Journaal. Deel 2, boek 5

Andere geschiedenissen.

[Den 3^en Augusti]

Den 3^en Augusti was betrocken stormich weder. Sijn Ex^cie was mette Staten in lange deliberatie wat men mettet leger soude mogen aengrijpen, maer omdat hij sonder seecker dessein, twelcke hadde mogen dienen, om den viant in haeste te diverteren uyt Vlaenderen was gescheiden, ende dat mits t’retardement twelcke nu hier geschiet, den viant middel ende tijt gegeven werde om mede sijn volck ontrent de Schelde te brengen ende sulcx bij de hant te hebben, heeft men voor best moeten innesien tcrijsvolck voor eenigen tijt in de steden te leggen ende te refraischeren om te sien wat continantie den viant soude houden, ende wat men naer de occasien noch soude konnen doen. Desen volgende begonst men terstont de patenten aen tcrijsvolck uyt te deilen, ende men laste dat alle tgeschut ende amunitie soude gebracht werden ter Vere in de haven ende daer gehouden tot naerder bevel. In vougen dat scheen dat wij tsedert de victorie in onse actien so verblint waren, dat wij niet en wisten wat te doen, want indien tvoornemen hadde konnen vallen om op den Bosch ofte de Grave yet voor te nemen tot diversie, men soude daermede den viant in haeste hebben konnen in Brabant trecken ende daernaer gelegentheit hebben konnen vinden tot verlichtinge van die van Zeelant yet op Sluys ofte de schantsen voor Sluys voor te nemen⁺.

+ De Staten beschouwden, en niet ten onregte, de verovering van Sluis en tegelijk daarmede de verdrijving van Spinola’s galeijen, als de meest wenschelijke onderneming, welke in die dagen beproefd kon worden. Den 29sten Junij hadden zij aan hunnen agent Sailly te Calais geschreven: ‘Alsoe wij onderrigt wordden van een overgekomen slave vande galeijen des vijants datter apparentie is, soe verre d’andere slaven wisten dat sij overkommende alhier souden vrij zijn, dat zij ontloopen ende wat van importantie souden aenrichten, soe hebben wij goetgevonden u daer af te adverteren, begerende dat ghij met alle dexteriteyt soe vele soudt (bewerken) dat die voorsz. slaven opte galeijen tot Sluys mogen sekerlijck gelooven ingevalle sij yet weeten uyte richten om hen te vrijen, dat men hen alhier niet en sal misdoen maer vele meer favorizeren.’ (Minuten van uitgegane brieven der Staten Generaal, Rijks Archief.) Zelfs den 15^en Augustus toen het geheele leger reeds uit Vlaanderen vertrokken was, oordeelden de Algemeene Staten nog, ‘datter jegenwoordich egeen notabelder exploict en soude kunnen nogh mogen voorgenomen werden, als het ruineren vande galeijen des vijants in t’gat vande Sluys met gewelt, dewijle den vijandt notoirlick daerop seecker fundament maeckt, dat hij dese landen door de beroovinge vande zeevaert, ende consequentelick vande neringe ende traffycque bij middel van t’gewelt der voorsz. galeijen, ende die hij noch meer uyt Spaignen verwacht, ende het invaderen, verbranden ende verwoesten vande eylanden in Hollandt ende Zeelandt, eyntelijck sal krencken ende ruineren, ende onder sijn gewelt brengen, ende dat men daerom dit exploict soude behooren te behertigen, om ’tselve indient eenichsints doenlijck soude sijn, alwaer t’oock met eenigen hazardt, met Godes hulpe eerstdaechs bijder handt te nemen ende te effectueren’. (Secreetboek, 15 Augustus 1600.) Meer dan waarschijnlijk is het Maurits geweest, die er nu een onoverkomelijk bezwaar in zag, om, zelfs wanneer men door eene diversie een gedeelte van de vijandelijke strijdkrachten naar Brabant had kunnen trekken, het beleg te slaan voor eene vesting, die veel te sterk was om binnen korten tijd te kunnen worden ingenomen, zooals vier jaren later bleek, toen zij onder veel ongunstiger omstandigheden nog drie maanden weerstand bood.

[p. 716]

Ende omdat Sijn Ex^cie niet van meininge en was wederom so hooch in zee te loopen, laste hij dat men tgeschut ter Vere weder in ponten soude doen, ende de boots daerinne tselve geweest was, afdancken. Besloot mede t’meeste voetvolck in Zeelant te houden ende de ruyteren in Brabant, maer die van Zeelant en wilden tvoetvolck niet accepteren, ten ware men dselve wel dede betalen, daerop aen alle tvolck uyte aengecommen penningen betaelt werde een halve maent solts, ende aen die van Zeelant verseeckert, dat men se voorts wel doen betalen soude.

[Den 4^en Augusti]

Den 4^en Augusti regende ende waidet seer. Men gaf voorts uyt de resterende patenten aen tvoetvolck, daervan veel noch desen dach begonnen te vertrecken naer heur garnisoenen, te weten d’Engelsen ende Francoisen alles in Zeelant ende de reste naer Hollant ende in Brabant, om den viant beter in asem te houden ende sijn volck wat in de vette landen van Vlaenderen ende Brabant te doen blijven, om die wat uyt te mergelen ende af te teeren.

Desen dach gaven de gedeputeerden van Oostergoe ende Westergoe in Vrieslant bij openbaren placcaten uyt de redenen waerom de citatie van thof tegen eenigen vande heuren uitgegeven, nul was, dat thof partijch was, ende rechter wilde wesen in een sake die heur niet en gebeurde, dat se tegen heuren eedt in de hoocheit vande provincie tasteden, dat se niet en vermochten tegen heur overicheit rechtsvoorderinge te doen ofte voor te nemen, dat sij gedeputeerden mits dien tselve hof ende heur

[p. 717]

jurisdictie wraeckten ende recuseerden. Ende omdat de gedeputeerden vande seven wolden ende steden tot Lieuwaerden gebleven voornamen te disponneren over de penningen van Oostergoe ende Westergoe ende daerop assigneerden, ende de ontfangers tot furneren van penningen bescreven ende aenmaenden, gaven dselve gedeputeerden vande Goen tot Franicker uyt seecker open placcaet, bij twelcke sij allen grietsluyden, secretarisen, bisitteren, dorprichters, ontfangers van grietenien ende dorpen ende allen ingesetenen vande selve Goen verboden de bevelen vande gedeputeerden tot Lieuwaerden te obedieren ofte met heur communicatie te houden ofte oick te obedieren de bevelen van thof bij fameuse libellen (so sij seiden) tegen heuren eedt gedaen op peine van gestraft te worden als fauteurs vande verstoorders vande gemeine ruste. Aldus ging de animositeit van alle de partijen daer dapper in swanck, als of sij tschip in de gront wilden hebben.

[Den 5^en Augusti]

Den 5^en Augusti regendet seer. De reste van tvolck vertooch meest naer de garnisoenen ende de schepen, die de cavalerie naer Bergen op den Zoem gebracht hadden, ledich gemaeckt wesende, werden naer Oisteynde gesonden, om van daer te halen de andere ruyteren met alle de wagens ende treckpeerden, ende omdat tcrijsvolck te voet daer noch most blijven, werde mede gelt derwerts gesonden om elcx een halve maent solts te geven.

