|
| |
| |
| |
[Balladen en romancen]
1.
Heer Halewijn zong een liedekijn.
| |
A.
Heer Halewijn zong een liedekijn,
al die dat hoorde wou bi hem zijn.
En dat vernam een koni(n)gskind,
die was zoo schoon en zoo bemind.
Zi ging voor haren vader staen:
‘och vader, mag ik naer Halewijn gaen?’
- ‘Och neen, gi dochter, neen gi niet!
die derwaert gaen en keeren niet.’
Zi ging voor hare moeder staen:
‘och moeder, mag ik naer Halewijn gaen?’
- ‘Och neen, gi dochter, neen gi niet!
die derwaert gaen en keeren niet.’
Zi ging voor hare zuster staen:
‘och zuster, mag ik naer Halewijn gaen?’
- ‘Och neen, gi zuster, neen gi niet!
die derwaert gaen en keeren niet.’
| |
| |
Zi ging voor haren broeder staen:
‘och broeder, mag ik naer Halewijn gaen?’
- ‘'t Is mi aleens waer dat gi gaet,
als gi uw eer maer wel bewaert
en gi uw kroon naer rechten draagt.’
Toen is zi op haer kamer gegaen
en deed haer beste kleeren aen.
Wat deed zi aen haren lijve?
een hemdeken fijnder als zijde.
Wat deed zi aen haer schoon korslijf?
van gouden banden stond het stijf.
Wat deed zi aen haren rooden rok?
van steke tot steke een gouden knop.
Wat deed zi aen haren keirle?
van steke tot steke een peirle.
Wat deed zi aen haer schoon blond hair?
een kroone van goud en die woog zwaer.
Zi ging al in haers vaders stal
en koos daer 't beste ros van al.
Zi zette haer schrijlings op het ros,
al zingend en klingend reed zi door 't bosch.
Als zi te midden 't bosch mogt zijn,
daer vond zi mijn heer Halewijn.
‘Gegroet!’ zei hi, en kwam tot haer,
‘gegroet, schoon maegd, bruin oogen klaer!’
Zi reden met malkander voort
en op den weg viel menig woort.
Zi kwamen bi een galgenveld,
daer aen hing menig vrouwenbeeld.
Alsdan heeft hi tot haer gezeid:
‘mits gi de schoonste maget zijt
zoo kiest uw dood! het is nog tijd.’
- ‘Wel als ik dan hier kiezen zal,
zoo kieze ik dan het zweerd voor al.
- ‘Maer trekt eerst uit uw opperst kleed,
want maegdenbloed dat spreit zoo breed,
zoo 't u bespreide het ware mi leed.’
Eer dat zijn kleed getogen was
zijn hoofd lag voor zijn voeten ras,
zijn tong nog deze woorden sprak:
‘Gaet ginder in het koren
en blaest daer op min horen,
dat al mijn vrienden 't hooren.’
- ‘Al in het koren en gaen ik niet,
op uwen horen en blaes ik niet.’
- ‘Gaet ginder onder de galge
en haelt daer een pot met zalve
en strijkt dat aen mijn rooden hals!’
- ‘Al onder de galge (en) gaen ik niet,
uw rooden hals en strijk ik niet,
moordenaers raed en doe ik niet.’
Zi nam het hoofd al bi het haer
en waschte 't in een bronne klaer.
Zi zette haer schrijlings op het ros,
al zingend en klingend reed zi door 't bosch.
En als zi was ter halver baen
kwam Halewijns moeder daer gegaen:
‘schoon maegt, zaegt gi mijn zoon niet gaen?’
| |
| |
- ‘Uw zoon heer Halewijn is gaen jagen,
g' en ziet hem weer uw levens dagen.
‘Uw zoon heer Halewijn is dood,
ik heb zijn hoofd in mijnen schoot,
van bloed is mijn(en) voorschoot rood!’
Toen ze aen haers vaders poorte kwam
zi blaesde den horen als een man.
En als de vader dit vernam
't verheugde hem dat zi weder kwam.
Daer werd gehouden een banket,
het hoofd werd op de tafel gezet.
Str. 10, v. 3. kroon. Door een krans of kroon beduidde men de eer eener maagd (W.). - 15, 1. keirle. Kerle, karele, Kil.: vestis suprema; vgl. str. 25, ‘opperst kleed’. - 22, 1. galgenveld. De plaats waar volgens de oude overlevering tooveressen (heksen) vergaderden. - 27, 2. horen. ‘Die letzte Bitte, und die Rettung aus dem Tod durch blasen und spielen, kommt häufig vor, von Arion bis auf Gunnar, der durch Harfenschlag die Schlangen abhält’ (W. Grimm, aangeh. door Dr. J. Bolte, Das Märchen vom Tanze des Mönches im Dornbusch, Festschrift zum 5. Neuphilologentage. Berlin, 1892). - 29. pot met zalve, zalf was vroeger, ook bij de Romeinen, de grond der uitwendige: geneeskunst. Zie Dr. Deneffe, Etude sur la trousse d'un chirurgien Gallo-Romain du IIIe siècle, Anv. 1892; vandaar het nog levende spreekwoord: Er is geen zalf aan te strijken. In tekst C, str. 49, wordt door Roland (Halewijn) ook maagdezeem (maagdenhonig) als redmiddel aangeduid.
| |
B.
