisible’! De voorbeelden konden vermenigvuldigd; ook onze litteratuur - denk even maar aan de tegenstelling Vondel-Vos of Gezelle-de Koninck - zou hier belangrijk materiaal aan de hand doen; waar het echter onzen tijd geldt, zou het allicht op nog versche wonden, zout strooien... Niets trouwens lag hier verder dan lust tot polemiseeren; het was ons alleen te doen om een kantteekening bij een nota, àl liep ze ook gaandeweg den rand van 't blad over, om uit te vloeien tot een hoordevol opstel⁽¹⁸⁾. Wie zal het, vlaamsche belangstelling voor Baudelaire ten kwade duiden, waar ze minstens even luid wenscht mee te spreken, als deze amerikaansche?

1935.

(18) Brunetière, die, vooral de laatste jaren van zijn werkdadig leven, ter bekroning van zijn moreele en litteraire evolutie, de kunst, nooit dan in het kader der ruimste sociologie te beschouwen wenschte, wees herhaaldelijk uitsluitend op de ethische zijde van het baudelairiaansch probleem. De jeugd indachtig schreef hij: ‘Parmi les corrupteurs des collégiens je n'hésiterai jama-is à compter l'auteur de ‘Rouge et Noir’ et celui des ‘Fleurs du Mal’ - hij heeft overschot van gelijk: Baudelaire is geen lektuur voor de jeugd.