De saken vande Almiraliteit der Vereenichde Nederlanden waeren alomme deur quade regieringe ende tverbot vande licenten bij den viant gedaen seer verloopen ende tot een groote verwerringe ende verachtertheit gecommen ende sonderlings in Zeelant, deurdien mits tsluyten vande Schelde de middelen vande binnelantse licenten cesseerden ende deur de vrese vande galeijen de middelen vande convoyen vande uytgaende ende innecommende goederen seer gekrenckt werden, daer nochtans de equippagie ter zee, om dselve galeijen wille seer most verswaert worden, twelcke tot noch toe in Zeelant groote swaricheit hadde gemaeckt, omdat de middelen vande licenten op de Schelde alleen so machtich waren geweest, dat se daeruyt ende uyte convoyen niet alleenlijck de equippagie ter zee wel ende rijckelijck konden doen, maer noch alle jaren een goet deel van dien imployeren tot subsidie van heur quote te lande, twelcke de meeste oirsake was geweest, waerom sij te vooren de middelen te water niet en hadden willen laten commen in een gemeinen beurse voor alle de almiraliteiten. Ende dewijle nu de middelen te water so swack waren, dat se uyte middelen te lande mosten gesubvenieert werden, werde de quote van Zeelant te hart ende te beswaerlijck voor de provincie, so verre, dat se in langen

[p. 718]

tijt heur volck te water geen afreeckeninge nochte betalinge en hadden konnen geven, maer dselve houdende in gestadigen dienste, altoos gesleept ende gediffereert hadden, begerende nu wel so tscheen de middelen in tgemeen te laten commen, om d’andere provincien in de groote t’achterheit van heure almiraliteit te doen concureren. Hierover gebeurde in dese tijt dat t’oirlochschip van Ligier Pieterss. aencommende tot Vlissingen ende in de 30 maenden geen afreeckeninge gehadt hebbende, tbootsvolck van dien begonnen te muyten, ende so noch een oirlochschip ofte twee aenquamen, deden die van gelijcken, waerdeur die vande Almiraliteit aldaer seer becommert waren, ende versochten de gedeputeerden vande Staten Generael ende Raet van State tot Middelburch wesende, bij heur te willen commen om met heur te adviseren, hoe men best hierinne soude mogen voorsien, alleer dit vier voorder quame te ontsteecken. Men vont goet met heur bij provisie te doen handelen ende daerentusschen te sien wat middelen men soude mogen voornemen om de sake te stillen. Dit exempel sal apparentelijck alle de Almiraliteiten doen terugge dencken.

[Den 6^en Augusti]

Den 6^en Augusti was tamelijck weder, mits het weinich regende. Die van Middelburch gaven op heur stadthuys van dage een braef banquet, daer se Sijn Ex^cie ende alle de andere heeren genodet hadden.

[Den 7^en Augusti]

Den 7^en Augusti regendet seer. De Staten van Hollant hadden desen dach een dachvaert uytgescreven, ende begonnen te vergaderen, blijvende bijeen totten 13^en toe, meest op tpoint om gelt te vinden ende rapport te doen vanden Vlaemschen tocht ende de besongien tot Bergen op den Zoem verloopen, op dewelcke sij voor eerst besloten met alle ernst te doen innen de restanten vande middelen desen jare geconsenteert, ende dat de steden sulcx d’een helft vande capitale impositie mette verdubbelinge van dien binnen 14 dagen ende de wederhelft binnen 14 dagen daernaer sullen doen opbrengen. Dat de dorpen daertoe mede geexecuteert sullen werden, ende om van tcorpus wegen te verdubbelen voor de geenen die beneden de 25 £ geset sijn, mits dat men heur theuren keure sal geven renthen in tgenerael op de verpondinge van heur dorp ofte particulier op de landen als andere. Dat men de ontfangers vande landen voorts op interest sal doen lichten de resten vande 400.000 £ in Majo geconsenteert te lichten, gelet wesende dat d’almiraliteiten wel 3.000.000 £ sijn verloopen ende de equippagie ter zee ende binnenwateren beloopt wel 100.000 £ ter maent meer als de middelen vande convoyen ende licenten innebrengen, ende dat de ongerepartieerde ruyteren ende knechten wel 150.000 £ ter maent trecken ende de lasten sulcx alomme groot sijn.

[p. 719]

Daer werde wel verstaen, dat men alle de middelen tot noch toe niet ingewillicht behoirde aen te nemen ende die vande Almiraliteit promptelijck te assisteren, maer de difficulteiten vielen op de particuliere resumptie. Want om 200.000 £ op de voet vande verpondinge te vinden en werde des ten platten lande om t’sober gewas van tvoorleden jaer ende de slappe suyvelmarckt van dit jaer niet practicabel gevonden. D’impost op de waren mette ronde mate werde mede niet practicabel geacht sonder diversie van neeringe te maken. D’impositie op de wolle, sijde, goude ende lynde Iakenen ende op boomolie, honich, sirop, talck, roet, smeer ende anders is mede niet wel practicabel geacht ende van cleyn innecommen. De capitale impositie werde mede niet meer praticabel geacht. Nietemin omdat uyt alle de voors. lasten de staet van tlant alle jaren wel te cort soude commen 1.500.000 £ is verstaen dat de edelen, gedeputeerden vande steden ende gecommitteerde raden eenige middelen souden ramen, die practicabel mochten wesen om daervan rapport te doen, waerop gebesoingeert ende noodich geacht tot de lasten te lande promptelijck te moeten vinden 400.000 £ ende tot assistentie vande Almiraliteit 800.000 £, is op welbehagen ingewillicht tschoorsteengelt tegen 2 £ op elcke haertstede van tlant, mits dat men in t’setten op de verlichtinge vande armen sal letten. Dat men eenige goude ende silvere penningen sal munten, die in ander landen mede mogen gangbaer wesen, maer hier so hooch sullen gepermitteert worden, dat men ettelijcke hondert duysenden daeruyt mach vinden, (twelcke doch naderhant niet voorts en ging). Dat men in treyn sal brengen de impositie op de ronde maet op den besten voet mogelijck, mits dat van t’eerste incommen in dese landen niet betaelt en worde, maer wel in tvercoopen daernaer, als te weten tot laste vanden cooper van tlast terwe 15 st, rogge 10 st, geerst ende mout 15 st, haver, bouckweyt, spelt 10 st, erweten, boonen, ront ende plat saet 20 st, vanden hoet hoppe 3 st, ende anderen naer advenant. Dat uyte excijsen vande steden sullen commen ten minsten voor een jaer ten prouffite van tgemeen lant op elcke tonne biers bij den tappers inne te leggen 12 st, ende bij den borgers inne te leggen 4 st. Dat men van alle losrenthen voor den jare 1601 sal contribueren den 8^en penning ende vande lijfrenthen den 16^en penning, mits dat de rentgevers dan niet meer en mogen corten dan beide die middelen, en gingen naer niet voort, omdat se niet en konden ingewillicht werden. Werde noch geresolveert dat men ter naester dachvaert soude letten op den impost vande lakenen, olie ende anders, gelijck mede om te beneficieren de generale middelen van wijnen,