Variante. Zelfde lezing in 6/4-maat, met dit slot:
| |
| |
| |
B.
Heer Haelewyn, die zong een liedeken kleyn,
en die het hoorde die wouw' er by zyn,
waer door dat' er veel zyn gekomen in pyn.
Dan was daer noch een konings-kind,
al van de schoonste die men vind,
en die van haer ouders wiers zeer bemind.
Zy ging voor haeren vader staen:
vader mag ik wandelen gaen?
mynheer Haelewyn die is zoo aengenaem.
Neen myn dochter vol van rom,
die derwaerds gaet komt noyt weêrom,
wel zestien zyn'er dood gebleven met veel weedom.
Dan ging zy voor haer moeder staen:
moeder mag ik wandelen gaen?
want mynheer Haelewyn die staet my wel aen.
Neen myn dochter vol van rom,
al die daer gaet komt noyt weêrom,
veel dochters lieten daer hun leven en blom.
Noch ging zy voor haer zuster staen:
zuster laet my wandelen gaen,
ik wil mynheer Haelewyn eens spreken aen.
Neen myn zuster schoonste blom,
al die daer gaet komt noyt weêrom,
van al de maegden die daer blyven, staen de menschen stom.
Voor 't lest sprak z' haeren broeder aen:
mag ik by heer Haelewyn gaen,
dat is al myn versoek, wilt 't my toch toestaen.
'T en let my niet waer dat gy gaet,
als gy uw' eer maer wel bewaert,
en daer van en wil ik niet zyn vervaert.
Gy mo(o)gt vry by mynheer Haelewyn gaen,
uw bede wil ik niet afslaen,
al wat gy my verzoekt wil ik u toestaen.
Zy ging op haer slaepkamer fyn,
deed aen een kleed van wit satyn,
waer door zy scheen een godin te zyn.
Zy deed aen een carnaeten rok,
op ieder ploeye een gouden knop,
en eenen alderkostelyksten voorschoot daer op.
Zy sprong dan op haer vaders peird,
en rede voord ten bossche waerd,
met een mannelyk hert heel onvervaerd.
In 't midden van den bosch heel fyn,
daer vond zy mynheer Haelewyn,
hi sprak schoon' maegd gy moet willekom zyn.
Ik hop' gy zult worden myn deel,
laet ons reyden nae myn kasteel,
daer zal ik u toonen menig schoon juweel.
Zy reden dan te saemen voord,
op dezen weg viel menig woord,
want het was eenen langen weg ongehoord.
Zy kwamen dan op het galge-veld,
denkt eens hoe dat zy was ontsteld,
als zy daer zag hangen menig maegde-beeld.
| |
| |
Alsdan heeft hy tot haer gezeyd:
maget mids gy de schoonste zyt,
zoo laet ik u kiezen met vlyt.
Of dat gy wilt gehangen zyn,
of sterven door het zweird met pyn,
daerom wilt haest kiezen met vleyt.
Wel als ik dan kiezen zal,
zoo kies ik het zweird voor al,
dat is de eerlykste dood in dit geval.
Maer trekt eerst uyt uw beste kleed,
daer mogt aen komen eenig leed,
want ziet het maegde bloed dat springt zoo vreed.
Maer eer zyn kleed ten halven was,
lag zyn hoofd voor zyn voeten ras,
en hy had het wel verdiend op dat pas.
Den kop sprak levende noch half,
maget ziet daer nevens de galg',
daer zult gy vinden eenen pot met zalf.
En strykt die voord aen mynen mond,
maer zy riep: sterft valschen grond,
en hy gaf zynen geest terstond.
Zy nam het hoofd op g'heel verstoord,
en rede op haer peird zoo voord,
en liet het lichaem liggen in zyn bloed versmoord.
Als zy kwam half weg de baen,
kwam zynen vader daer gegaen:
maget hoe mag het met heer Haelewyn gaen.
'K heb hem gelaeten wel gesteld,
en voord zit hy daer in het veld,
wel met zestien maegden zit hy daer en speeld.
Wat voorder op de zelve baen,
kwam daer ook zynen broeder aen,
dochter hoe mag het met heer Haelewyn gaen.
Uw broeder is eenen heer vermaerd,
zyn konsten heeft hy my verklaerd,
en met zestien maegden is hy wel bewaerd,
Dan noch wat voorder op de baen,
kwam daer ook zijne zuster aen,
om van den buyt en haeren broeder te verstaen.
Hier wat voorder in het veld,
daer is uw broeder als een held,
aen zestien maegden heb ik hem gelyk gesteld.
Als zy dan noch voorder was,
daer kwam zyn moeder alzoo ras,
mevrouw is mynen zoon noch wel te pas.
Ik heb van 't leven hem beroofd,
in mynen schoot heb ik zyn hoofd;
hy is als Holofernes, my gelooft.
De moeder weende heel gestoord:
had gy wat eer gezeyd dat woord,
gy en had zoo wyd niet geraekt voord.
Gy zyt gelukkig leelyk wyf,
dat gy behouden mo(o)gt u lyf;
en dat ik u niet maek als uwen zoone styf.
Zy reed dan voord als Judith wys,
Zoo recht nae haer vaders paleys,
daer zy wierd ingehaeld met eer en prys.
Zy blaest den hoorn bly van zin,
met victorie als een heldin,
en heel het hof dat onfingt haer in min.
| |
| |
| |
C.
Er was een stoute Roland,
hij beminde een' dochter uit Engeland.
Hij en wist ze niet hoe krijgen,
met lezen of met schrijven,
met vechten of met kijven.
Zij ging al voor haar vader staan:
‘Ach! vader, mag ik naar Roland gaan,
naar Roland henen, te kermis gaan,
waar al mijne vrienden passeeren en gaan?’
- ‘Ba, neen je, mijn dochter Louise,
gij bloeme nooit volprezen,
gij en zult noch gaan noch reizen.
Roland is een stoute kalant,
hij bedriegt de mooi maagden al waar hij kan,
hij staat met 't blank zweerd in zijn hand,
en al zijn soldaten hebben 't harnas aan.’
- ‘'k Heb Roland meer als eens gezien,
't en is d'eerste keer noch de tweede niet;
met 't blank zweerd en staat hij niet,
al die soldaten en zijn daar niet.’
Zij ging al voor haar moeder staan
‘Ach! moeder, mag ik naar Roland gaan,
naar Roland henen, te kermis gaan,
waar al mijne vrienden passeeren en gaan?’
- ‘Ba, neen je, mijn dochter Louise,
gij bloeme nooit volprezen,
gij en zult noch gaan noch reizen.
‘Roland is een stoute kalant,
hij bedriegt de mooi maagden al waar hij kan,
hij staat met 't blank zweerd in zijn hand,
en al zijn soldaten hebben 't harnas aan.
- ‘'k Heb Roland meer als eens gezien,
't en is d' eerste keer noch de tweede niet;
met 't blank zweerd en staat hij niet,
al die soldaten en zijn daar niet.’
Zij ging al voor haar broeder staan:
‘Broeder, mag ik naar Roland gaan,
naar Roland henen, te kermis gaan,
waar al mijne vrienden passeeren en gaan?’
| |
| |
- ‘Ba, neen je, mijn zuster Louise,
gij bloeme nooit volprezen,
gij en zult noch gaan noch reizen.
Roland is een stoute kalant,
hij bedriegt de mooi maagden al waar hij kan,
hij staat met 't blank zweerd in zijn hand,
en al zijn soldaten hebben 't harnas aan.’
- ‘'k Heb Roland meer als eens gezien,
't en is d'eerste keer noch de tweede niet;
met 't blank zweerd en staat hij niet,
al die soldaten en zijn daar niet.’
Zij ging voor haren biechtvader staan:
‘Biechtvader, mag ik naar Roland gaan,
naar Roland henen, te kermis gaan,
waar al mijne vrienden passeeren en gaan?’
- ‘'t Is mij al een waar dat gij gaat,
als gij uw eer en ziel bewaart,
uw ouders in geen schande en laat,
uwe kroone van goud maar wel en spaart.’
Zij ging al voor haar vader staan:
‘Adieu, vader, nu wil ik gaan,
'k heb van mijn biechtvader oorlof ontfaan.’
Zij ging al voor haar moeder staan:
‘Adieu, moeder, nu wil ik gaan,
'k heb van mijn biechtvader oorlof ontfaan.’
Zij ging al voor haar broeder staan:
‘Adieu, broeder, nu wil ik gaan,
'k heb van mijn biechtvader oorlof ontfaan.’
Zij ging al in de kelder,
zij streek haar haar met zilver;
Zij ging al in de salette,
zij deed haar daar blanketten.
Wat deed zij aan haar hemdetje?
van steek tot steek een endetje.
Wat deed zij aan haar roklijf rond?
't Was meer weerd als honderd pond.