[p. 720]

bieren, wolle lakenen ende de middelen vande consumptien, uytgeseit van greinen ende vanden sout, ende dselve te mogen verhoogen een vierde paert, twelcke sij dienstelijcker achten als den staet vande landen meer te laten vervallen. Vonden niet goet eenige groote belegeringe bij de hant te nemen, omdat t’saison al verre verloopen is, maer dat Sijn Ex^cie sal mogen despicieren om met surprinse wat te doen op de galeijen ofte anders, ofte bij devastatie vande viants landen. Dat men sal doen casseren de wagens, treckpeerden, schepen ende de soldaten bij den steden aengenomen. Dat men ter naester vergaderinge sal adviseren op tverminderen vande costen vande Raden ende officiers vande Almiraliteit ende die in tverpachten vande middelen gedaen werden ende anders in den helen staet vande landen. Dat men van wegen de landen den Almirante mette colonnels voor een redelijcken prijs sal aennemen ⁺ende hem aenseggen, indien hij weet los te doen commen alle de gevangenen van dese landen in Spangien ende in de Nederlanden gevangen sittende ofte op de galeijen sonder rantson, dat men hem mede sonder rantson sal los laten ende alle de andere officiers ende soldaten op redelijck rantsoen, ofte so hij des niet en wilde aennemen, dat men de Spangiaerden ende Italianen mede sal tracteren als sij dese lantsaten doen, so lange tot dat se daervan ophouden, ende de costen ende anders, die men aenden Almirante sal leggen, sullen gevonden worden op de gevangens deur hem te ontslaen. Werde voorts rapport gedaen van des Keisars gesanten, vanden tocht ende slach in Vlaenderen, vande besongien gehouden metten Graef van Bassigny ende anderen, vande 50.000 cronen uyt Vranckrijck gecommen, vande apparente oirlogen van Savoijen om tstuck van t’marquisaetschap van Salussen. Dat de gedeputeerden van Engelant ende vanden Ertshertoge te Bouloigne

+ De Admirant was als gevangene aan Graaf Lodewijk van Nassau, en Luys del Villar aan den generaal Vere geschonken.
In eenen uitvoerigen brief, van den 4^en Julij 1600, dien Erasmus Stöver ontving van een zijner neven, die den togt in Vlaanderen mede maakte, schrijft deze omtrent het rantsoen, dat Graaf Lodewijk van den Admirant te wachten had, het volgende: ‘Mein gnädige Herr Gr. Ludwig hatt in dieser Schlacht ein gutte beut bekommen. Der Admirant is von der reudterey gefangen worden; den haben die herrn Staden ahn S. G. geschencket und sein rantson gesetzt auff hundert tausend doppele ducaten. Meinen auch die herrn das diselbe sum wohl soll erlangt werden. Und seind S. G. alsdan genugsam besorget umb ein gravenstand zu führen. Ich hoffe, so fern Gott gnad geben wird, das wir in disen landen einige gutte weittere victorie haben werden, mein G. herr soll Gouvernor von Flander werden, so viel wir dasz unter unsen commandament bringen können.’ (Archief van Z. M.)
Bij de uitwisseling van den Admirant werden aan Graaf Lodewijk honderd duizend en aan Vere vijf duizend gulden als losprijs gegeven. (Resol. der St. Gen. 21 April 1601.)

[p. 721]

waren gescheiden terstont naer tverlies vanden slach in Vlaenderen. Dat de Coninginne van Engelant geconsenteert hadde lichtinge van 1000 man tot racreute ende den Coning van Schotlant om 3000 ofte 4000 Schotten in der Staten dienst te laten commen in den toecommende jare. Noch werden in heur vergaderinge gelesen de brieven vande alteratie in Zeelant op tschip van Ligier Pieterss. Item is daer gehoort Cornelis Frans Wittess. verclarende naerder dselve alteratie ende de groote verachtertheit vande almiraliteit van Zeelant, die niet machtich en was dese aenstaende swaericheit alleen te weeren. Sijn noch gehoort de heeren van Zanten ende Hubert op tselve subject, clagende over de onvermogentheit van Zeelant ende versouckende promte assistentie. Daerop sij goetgevonden hebben dat met den capiteinen, die binnens jaers geen gelt ontfangen en hadden, terstont soude gehandelt werden op d’een helft van heur dienst, ende so de Staten van Zeelant daertoe ordre willen stellen, dat die van Hollant heur dan promptelijck assisteren sullen met 50.000 £ ende dat se de andere capiteinen bij maenden heur afreeckeninge willen geven, te weten alle maenden aen 2 schepen. Die vande Almiraliteit tot Rotterdam versochten mede assistentie om de heetste ende verachterste capiteinen ende eenigen die men soude mogen afdancken, te betalen, dien geantwoort werde, dat se de lijsten daervan souden overleveren, ende dat men se promptelijck sal doen assisteren, daertoe de gecommitteerde Raden gelast waren om alle alteratie te voorcommen. Ende daermede scheide dese dachvaert, wiens resolutien, als commende vande machtichste provincie in de gemeine sake meest gevolcht wierden.

[Den 8^en Augusti]

Den 8^en Augusti was tamelijck weder. Tot Oisteynde sterf aen sijn quetsure den gevangen colonnel Çapena, die met een wagen gesonden wert naer de schantse Albertus ende Isabelle, daer hij ontfangen ende voorts wechgebracht werde om hem te doen begraven.

[Den 9^en Augusti]

Den 9^en Augusti was tamelijck weder. Sijn Ex^cie vertooch uyt Zeelant naer Bergen op den Zoem, alwaer hij eenige compagnien voetvolck ontboot, ende de beste soldaten uyt meest alle de andere compagnien in meininge ergens een aenslach te maken, daertoe noch alle de ruyteren in Brabant waren gehouden⁺.

+ De aanslag, waarvan hier gesproken wordt, was reeds beraamd voordat Maurits te Bergen op Zoom was aangekomen. In de resolutiën van den Raad van State van den 29sten Julij 1600 lezen wy daaromtrent het volgende: ‘Den Secretaris Huygens, den Raede communicerende eenen brieff vanden Gouverneur Bacx, is goed gevonden, aen hem Gouverneur daerop te schrijven, dat men nodigh agt, datter een exploit van executie aen de onwillige dorpen over den Demer nu worde gedaen, dat men hem daertoe authoriseert omme tselve metten eerste met correspondentie van den gouverneur ende assistentie vanden major Lambert te doen [* Hiermede kunnen niet anders bedoeld zijn, dan Herauguieres, Gouverneur, en Lambert, Sergeant Majoor van Breda.]; ligtende soo veel crijgsvolck, als men uyt de steden van Bergen op den Zoom, Breda ende omleggende frontieren sal nodigh hebben, mids dat die plaetsen altijts verseekert latende; dat men hem die saecke recommandeert; oock omme het crijgsvolck niet te hazardeeren; dat men hem recommandeert de eerbaerheyt der vrouwen ende jonge dochteren, ende oock daerop te letten, dat die kosten niet te vergeefs werden gedaen’ ... ‘Hiervan den Gouverneur Heraugieres tot Breda te adverteren, ten eynde hij den Gouverneur Bacx hiertoe, ligtende aldaer drie bequame veldstucken met hare furnituren etc., midsgaders den major Lambert hij hem daertoe mede late gebruycken, die behulpsame handt te bieden.’
Den 2den Augustus wordt besloten, dat Paul Bacx deze expeditie zal kommanderen, ‘ten ware graaf Lodewijk van Nassau met last van Zijne Excellentie tot eenigh exploict, off eenig ander aensienelijck bevelhebber daer was aengekomen’.
Intusschen schreef Herauguieres den 1sten Augustus aan den Raad van State: ‘Je ne trouve nullement convenable d’exploicter en ceste conjuncture ce dont Vos S^ries m’escrivent par lettres du 29^e du passé. Dautaut que nos fortifications estans prestes a estre joinctes au rempart de la ville, sont au plus dangereux qu’elles pourroient estre. Et auroie plustost besoing d’estre renforce de trois ou quatre compaignies jusques à ce que lesd^es fortifications soient hors de danger, que non pas de degarnir la garnison. Joinct quil faut craindre les mutinéz de Diest et de Hamont, qui ne faudroient d’estre incontinent à pied et à cheval à la queue de nos gens, lesquels ne pourroient estre à beaucoup pres si fort qu’eux.’ (Lias loopende, van 1600.)
Hierop werd aan Herauguieres teruggeschreven dat hij slechts de drie veldstukken met de noodige munitie zou zenden (Resol. van den Raad van State 3 Aug. 1600). De zaak schijnt daarop uitgesteld te zijn tot de komst van den Prins te Bergen op Zoom.