Wat deed zij aan haar onderrok?
Van steek tot steek zilver erop.
Wat deed zij aan haar bovenrok?
Van steek tot steek een gouden knop.
Wat deed zij aan haar kerel?
Van steek tot steek een perel.
Wat deed zij aan haar ronden hals?
Twaalf toeren perels, z'en waren niet valsch.
Wat stelde zij op haar schoon blond haar?
Een' kroon van goud, zij woeg zoo zwaar.
Zij ging al in haar vaders stal,
zij koos het schoonste ros van al.
Zij sprong scherlings op het ros,
zij reed ermee dwars door het bosch.
Als zij aan 't eerste kwartiertje kwam,
't was Rolands vader die tegen haar sprak:
‘Waar gaat gij, waar gaat gij, gij stoute maagd?
Zijt gij wel weerd wat dat gij draagt,
dat gij die schoone kroone draagt?’
- ‘Of ik het weerd ben ofte niet,
ga deure, ga deure, 'k en kenne u niet,
rij voort, rij voort, 'k en geve u niet.’
| |
| |
Als zij aan 't tweede kwartiertje kwam,
't was Rolands moeder die tegen haar sprak:
‘Waar gaat gij, waar gaat gij, gij stoute maagd?
Zijt gij wel weerd wat dat gij draagt,
dat gij die schoone kroone draagt?’
- ‘Of ik het weerd ben ofte niet,
ga deure, ga deure, 'k en kenne u niet,
rij voort, rij voort, 'k en geve u niet.’
Als zij aan 't derde kwartiertje kwam,
't was Rolands broeder die tegen haar sprak:
‘Waar gaat gij, waar gaat gij, gij stoute maagd?
Zijt gij wel weerd wat dat gij draagt,
dat gij die schoone kroone draagt?’
- ‘Of ik het weerd ben ofte niet,
ga deure, ga deure, 'k en kenne u niet,
rij voort, rij voort, 'k en geve u niet.’
Als zij bij Roland binnenkwam,
't was Roland die op zijn bedde lag:
en lees drij rozenkransen.
en lees drie rozenhoeden.’
Als zij aan zijn voeten kwam,
't was Roland die uit zijn bedde kwam.
Hij gaf haar daar te kiezen,
of haar eer te verliezen,
of voor 't blank zweerd te knielen.
- ‘'k Was veel wijzer, 'k koos het zweerd,
't was voor mijn ouders meer eere weerd.
‘Roland, stroop af uw opperste kleed,
want 't maagdebloed dat springt zoo breed.
‘Roland, stroop af uw opperste rok,
of 't maagdebloed dat springt er op.’
Als hij zijn opperste kleed aftrok,
zijn hoofd daar voor zijn voeten vloog.
en haal daar een potje met zalve,
en strijk het aan de wonden van mij,
zij zullen terstond genezen zijn.’
- ‘Onder de galg en ga ik niet,
het potje met zalf en haal ik niet,
aan uw' wonden en strijk ik 't niet,
moordenaars raad en doe ik niet;
't is tooverij, 'k en leer het niet.’
- ‘Ga daar onder den blauwen steen,
en haal daar een potje met maagdezeem,
en strijk het aan de wonden van mij,
zij zullen terstond genezen zijn.’
- ‘Onder den blauwen steen en ga ik niet,
het potje maagdezeem en haal ik niet,
aan uw' wonden en strijk ik 't niet,
moordenaars raad en doe ik niet;
't is tooverij, 'k en leer het niet.’
Zij pakte het hoofd al bij het haar,
zij wascht' het in een fonteine klaar.
Zij reed daarmee dwars door het bosch.
Als zij aan 't eerste kwartiertje kwam,
't was Rolands vader die tegen haar sprak:
‘Waar gaat gij, waar gaat gij, gij stoute maagd?
Waar hebt gij Roland, mijn zoon, gejaagd?’
| |
| |
- ‘Roland uw zoon, is lange dood,
God heeft zijne ziel en ik zijn hoofd,
want 'k heb hier 't hoofdetje in mijn schoot,
van bloed zoo is mijn voorschoot rood.’
Als zij aan 't tweede kwartiertje kwam,
't was Rolands moeder die tegen haar sprak:
‘Waar gaat gij, waar gaat gij, gij stoute maagd?
Waar hebt gij Roland, mijn zoon, gejaagd?’
- ‘Roland uw zoon, is lange dood,
God heeft zijn ziele en ik zijn hoofd,
want 'k heb hier 't hoofdetje in mijn schoot,
van bloed zoo is mijn voorschoot rood.’
Als zij aan 't derde kwartiertje kwam,
't was Rolands broeder die tegen haar sprak:
‘Waar gaat gij, waar gaat gij, gij stoute maagd?
Waar hebt gij Roland, mijn broeder gejaagd?’
- ‘Roland uw broeder, is lange dood,
God heeft zijn ziele en ik zijn hoofd,
want 'k heb hier 't hoofdetje in mijn schoot,
van bloed zoo is mijn voorschoot rood.’
Als zij kwam al in de stad,
trommels, trompetten zij gingen al op.
Zij stak het hoofd te vensteren uit,
zij riep: ‘nu ben ik Rolands bruid!’
Zij trok het hoofd te vensteren in,
zij riep: ‘nu ben ik een heldin!’
| |
D.
Here Halewin sanc een liedekijn,
al wie dat hoorde wouder bi sijn.
Dat vernam een conincs kint,
Ende si ginc voor vader staen:
‘vader, mach ic naer Halwine gaen?’
- ‘Neen, mine dochter, neen: ghi siet,
die daer gaen en keren niet.’
Ende si ginc voor moeder staen:
‘moeder, mach ic naer Halwine gaen?’
- ‘Neen, mine dochter, neen: ghi siet,
die daer gaen en keren niet.’
Ende si ginc voor haer suster staen:
‘suster, mach ic naer Halwine gaen?’
- ‘Neen, mine suster, neen: ghi siet,
die daer gaen en keren niet.’
Ende si is naer haer broeder ghegaen:
‘broeder, mach ic naer Halwine gaen?’
- ‘Tes mi al eender waer ghi gaer,
als die crone di rechte staet.’
Ende si es up haer camer ghegaen,
ende trac haer beste cleder aen.
Wat deetsi an haren live, so blide?
een wit hemdekin fijn als side.
Wat deed si an haren sconen korslive?
van goudinen banden stontet stive.
Wat deetsi an haren roden rocke?
van steke tot steke een goudine cnoppe.
| |
| |
Wat deetsi an haren kerele?
van steke tot steke al perele.
Wat deetsi aen haren blonden hare?
ene crone, van goude sware.
Ende si ginc naer vaders stalle,
ende cooser dbeste ros van allen.
Si sette haer scrilincs up dat ros,
ende reet al singhen ende clinghen door dbosch.
Doe si thalven dat bosch mochte sijn,
ontmoete si here Halewin.
- ‘Ghegroet,’ sprac hi, ‘ghi scone maghet,
die ene goudine crone draghet.
‘Com met mi, tot onder die linden
ghi sulter goet gheselscap vinden.’
Si reden met mallinc anderen voort,
ende upten weghe viel menich woort.
Si quamen bi een galghen velt;
daer hinc so menich vrouwenbelt.
‘Com, maghet scoon ende eerbaer,
sitte hier ende ontbinde dijn haer.’
So menich haer dat si ontbon',
so menich traen die haer ontron:
‘Hoe scone maghet ghi ooc sijt,
kies uwe doot!... het isser tijt.’
- ‘Here Halewin, als ic dan kiesen sal,
so kiese ic hier dat sweert, boven al.
- ‘Maer trect eerst ute dat oppercleet:
maeghdenbloet dat springhet so breet.’
Ende voor dat utegethogen was
lach sijn hooft al inne tgras.
Ende voor sijn levens draet afbrac,
sijn hooft noch dese woorden sprac:
‘Ga ginder al in dat corene,
ende blaset up minen horene!’
- ‘In dat corene en ga ic niet,
up dinen horene en blaes ic niet.’
- ‘Ga onder die galghe om een potteken salven,
ende striket aen minen roden halsen!’
- ‘Onder die galghe en ga ic niet:
dinen roden halse en bestrijc ic niet.’
Si nam dat hooft al bi den hare,
ende waschtet in ene borne clare.
Si sette haer scrilincs up dat ros,
ende reet al singhen ende clinghen door dbosch.
Here Halewins broeder quam ghegaen:
‘scoon maghet, hoe machet met Halwine staen?’
- ‘Ic hebben ghelaten inne dat velt,
met so menich scoon maeghdenbelt.’
Here Halewins suster quam ghegaen:
‘scoon maghet, hoe machet met Halwine staen?’
- ‘Hi hevet mi sine conste gheseit:
met menigher scone maghet hi reit.’
Here Halewins vader quam ghegaen:
‘scoon maghet, hoe machet met Halwine staen?’
- ‘Here Halewin seer moede was:
hi rustet stille inne tgras.’
| |
| |
Ende doe si was thalver banen
van den bossche sijn moeder quam ane:
‘Segghe mi, o scoone maghet,
of ghi minen sone saghet.’
- ‘Ic houde sijn hooft in minen schote;
mijn veurschoot van sinen bloede es rode.’
Ende doe si ander poorte quam,
bliessi den horen als een man.