[p. 722]

Den viant was ontrent dese tijt van voor Oisteynde meest wechgetogen, latende daer ontrent boven de garnisoenen vande schantsen noch 2 regementen knechten ende hadde mette reste den pas genomen naer de Schelde, ende om sijn volck lichtelijck over ende weder van Brabant in Vlaenderen te brengen, hadde ontrent Repelmonde een brug geslaegen ende scheen aende Schelde te willen blijven leggen.

[Den 10^en Augusti]

Den 10^en Augusti was tamelijck weder. Van Oisteinde voeren wech alle de wagenen ende treckpeerden, mitsgaders de 7 resterende vanen ruyteren, omdat se daer geen boete en konden doen⁺, ende quamen met goede voorspoet tot in Zeelant, van waer de ruyteren mede naer Bergen toogen om te debarqueren, ende de andere schepen mette wagenen ende treckpeerden bleven in Zeelant om te wachten bescheit.

Desen dach quamen in Zeelant aen de schepen van Moucheron, die naer Oist Indien geweest waren, ende aldaer gecommen aen een eilant, daer se meynden te traffycqueren ende heur scheen alle acceuil gedaen te worden. Den Coning van t’eilant scheen begeerich om de schepen te sien ende was daer aengecommen, ende om van hem meer confidentie te

+ Boete doen – baete doen, van nut zijn.

[p. 723]

doen nemen, bracht met hem 30 lasten peper. Gecommen wesende in tschip daer Holtman op was, overvielen sijn volck denselven ende sloegen hem doot ende meinden tselve schip te vermeesteren, maer om t’ontset dat heur van t’andere schip geschiede, en consten sij des niet doen ende mosten sulcx met heure caracellen weder afwijcken, twelcke die vande schepen siende, namen dselve peper ende wierpen se in heur scheepen, ende wesende anders onderwege seer geswackt van volck, waren sij wederom gecommen met cleine ladinge, in vougen dat se niet veel meer weerdich als de costen vande reise wederom en brachten.

[Den 11^en Augusti]

Den 11^en Augusti was regenich weder. De Staten Generael ontfingen brieven van Sailly ende Aerssen uyt Vranckrijck, beide houdende dat den Hertoge van Savoijen, die te vooren scheen te hebben willen bewilligen de restitutie van Salussen, ende deur sijn ambassadeurs dselve hadde doen beloven tegen den 10^en deser, nu wederom swaricheit maeckte, ende dat daerom den crijgh in dat quartier wel mocht voorts gaen. In dese tijt was in Brabant ende Vlaenderen ingewillicht het schoersteengelt tegen een gulden op elcke schouwe, so wel in de steden als platte landen, mits dat vande schouwen daer neeringe deur gedaen werden (als van taverniers, rotissiers, smeden, goutsmeden ende andere) dubbelt gelt soude betaelt worden. Dit consent ende meer anderen waren aldaer bij den Staten ingewillicht terstont naer den slach van Nieupoort om de saken te redresseren.

[Den 12^en Augusti]

Den 12^en Augusti was regenich weder. Sijn Ex^cie sondt last om alle de wagenen ende treckpeerden naer Hollant te voeren ende daer te casseren, ende willende selfs voor eenigen tijt tot Bergen blijven, ontboot daer veel bagagie met alle sijn jacht.

[Den 13^en Augusti]

Den 13^en Augusti was noch regenich weder. Tvoetvolck meest tot Bergen gecommen wesende, hadde Sijn Ex^cie oick uyt Bredae bescreven alle de ruyteren met verscheiden wagens uytet lant, die desen dach naer Bergen toogen, ende hoewel desen tocht noch niet begonnen en was, liep in Hollant rontsomme tijdinge, dat Liere overvallen ende ingenomen was, tsij dat t’exploict ofte den aenslach daerop was gemunt ofte niet.

[Den 14^en Augusti]

Den 14^en Augusti was schoin weder. Tvolck alles tot Bergen wesende, werden opgehouden, tsij omdatter yet voorgecommen was dat den aenslach belettede, ofte dat de brug over de Schelde gemaeckt wesende, ende dat den viant lichtelijck overcommen konde, swaricheit ende bedencken daerinne maeckte⁺.

+ ‘Wij zijn alhier tot Berge opten Zoom gecommen,’ schrijft Maurits den 13^en Augustus aan de Staten Generaal, ‘ende hadden zeecker getal volcx herwaerts ontboden, in meeninghe met deselve ende de cavaillerie althans in Brabant wesende, d’executie te doen doen over d’onwillige dorpen. Maer alsoo se t’eenemael gereet waren omme uyt te trecken, quamen ons tijdinghe van degene die wij uytgesonden hadden, dat den vijandt tusschen Mechelen ende Lier was gecomen met het volck dat hij met hem in Vlaenderen gehadt heeft, uytgenomen de drye regementen die hij ontrent Oudenborch heeft gelaten. Ende alsoo hij daermede jegens Oostende nyet can uytrichten, zouden wij onder UE correctie goetvinden, dat de voorsz. negenendertich compaignien, die wij aldaer hebben gelaten, herwaerts ontboden worden.’
In denzelfden brief had de Prins namelijk voorgesteld slechts 12 kompagniën in Ostende te laten en de overige 39, die daar zeer bezwaarlijk konden onderhouden worden, er uit te ligten. Hiermede evenwel konden zich de Staten Generaal niet vereenigen (Secr. Resol. van den 15^en Augustus 1600), hetgeen dus mede eene oorzaak was dat het beraamde plan niet tot uitvoering kwam.

[p. 724]

In dese tijt waren uyt Duynkercken geloopen 10 schepen van oirloge onder tbeleit vanden heere van Wackene, Lieutenant Almiral, ende gevaren naer de buyssen vande vischerie. Den commanderende voor Duynkercken, daer leggende met 12 schepen en was heur uytvaren niet geheel gewaer geworden, waeromme hij heur mer naersondt 3 schepen, ende bleef mette reste leggen. Dese Duynkerckers quamen onder de haringbuyssen ende vielen daer eerst op een oirlochschip, daer capilein op was den jongen Cloyer, twelcke sij dapper beschoten ende bevochten, ende in tselve schieten ging een cogel deur een tonne cruyts in tschip van Cloyer staende, waermede tvier daerinne vatte, twelcke tschip meest al dede wechspringen ende vergaen. Sij vielen oick aen t’almiraelschip vande visscherie, twelcke sij mede so uytrechten, dat tselve naer verlies van veel volcx tlant most kiesen. Daernaer namen sij ontrent 7 ofte 8 buyssen vande Mase ende 7 ofte 8 van Noorthollant die se alles in de gront hackten, sommigen met volck met alle, ende sommigen sonder volck, die se afnamen ende behoudende den stierman, setten tvolck meer over in vreemde schepen, die se op zee gemoeteden ende lieten die so wechvaren. Hierdeur was de confusie onder de buyssen seer groot, elcx maeckte seil om te ontcommen, sommigen salverende heur want, ende anderen tselve verlatende ende werden hier ende daer bij den viant vervolcht, twelcke eenige dagen duyrde, tot dat t’almiraelschip van Enchuysen ende noch 1 ofte 2 oirlochschepen daer quamen, die heur deden de buyssen verlaten ende zee kiesen. Tscheen dat bij den viant dit exploict voorgenomen was om de gansche vischerie voor dese landen te verderven ofte ten minsten om te water mede quartier te doen maken ende sulcx alle de visscherieschepen op sauvegarde ofte contributie te brengen.