Als heur vader dat hadde vernomen,
Er wart ghehouden een banquet,
ende dat hooft upter tafel gheset.
| |
Tekst A.
Naar mondelinge overlevering door Willems in Brabant opgeteekend en door hem medegedeeld in Mone's Anzeiger, V, 1836, kol. 448-450; - overgenomen door Uhland, Volksldr., 1844, nr. 74d. In zijne Oude Vl. ldr. 1848, nr. 49, bl. 116, gaf W. aan dien tekst een oudere kleur en duidde daarbij als varianten aan:
Doen si dat bosch ten halven quam
Halewijns soon haer tegen quam.
Hij bondt sijn peerd aen eenen boom;
de joncvrouw was vol ancxt en schroom.
‘Gegroet, sei hy, gy schoone maegd,
Gegroet, sei hy, bruyn oogen claer,
Comt, sit hier neer, ontbint u hair.’
Soo menich hair dat si ontbondt,
soo menich traentjen haer ontron.
Si namp het hoofd al by dat hair
en dooptet in een revier was claer.
Si ginc al aen sijnen hoofde
si ginc al aen sijne sijde
si ginc al aen sijne voeten
en las dry Weesgegroeten.
Hoffmann v.F., Niederl. Volksldr., 1856, nr. 9, bl. 39, die bij vergissing beweert, dat W. zich in zijne Oude Vl. ldr. hier en daar bediende van den Van Paemelschen tekst, waarover nader, nam Willems' eerste lezing over, buiten str. 19 en 20, die hij door de hierboven aangeduide varianten verving. Hoffmann's tekst werd aldus, met gewijzigde spelling:
| |
| |
Het overige zooals in Willems' eerste lezing; zoodat Hoffmanns tekst in het geheel veertig strophen beslaat.
Verder werd Willems' tweede lezing in meer moderne taal en spelling herdrukt door De Coussemaker, Chants pop. des Flamands de France, 1856, nr. 45, bl. 142; - door Snellaert, Oude en nieuwe liedjes, eerste uitg. Gent, 1852, nr. 76, bl. 46; tweede uitg. Gent, 1864, nr. 55, bl. 58, en, met Duitsche vertaling, door Böhme, Altd. Lb. 1877, nr. 15, bl. 64.
| |
B.
‘Een liedeken van den heere van Haelewyn, op de wyze van den Credo’, los blad nr. 25, in de eerste helft onzer eeuw gedrukt hij Van Paemel (1817-1845) te Gent, met de eigen spelling weergegeven. Ofschoon Willems verzekert, dat ‘de varianten van dit stuk in de gedrukte blaedjes welke men daervan op onze markten aentreft’ menigvuldig zijn, stemt Van Paemel's uitgave heel en al overeen met het los blad bij J. Thys (1783-1854) te Antwerpen gedrukt en opnieuw uitgegeven, met verbeterde spelling, door Hoffmann, t.a.p., nr. 10, bl. 43. Had men zich vroeger vergenoegd, zegt H., het tweede vers te herhalen, in later tijd werd bij elke strophe een derde regel bijgevoegd. H. achtte het dan ook nuttig dezen tekst mede te deelen als een bewijs van het diep verval der Nederlandsche volkspoëzie.
| |
C.
Lootens en Feys, Chants pop. flamands, 1879, nr. 37, bl. 60. De naam van Halewijn is door dien van Roland vervangen, en van het tooverlied is geen spraak meer. Elders zien wij integendeel Halewijn in de plaats treden van den Heer van Brunswijck (zie het lied ‘Een kind, en een kind’). De tekst C moge tot bewijs strekken, indien dit bewijs na den Van Paemelschen tekst nog wel noodig is, hoe oude liederen in den mond des volks kunnen verwateren en ontaarden.
| |
D.
Prudens van Duyse, Nagelaten gedichten, V, 1883, eerste stuk, bl. 39. In deze bewerking begroet Pol de Mont, Volkskunde, Gent IV, 1891, bl. 103 vlg., ‘een bewonderenswaardig symmetriek geheel; niet enkel een des dichters meesterlijkste navolgingen, maar eene der volmaaktste balladen die in eenige taal bestaan.’
Het Halewijnslied behoort tot onze oudste liederen. Dr. Kalff, Het lied in de M.E., bl. 53, zou het stuk in de XIVe, misschien in de XVe eeuw willen plaatsen. Misschien ook zou men mogen zeggen; op grond van de zeer oude melodie, dat dit lied in zijn oorspronkelijken, thans verloren, vorm, zelfs vóor de XIVe eeuw ontstaan is. Wat er ook van weze, op gezag van Grimm neemt Dr. Kalff gaarne aan, dat Halewijn niemand anders is dan Wodan, die zich als speelman van wonderbare kunstvaardigheid in het gebied van sprookjes en volkssagen heeft teruggetrokken. Doch buitendien heeft Halewijn gelijkenis met den Zweedschen ‘Strömkarl’, den nikker of watergeest, en zal de oorspronkelijke inhoud der sage, die ook in het Nederlandsche lied bezongen is, een liefdebetrekking tusschen een watergeest en een sterveling geweest zijn. In lateren tijd, moet de watergeest in een mensch veranderd zijn, en uit dit tijdstip is ons lied afkomstig. Ook in eene Engelsche ballade ‘The outlandish knight’, is de watergeest, de nikker, tot een ridder geworden, die het meisje meelokt. In het onmiddellijk volgende lied: ‘Daer reed een ridder al door het riet’, zien wij insgelijks de macht van den tooverzang. Beide liederen, zoowel als de Duitsche liederen van Ulinger, Adelger en Gert Olbert (Uhland, t.a.p., nr. 74 A,
| |
| |
B, C), behooren mede tot de sage ‘vom Mädchenräuber’ of Blauwbaardsage, zooals Böhme, Altd. Lb,, bl. 62, zich uitdrukt. De roover heet Ulrich, Holdrich, ridder Ulinger, of, zooals in het Nederlandsch, Halewijn. De stof, zegt Böhme, schijnt uit Noord-Frankrijk oorspronkelijk; maar er bestaat meer grond, volgens denzelfden schrijver, om aan te nemen, dat de Duitsche liederen van den Maagdenroover ontstaan zijn uit verhalen over melaatsche roovers, die hunne vrouwen of geroofde maagden en kinderen achtereenvolgens doodden om zich met het bloed der vermoorden te wasschen.
Tiersot, Hist. de la chanson pop. 1889, bl. 22 en 33 brengt het Halewijnslied in verband met het lied van Renaud et ses quatorze femmes.
Erk u. Böhme, Deutscher Liederhort, I, bl. 120, verdeelen de zeer rijke litteratuur der ‘Mädchenräubersage’ - meer dan tachtig daartoe behoorende liederen lagen hun voor - in twee groepen; in de eerste, bestaande uit Duitsche, Nederlandsche (‘Heer Halewijn’), Noorweegsche, Zweedsche, Deensche en Schotsche teksten, wordt het meisje, door tusschenkomst van haren broeder of door eigen list en kracht gered; in de tweede, vertegenwoordigd door Duitsche teksten (ook door het voornoemde Nederlandsche lied: ‘Daer reed een ridder’), wordt het meisje vermoord.
- De vele varianten van het Halewijnslied getuigen van de groote populariteit, die het eens genoot. Over De Coussemaker's voornoemde uitgave sprekend, schreef Snellaert nog in 1859 (De Dietsche Warande, V, 1859, bl. 57 vlg.): ‘Hier komen wij aan betere kennissen: Het Reuzenlied, Halewyn, den Hertog van Brunswyck, gemoderniseerde overblijfsels onzer aloude letterkunde. Het eerste, gelijk men weet, wordt nog overal in Vlaenderen gezongen; ook het tweede, doch op sommige plaetsen gelijk te Kortrijk, bepaeldelijk in de kant- of spellewerkscholen, alwaer het dient voor “steeklied.” De Hertog van Brunswyck wordt veel minder dan de twee overige gehoord .... wel te verstaen in 't geen men de vrye scholen zou kunnen heeten. In de groote gestichten is het zingen van Halewyn, ja, van elk lied - dat van de Passie niet uitgezonderd - verboden.’ Door het laatste lied wordt ongetwijfeld bedoeld: Het liedeken van de lange Passie ons Heere Jesu Christi, ‘stem: Lief, zijn mijn moeite al verloren’, met aanvang: ‘Hier is 't begin van 't bitter lijden’, 124 vierregelige strophen, los blad 41 van Van Paemel's verzameling, die echter, onder blad 39, ook Den droeven A.B.C. ofte korte Passie ons Heere Jesu Christi bevat. Dit laatste lied, ‘stemme van de miserere’, met aanvang: ‘Aensiet dit lyden aen’, telt 28 strophen.
Naar hetgeen ons door L. Lambrechts, Het lied op mijn dorp (Limburgsch jaarboek, 1892-93, Bilsen, bl. 37 vlg.) wordt geleerd, is het tooververhaal - verhaal, want zang hoort er niet bij toe - nog in Limburg, o.a. te Hoesselt, bij Bilsen, bekend. De held heet Generolmus. In plaats van hare moeder, ontmoet de koningsdochter op hare terugkomst een bende dienaers van Generolmus, want deze wordt voorgesteld als eene soort van kapitein die over eene gansche rei duivels gebiedt.
Van dichter Pol de Mont vernam ik, dat het Halewijnslied in 1896 nog rondom Leuven, o.a. te Rotselaar, werd gehoord.
| |
Melodie A.