[Den 15^en Augusti]

Den 15^en Augusti was schoin weder. Den tocht in Brabant alsvoeren gebroocken wesende, werde alle tvolck weder naer garnisoen gesonden, de

[p. 725]

wagens ende treckpeerden naer Gorinchem ende Schoinhoven gevoert wesende, werden alles gecasseert.

Den Graef van Gaury in Schottlant eenich miscontentement op den Coning hebbende, hadde denselven met practycquen onder dexel van ter jacht te gaen op sijn huys gecregen, ende meinde op van dage hem daer te doen ombrengen bij personen daertoe geapposteert, maer deur dien d’executeurs verschrickten ende tfeit niet effectueren en dorsten, werde tselve niet alleen belet maer den Graef van Gaury met sijn broeder bij den Coning selfs ende sijn suite dootgeslaegen, daerover thof ende gansche lant seer beroert waren.

[Den 16^en Augusti]

Den 16^en Augusti was heel schoin weder. Men creegh tijdinge dat den viant noch aende Schelde lach, ende dat sijn crijsvolck op beiden sijden seer oevel op den boer leefde ende den ougst daer ontrent seer bedurven.

[Den 17^en Augusti]

Den 17^en Augusti was schoin weder. Men lach alomme stille. Den capitein Massau, die tot Oisteinde sieckelijck was gebleven, sterf ontrent dese tijt. Sijn Ex^cie hoirende de tijdinge, dat die van Duynkercken uyt waren naer de buyssen ende dat se daer onder waren geweest, beval terstont dat uyt Zeelant souden uytloopen 20 oirlochschepen, de 12 onder tbeleit van Corn. Leunss. om te gaen leggen voor Duynkercken ende tweder innecommen te beletten, ende de 8 onder tbeleit van Cornelis Leynss. om in zee te gaen ende de Duynkerckers te soucken, die men met alderhaest dede gereet maken om in zee te gaen.

[Den 18^en Augusti]

Den 18^en Augusti was heel schoin weder, ende omdat Sijn Ex^cie vast stille lach, deputeerden de Staten Generael naer hem toe de heeren Gilpijn, Oyen, Beveren ende Aleman, om mette selve te delibereren oft niet mogelijck en soude wesen noch yet voordelijckx te doen tegen de galeijen van Sluys ofte de schantsen daer ontrent ofte oick op den Rijn, om dien stroom te openen tot voorderinge vande commercien ende om den Duytsen eenich contentement te geven, van eenigen van dewelcken de Staten dit jaer in verscheiden payementen ontrent 200.000 £ te dien eynde getogen hadden om den viant vanden Rijn af te weren. Met dese last vertogen dselve gecommitteerden op van dage ende met heur ging een commis met penningen om aen alle t’ongerepartieerde crijsvolck te betalen een halve maent solts, so van degeenen die tot Oisteinde lagen, als die in Zeelant ofte Brabant waren.

[Den 19^en Augusti]

Den 19^en Augusti was heet weder. Sijn Ex^cie siende dat in Brabant niet veel uyt te rechten en was, omdat den viant noch even vast op de Schelde bleef leggen, sondt een goet deel vande overrijnsche ruyteren

[p. 726]

weder naer heur garnisoen, die van dage deur tlant van Altena passeerden om in de Betuë te commen, ende dede in Brabant noch blijven 18 vanen ruyteren ende meest logeren tot Bergen op den Zoem ende tot Bredae ende eenigen van dien tot Steenbergen, Geertruydenberch ende Heusden.

[Den 20^en Augusti]

Den 20^en Augusti was seer heet weder. In dese tijt liepen de saken in Vrieslant vast tot alle rouwicheit ende tot sulcken bitterheit, dat thof tegen de gedeputeerden van Oostergoe ende Westergoe, te weten Hayo Roussel, Jan Hottinga ende Echo Isebrandi uytgaf een sententie, daerbij sij dselve deporteerden van heure staten ende officien, verclaerden inhabil, ende dat men heure goederen soude annoteren. Sijnde een beclaegelijcke sake, dat de animositeiten der menschen niet en konnen cesseren voor de ruine van d’een ofte d’andere ende onlijdelijck dat in een vrije lantsregieringe yemant also overvallen wort, om den last van sijn principalen gevolcht te hebben.

Den Coning van Vranckrijck siende dat hij bij den Hertoge van Savoijen vast uytgestelt werde van d’eene tijt tot de andere op tstuck van Salussen, ende hebbende eenige preparaten van crijsvolck bijeen geruckt, dede de stadt Chambery in Savoijen overvallen ende innemen ende terstont de oirlogen openbaer verkundigen ende ruckte daernaer alles bijeen wat hij konde van edelen ende soldaten, ende marcheerde daermede selfs naer Grenoble ende Chambery, daer hij desen dach sijn intree dede ende alle de inwoenderen ende tparlament aen hem eedt dede doen, ende sondt daernaer sijn crijchsvolck onder verscheiden commandeurs alomme in tlant, om alle de plaetsen van Savoijen inne te nemen eer den Hertoge gereet mocht wesen om hem te keeren. In dese landen hoipte men dat dit stuck de gemoederen van Savoijen ende Spangien tegen Vranckrijck verbitteren soude ende daeruyt wel mogen spruyten een nieu oirloch met Spangien ende volgens mette Nederlanden tot verlichtinge vande Vereenichde Staten.

[Den 21^en]

Den 21^en was tamelijck weder. Men creegh in Hollant de tijdinge van tverlies van tschip vanden jongen Cloyer ende van veel buyssen, twelcke in tbegin al veel meer gemaeckt werde dan t’wel was, daerom in veele steden ende plaetsen daerover een groote verslagentheit was, sonderlings omdat men meinde dat se alle tvolck hadden doen verdrencken, twelcke een uytermaten tyrannige procedure was, voorgenomen tegen een deel visschers, die den viant niet en sochten te misdoen, maer alleen heur cost op de zee te winnen.

[Den 22^en Augusti]

Den 22^en Augusti was schoin weder. In dese tijt deden de Staten

[p. 727]

meest alomme heur crijsvolck monsteren, anders was in Hollant dese ende volgende dagen de verslagentheit vande buyssen seer groot.

[Den 23^en Augusti]

Den 23^en Augusti was schoin weder. De Staten Generael verstaende de rouwe proceduren, die in Vrieslant voorgenomen werden tegen de gedeputeerden van Oostergoe ende Westergoe, ende dat die niet dan tot meerder verbitteringe en konden strecken, designeerden derwerts te senden de heeren Bouless: ende Foock, Raden van Staten ende de Voocht, Raedt in den Hoogen Raede van Hollant om te sien, hoe men alle die swaricheit best soude konnen afleggen ende doen verdragen om alle confusie tot ondienst vande gemeine regieringe te weren, dan overmits in Overijssel oick groote oneenicheit was geresen met de stadt Swol, die noch geen volcommen verbittertheit hadde gemaeckt, werde goetgevonden dat se eerst derwerts soude gaen, om dselve in tijts ter neder te leggen.

[Den 24^en Augusti]

Den 24^en Augusti was nog heel heet weder. Desen dach quamen in Texel de 2 laeste scheepen vande rerije van Amsterdam, die in Oost Indien waren geweest, dwelcke veel volcx verloren hadden, maer op veel naer so costelijck niet geladen en waren als de 6 voorgaende. Nietemin omdat se behouden wederom quamen ende noch meer prouffijt als schaede brachten, werde de winst van deselve rerie seer hooch geestimeert, twelcke bij veelen so seer aensoete, dat men op nieus tot Amsterdam ende in Zeelant dapper equippeerde om wederom gins te gaen.

[Den 25^en Augusti]

Den 25^en Augusti was regenich weder. Men creegh tijdinge dat tot Gent bij den Ertshertoge was gecommen uyt Spangien Dom Enrico de Gousman met brieven vanden Coning, daerbij hij den Ertshertoge beloofde assistentie van volck ende gelt, ende sondt hem bij provisie wisselbrieven van 500.000 cronen ende aende Infante in tparticulier noch 50.000 cronen, ende hoewel tselve al veel was, werdet nochtans bij anderen weinich geacht onder so groote schulden, ende dat mogelijck elckeen daeruyt betaelt soude willen wesen, ende dien sulcx niet en soude konnen gebeuren, dan mogelijck meer gealtereert souden worden.

[Den 26^en Augusti]

Den 26^en Augusti was tamelijck weder. Sijn Ex^cie bleef noch tot Bergen stille, ende mits in Brabant niet te doen en was, waren velen daerinne seer verwondert ende begonnen te murmureren dat hem yet most letten, ofte dat hij metten Staten in oneenicheit moste wesen, welck gerucht van tijt tot tijt meer toenam naer de humeuren van elcx daer t’bijquam, ende naer dat elcx de sake met apparentien van redenen wiste te stofferen. Den viant bleef aende Schelde mede stille, maer tcrijsvolck dat tot Oisteynde gebleven was, leedt veel ongemacks bij faute van stroy

[p. 728]

ende anders, daerom de sterfte al vrij veel daeronder quam, te meer so den viant heur daer so benaut hielt, dat niemant veel uyte stadt commen en konde⁺.

Tfort ende stedeken van Conflans in Savoijen wesende bij den heere Desdiguieres belegert ende met tschieten van weinich stucken verschrickt, hoewel sij van binnen noch wel 2000 starck waren, hadde met hem begonnen te parlamenteren ende gaven de plaetse op van dage seer schendelijck over, waerom den Coning terstont alle sijn crijsvolck dede trecken naer Mont Melian, omme de stadt inne te nemen ende de citadelle (die de principaelste forteresse van Savoijen was) te belegeren.

+ De ellende, die de troepen binnen Ostende leden, laat zich eenigzins beoordeelen uit een brief, dien de Gouverneur van Cruyningen, den 22sten Augustus aan de Staten Generaal schreef, en waarin het volgende voorkomt: ‘Aensiende de groote nombre van crijghvolc tot 51 vendelen, die Zijn Ex^cie hier ghelaten heeft, ende daermoede die zij passeren bij ghebreck van ghelde, en connen derhalve niet laeten Uwe Mo. Ed. dies te verwetigen opdat daer in gheremedieert werde bij de ghereetste ende bequaemste middelen, als gans hoognoodigh is tot conservatie vande goede discipline onder zoo veelderhande natien van volck, ende in een stad daer zoo veel aen gheleghen is. Ic ben ghenootsaect gheweest aen die Inghelschen te doen distribueren broot ende kees vande provisie vande stad opdat zij ten minsten den buic mochten vollen, ghelijc die vanden Rade van State mij gheauthoriseert hebben in een dringhenden nood mij daermede te moghen behelpen. Ende voor die Francoisen hebbe afghesproken goede somme van penninghen. Voorwaer het valt die arme soldaden swaer, zoo Uwe Mo. Ed. ooc wel connen considereren, hongher te lijden onder zoo veel ongemacx die zij hier noch hebben. Gheen stroy hebbende om op te legghen ende ghelogeert 30 tot 50 op een camer. En hebben ooc gheen brandpenninghen twelc, alsoo zij qualic derven connen, desmanteleren tghene zij ghereetst vynden, enz.’ (Lias loopende, 1600)

[Den 27^en Augusti]

Den 27^en Augusti was schoin weder. De Staten Generael ontfingen brieven van beide de partijen in Vrieslant, elcx clagende over de proceduren van partijen, ende vergaderden daerom terstont naer de predicatie om te delibereren wat men best in tijts in sulcken scheuringe, die niet dan tot ondienst vande landen const strecken, soude konnen doen, ende bemerckende dat thof niet alleen een seer precipitante sententie hadde gestreecken, maer oick trachte dselve te doen executeren, daerover de gedeputeerden tot Franicker den deurwaerderen in de gevanckenisse hadden gesmeten, ende dat apparent was dat alle de saken daer metten eersten souden commen tot wegen van feiten, so hebben se goetgevonden dat de gedestineerde metten eersten soude vertrecken ende niet naer Overijssel, maer recht uyt naer Vrieslant souden gaen ende met alle middelen vooreerst thof induceren van sulcke proceduren ende executien te supersederen ende dan sien, of men de saken tot vergaderinge van een aigemeinen lantdach soude konnen brengen ende tot hoipe van verdrach, ende omdat

[p. 729]

men achte dat sulcx met veel remissen soude toegaen, werde heur gelast op de beste gelegentheit oick eens naer Overijssel te vertrecken om de saken van Swol te accommoderen.

De schepen, die in zee gesonden waren om den Duynkerckers te vervolgen, ontdeckten ten lesten dselve, seilden heur naer ende vervolchden se tot in de canal, alwaer sij een vande Duynkerckse schepen bij t’eilant van Wicht overvielen, ende naer veel vechtens innenamen. Daer bleef veel van tvolck doot, ende den capitein met 38 man ende 6 jongens gevangen. T’oirlochschip dat hen genomen hadde, quam met hen naer Zeelant, latende d’andere schepen de reste vervolgen. In tselve schip waren noch 3 bootsgesellen vanden jongen Cloyer gevangen ende eenige stierluyden, die alles losgelaten werden, ende men verstont van heur, dat noch 4 vande gasten van Cloyer op den heere van Wackene schip waren.

[Den 28^en Augusti]

Den 28^en Augusti was schoin weder. Dvoors. gecommitteerden vertogen uyten Hage naer Vrieslant. Graef Lodewijck hadde op van dage de 18 vanen ruyteren van Brabant bijeen bescheiden om daer mede te gaen naer Werdt, daer de gemutineerden van Hamont waren verleit, die men meinde starck te wesen wel ontrent 800 peerden, om te sien of hij dselve uytlocken ende tot slaen brengen konde. Hij reedt den heelen dach ende volgende nacht, in dewelcke hij tot Verkensweert quam ende sondt van daer den 29^en eenige ruyteren, om die van Weert uyt te locken met last de vlucht naer de heide ende Verkensweert te nemen. Dese togen voorts, maer commende ontrent Weert, bevonden dat meestal heur ruyteren op een convoy naer Ruremonde waren, ende dat de reste vande ruyteren op eenige dorpen in tlant waren, waerom sij derwerts reden, ende vonden de sentinellen van deselve ruyteren, maer so corts daerop dselve ruyteren volchden met een propere trouppe, namen de onsen den wijck. Den viant dat siende volchde een stuck weegs, doch naderhant vresende eenigen hinderhout ofte anders daervan gewaerschout, keerden alles wederom ende reden naer Weert toe, sonder te willen uytcommen, waerom Graef Lodewijck den 30^en opbrack ende cruyssende hier ende daer de dorpen, quam den lesten wederom sonder yet uytgerecht te hebben, anders als met gestadich rijden veel moede peerden gemaeckt, ende daeraf eenige onder wege totten boeren gelaten.