Willems, t.a.p., en Snellaert, uitg. 1864, t.a.p.;
| |
| |
| |
variante, De Coussemaker, t.a.p.; ook vroeger uitgegeven in zijne Hist. de l'harmonie au moyen âge, 1852; zie bl. 104 en nr. 45 der bijlagen; - F.A. Gevaert, Hist. et théorie de la mus. de l'antiquité, I, 1875, bl. 136, als voorbeeld van den nog in den volkszang voortlevenden phrygischen modus, naderhand door denzelfden schrijver La mélopée antique, 1896, bl. 91, onvolledig-iastischen modus genaamd, als sluitende met de quint;
| |
C.
Lootens en Feys, t.a.p.
Bij Willems ontaard, bij Lootens en Feys nauwelijks herkenbaar, wordt de melodie eerst door De Coussemaker in verband met de door Van Paemel aangeduide zangwijs ‘Credo’ uitgegeven. De Halewijnsmelodie heeft inderdaad nauwe verwantschap met de zangwijze ‘Credo’ der Missa in duplicibus, ‘le chant du symbole de Constantinople, dont l'antiquité ne parait pas douteuse,’ zooals Gevaert, La mélopée ant., bl. 320, deze fraaie zangwijs noemt:
Cre - do in u - num De - um,
Pa - trem o - mni - po - ten-tem, enz.
Ten onrechte wordt door Erk u. Böhme, t.a.p. I, 133, beweerd, dat De Coussemaker de Halewijnsmelodie van de hymne ‘Conditor alme siderum’ wil afleiden.
Oskar Fleischer, Ein kapittel vergleichender Musikwissenschaft (Sammelbände der internationalen Musikgesellschaft, Leipzig, I, 1899, bl. 19 vlg.), wijst op de verwantschap bestaande tusschen de melodie van het Halewijnslied, de zangwijs eener ballade uit Bretagne, getiteld De drie monniken, te vinden bij Hersart de la Villemarqué, Barzaz-Breis, Parijs, 8e uitg. 1883, bl. 185, en de melodie van eene hymne ‘Sidus solare,’ voorkomend in een Napolitaansch Hs. van de XIe of XIIe eeuw. Ook de tekst van de ballade van De drie monniken heeft trekken van gelijkenis met de geschiedenis van Halewijn. O.F. stelt de vraag, welke van deze drie melodieën de oudste mag zijn?
Hierop kunnen wij alleenlijk antwoorden, dat de drie zangwijzen wel tot den iastischen modus kunnen behooren, maar niet tot denzelfden vorm. De eerste, zooals wij zagen, klinkt onvolledig-iastisch; de tweede:
Si - dus so - la - re, enz.
iastisch-aeolisch (Gevaert, La mél. ant., bl. 333); de derde (die pentaphonisch is, uit slechts vijf tonen samengesteld), in de natuurlijke toonladder, eene quint hooger, gebracht, klinkt mede onvolledig-iastisch, zoo niet aeolisch, sluitende op de tonica:
| |
| |
Kre - na rann em' i - ze - li, enz.
De Halewijnstrophe is eene tweeregelige, met herhaling van den tweeden regel, herhaling waarschijnlijk aan de melodie te wijten, daar deze laatste slechts met het herhalen van het tweede vers der strophe hare sluitnoot op de quint verkrijgt. Elk vers heeft vier accenten, met of zonder voorslag:
Heer Hálewijn zóng een líedekíjn
ál die dat hóorde wóu bi hem zijn.
Dit tweede vers kan echter ook met voorslag worden gescandeerd. Bovenaan geven wij de melodie metrisch hersteld naar De Coussemaker's lezing. De versbouw der Halewijnstrophe, waarover men mede kan raadplegen Dr. Kalff, t.a.p., bl. 550, doet zich voor o.a. in ‘Dat ruyterken inder schueren lach’, tweeregelige strophe met herhaling van den eersten versregel, Antw. lb., 1544, nr. 34, bl. 49; - ‘Het spruit een roosjen’, Oudt Haerl. lb., drieregelige strophe (zie dit lied in onze verzameling); - ‘Wat mag daar wesen, wat mag daar zijn’ (De ruiter en mooi Elsje), te vinden in Het speelschuytje met vrolijke naay-meisjes, Amst. 1780, overgenomen door Willems, t.a.p., nr. 231, bl. 482, en door Hoffmann, t.a.p., nr. 75, bl. 170. Deze laatste tekst komt ook voor in Het nieuwe verbeterde speel-schuitje met vrolijke naai-meisjes, ‘dertiende druk’, Amst. z.j., bl. 40, ‘op een aangename vois’, doch met vierregelige strophe.
|
|
Auteursrecht onbekend