[Den 29^en Augusti]

Den 29^en Augusti was schoin weder, ende naerdien van Groningen vertogen was de heere Sirxma, gewerden secretaris vande Almiraliteit ende dat de differenten vande executie op de achterstellen noch niet en waren gewideert, dat oick noch eenige poincten aende executie vande sententie

[p. 730]

tusschen stadt ende landen ontbraken, werde bij de Staten Generael gecommitteert om metten eersten daertoe derwerts te gaen de heere Iniosa, Raedt in den Hoogen Raede van Hollant.

[Den 30^en Augusti]

Den 30^en Augusti was schoin weder. De Staten van Hollant hadden wederom een dachvaert uytgescreven ende begonsten van dage te vergaderen om eintelijck te resolveren op de middelen op de laeste dachvaert voorgeslagen ende op welbehaigen aengenomen, ende naer veel debats werde eintelijck ingewillicht het schoorsteengelt; tstuck van gelt te slaen ende hooch uyt te geven werde verwurpen als subject de pericule van veel valsche munte. De impositie op de ronde mate werde aengenomen, om uyte excijsen vande steden te lichten yet op tbier werde afgeslagen, ten ware men de steden consenteerde dselve so veel te mogen verhogen. Den impost op de losrenthen werde mede afgeslagen om de swaricheit in t’censureren van der luyden goederen gelegen. De generale middelen op wijnen, bieren, wolle lakenen ende anders werden verhoocht den 4^en penning ende op de andere poincten const sonderlings niet gedaen werden, waermede de dachvaert ten laesten wederom scheide.

Sijn Ex^cie wesende gegaen van Bergen naer Lillo, was wederom ter Goes gecommen ende toogh van daege daer in tlant om alle de advenuen ende de diepten der wateren te besichtigen, daerdeur den viant in tselve lant soude konnen commen om te sien of noodich ware eenich ordre daertegen te stellen.

Desen dach vertooch uyten Hage de Hartoginne van Aerschot om naer Utrecht ende Tiel ende so naer Megen te gaen ende van daer naer de Grave ende tlant van Luyck, daer se vooreerst meinde te blijven wonen, omdat den Ertshertoge ende oick haer man haer hadden toegelaten t’vrije gebruyck van alle haer eigen goederen, mits dat se op neutrale plaetse quam wonen. Velen meynden dat se haer nu wel voorts soude laeten bereden om mede in Brabant te commen ende dat sulcx vermengt was met apparent pericule van haer leven, omdat haer man sonder erfgenamen ende sij buyten hoipe van kinderen te crijgen was. Anderen meinden dat dese landen aen tvertreck van haer persoin geen schaede en hadden te reeckenen, omdat meest alle de alarmen van pays van haer waren gecommen.

[Den lesten Augusti]

Den lesten Augusti was heet ende schoin weder. In den Hage quamen wederom de heeren Beveren ende Aleman rapporteren, dat Sijn Ex^cie niet geraden en vont yet aen te grijpen so lang den viant op de Schelde soude blijven leggen.

[p. 731]

Desen dach quam den Graef van Fuentes met grooter pompe binnen Milan, bij hem hebbende veel Spaensche soldaten, die hij daer deur tlant in garnisoen verstroide, tsij om dat lant beter te bewaren ofte den Hertoge van Savoijen tegen de Francoisen te assisteren.

[en 2^en Septembris]

Den 2^en Septembris quam Sijn Ex^cie ter Vere ende bleef snachts daer ende gaf last dat men alle tgeschut ende amunitie van daer weder naer Dordrecht soude brengen.

Desen dach werden ter Sluys in Vlaenderen noch gebracht 2 cleine galeijen tot Duynkercken getimmert, om beter over de droochten te konnen vlotten, mits dat de anderen seer diep gingen.

[Den 3^en Septembris]

Den 3^en Septembris was schoin weder. Sijn Ex^cie quam tot Sirxzee, tgeschut mette amunitie werde meest vander Vere wechgevoert om tot Dordrecht in t’magasijn opgedaen te worden.

[Den 4^en Septembris]

Den 4^en Septembris was stormich regenich weder. Sijn Ex^cie toogh naer Brouwershaven ende ging besichtigen Bommenede, commende tsavonts wederom tot Brouwershaven.

In den Hage creegh men tijdinge dat Graef Willem naer Lieuwaerden gesonden hadde 2 compagnien knechten vande repartitie vande Omlanden om de gedeputeerden vande steden tegen de gedeputeerden vande Goen te helpen, daerinne velen seer becommert waren, ende daerom werde oick gescreven aende gecommitteerden derwerts, om mede te intercederen dat tcrijsvolck niet en mocht gebruyckt werden om nieuwe verbitteringe te maken.

Desen dach werde tot Vlissingen ingebracht tvoors. schip vande Duynkerckers, ende men verstont dat Cornelis Leunss. in zee ontrent de Duynkerckers commende, dselve meest van malcanderen waren gescheiden, waervan dit schip genomen was, ende dat noch 2 schepen, daerop den capitein Meeu was, ontrent Duynkercken waren gestrangt ende tvolck meest gesalveert, maer den capitein gebleven. Datter noch 2 anderen waren gevlucht in de haven van Dieppe, ende dat den heere van Wackene mette 5 anderen was gelopen naer Spangien tot S^t Andér⁺, daer 9 van onse schepen naer waren gevolcht. Sijn Ex^cie laste daerom dat noch 2 schepen vande onsen loopen souden in de haven van Dieppe ende daer blijven tot dat de Duynkerckers daer uyt souden lopen ende dat se dan souden volgen.

De Heeren Gilpijn ende Oyen quamen den 5^en Septembris weder in den Hage van heur voyagie naer Bergen.

+ Santander, aan de Biscaïsche zee.

[p. 732]

[Den 6^en Septembris]

Den 6^en Septembris was schoin weder. In den Hage waren de Staten Generael ende Raden van State vrouch vergaedert op den staet van der oirlogen ende repartitie vande ongerepartieerde compagnien te maken, om dselve bij provisie tot laste van eenige provincien te brengen, tot dat den nieuwen staet vander oirloge soude ingewillicht wesen. Sijn Ex^cie vertooch naer Helvoetersluys, den Briel, Maeslantsesluys ende quam al vrouch in den Hage. Desen dach begonnen die vande Almiraliteit in Zeelant te procederen tot examinatie vande gevangenen van Duynkercke, daer onder eenen gevonden werde, die den capitein ende alle de anderen verclaerden bij dwange op den schepen te wesen.

[Den 7^en September]

Den 7^en September was schoin weder. In Zeelant werden opgehangen den capitein ende 37 mannen vande Duynkerckers, onaengesien de schepen van Duynkercken nu uytgerust waren als oirlochschepen bij den Ertshertoge ende niet als piraten bij particulieren, omdat se so wredelijck onder de buyssen ende de schamele vischers hadden geleeft, ende hoewel den heere van Wackene naer Spangien was ontcommen, so en sal hij de hant Gods niet ontgaen, die hem in Spangien sal doen sterven alleer weder tot Duynkercken te commen, als naermaels bleeck.

[den 12^en Septembris]

Ontrent den 12^en Septembris was Alfonso, Lieutenant vande compagnie ruyteren van Sijn Ex^cie met een groote partije ruyteren uyt Bergen op den Zoem vertogen naer den Rijn met pascedulle van Graef Lodewijck om den viant afbreuk te doen, so hij voorgaf, maer in effecte om den neutralen van Coelen, Munster, Paderborn, Reeckelijckhausen ende anderen te beswaren ende een deel gelts af te dringen, meinende mogelijck sulcx onder faveur van Sijn Ex^cie ongestraft te sullen mogen doen⁺.

+ De strooptogt, waarvan Duyck hier met weinige woorden spreekt, had voor de Staten zeer onaangename gevolgen. Het blijkt niet alleen, dat de neutralen op schromelijke wijze werden geplunderd en gerantsoeneerd, maar dat ook het grondgebied van den Staat niet ontzien werd. Reeds den 21sten September kwam er eene dringende klagte van de raden van Gelder en Zutphen, die aan de Staten Generaal mededeelden, ‘wie dat die Ruiterie van Breda, Nijmeghen, ende Bergen op ten Zoom voor eenigen tijt door dese quartieren is gepasseert nae de neutrale landen, alwaer sijluyden hair noch tegenwoirdich tom deel erholden, mit grote exactien, ransonnierongen ende roverien vande arme ingesetenen der landen van Munster, Coln, Westvalen, Osnabrugge ende van der Marcken, levende met d’arme onderdanen so barbaris dat besorchelick Godes torn ende straeff dairover werdt volgen, behalven tbederff vande onderdanen deser quartieren mit die inlegerongen int passieren ende repassieren, dewelcke onderdanen daerover het platte landt zullen moeten verlaten’. (Lias loopende, 1600, Rijks Archief.)
De algemeene ontevredenheid, die hierdoor in Gelderland ontstond, laat zich onder anderen afleiden uit het voorstel dat de gedeputeerden van die provincie ter Algemeene Staten den 16den November daaraanvolgende aan dat ligchaam indienden, en waarin met ronde woorden gezegd wordt, dat de bewoners van het platteland meer belast en bedorven werden dan toen de vijand er nog eenige steden bezet had, ‘gemerckt doemaels d’eene partije voor d’ander bevreest sijnde, ten plattenlande niet dorste dan met groote vreese passieren, veel weiniger logieren ofte benachten, daer nu ter contrarien het geheele platte landt bij maniere van spreecken geheel vijandtelijck wort getracteert’. Verder klagen zij ‘dat niet alleene die ruyteren ende soldaten binnen dieselve provintie garnisoen houdende, dan mede die vuyt Brabant als van Bergen, Breda ende andre steden sijn getogen naer het neutrael landt, off soo sij dat noemen op eenich exploict, welcke garnisoenen vuyt Brabandt comende, eerst int passeren ende wederom int repasseren eenige nachten logeren in de Betuwe, daernae in Veluwen, ende dan volgens in de Graeffschap Zutphen, nemende haren pas ende nachtleger naer haer eigen belieften, treckende somtijts op eenen dach niet meer dan een off anderhalff mijle weechs, brantschatten niet alleene die dorperen dan oock alle particuliere luyden, daerby sij logeren, d’welcke haer niet alleene moeten versorgen met vouraige, cost ende dranck, dan daerbenevens gelt geven voor dat sijl. geen wijn drincken, off geen voorder moetwil aenrichten, zulcx dat op d’oude maniere het gelt onder den teller moet liggen, alvoren sij willen eten, etc.’
Na in hun overigens zeer gematigd vertoog te hebben laten invloeijen: ‘U. M. E. als die hoochverstandige connen wel affnemen ende verstaen, dat sonder int geene verhaelt is geremedieert wordt, geen goede consenten sullen wesen te verwachten’, doen zij een voorstel ten opzigte van het behoorlijk leiden van dergelijke tochten, het verzorgen van de troepen, het beschermen van de ingezetenen enz., ten einde dergelijke misbruiken in het vervolg zouden kunnen voorgekomen worden. Dit voorstel, waarmede de Raad van State en de Prins zich in hoofdzaak vereenigden, is met de daarop gestelde adviezen te vinden in de verzameling der bij de Staten Generaal ingekomen stukken van dien tijd.
Het straffen der schuldigen, waarop de Staten Generaal met ernst aandrongen, schijnt nog al groote bezwaren gehad te hebben, en niet onduidelijk is het uit de resolutiën van den Raad van State op te maken, dat de omstandigheid, dat de in den tekst genoemde Alfonso Cacho Canuto, luitenant van Zijne Ex^cie, de hoofdpersoon daarbij was, geen geringen invloed daarop had. Deze toch, naar ’s Gravenhage ontboden om zich te verantwoorden, liet zich eerst verontschuldigen dat hij door het podagra belet werd, Utrecht, waar hij zich toen ophield, te verlaten. Gelast zijnde zich te laten brengen zoo hij niet gaan kon, verzocht hij, daar het hem ‘midts het swaer podagra onmogelijck is, zigh herwaerts te begeven, dat den Raede soude goetvinden, dat hem sijn proces tot Utrecht gemaeckt worde, daer dogh eenen fiscael is’. Eenige dagen later intusschen werd hij op aandringen van den Advokaat-fiskaal gevankelijk naar ’s Gravenhage gebragt door den geweldigen provoost van Nijmegen en zijnen luitenant, die eerst, zoo zij voorgaven om kosten te sparen, een escorte van twaalf soldaten in Dordrecht achterlieten, daarna den gevangene, tegen uitdrukkelijken last van den Raad, niet op de voorpoort maar in een herberg onderbragten, van waar hij, terwijl de luitenant-provoost aan den voortrap de wacht hield, langs den achtertrap ontvlugtte, na alvorens ‘met den camerlinck van de Heere Grave Lodewijck van Nassau gecommuniceert te hebben’. De geweldige provoost, die later verklaarde ‘daerinne soo verbaest ende verslagen te sijn geweest, dat hij niet wiste wat hij deede off’ doen soude’, gaf eerst den volgenden dag aan den Raad berigt van het ontkomen van zijn gevangene, die nu wel door het geheele land bij tromslag werd ingedaagd, maar zich bij tijds uit de voeten had gemaakt, en zulks in weerwil van zyn flerecijn, waarvan Zijne Ex^cie zelf aan den Raad van State verklaard had, ‘dat het geen gesogte excuse, maer waeragtig was’.
De vreemde toedragt van deze zaak, die in alle bijzonderheden uitvoerig in de resolutiën van den Raad van State is opgeteekend, wordt evenwel duidelijker, wanneer men de omstandigheid in aanmerking neemt, dat Alphonso gehuwd was met de dochter van den Raadsheer Bruyninck, die hij ruim vier jaren geleden uit haars vaders huis had geschaakt, zoo als blijkt uit de stukken van het criminele proces, dat daaruit gevolgd is, die op het Rijks Archief aanwezig zijn.
Alphonso Cacho Canuto, op de herhaalde indagingen niet verschenen zijnde, werd in het begin vaa het volgende jaar bij verstek veroordeeld om in effigie gehangen te worden, welk vonnis op voorspraak van den Prins, intercedeerende ten gunste van den Raadsheer Bruyninck, ‘die synen raedt ende oock syns Heers vaders getrouwe dienaer veele jaren geweest hadde’, gemodereerd en in bannissement veranderd werd. (Zie de Resol. van den Raad van State 1001, passim.)

[p. 733]

In t’midden vande maent van September screven de Staten Generael ende Sijn Ex^cie aen die van Venegien, dat se verstaen hebbende dat daer gevangen was Dom Sebastiaen, geseit Coning van Portugal ende dat op tvervolch der Spangiaerden tegen hem werde geprocedeert ende versochten

[p. 734]

daerom indien hij naer eenige apparentie de warachtige Dom Sebastian mocht wesen, dat se hem doch geen ongelijck en wilden doen, maer alle mogelijcke faveur bewijsen. Dit geschiede, omdat alle de Cristenheit deur geseit werde, dat hij so veel litteickenen over hem hadde ende so veel seeckerheiden wis te verhaelen, dat men met redenen niet en behoirde te twijffelen of hij en was den warachtigen Dom Sebastiaen, die in Barbarie verslagen ende onder den Mooren so lange was geweest, twelcke bij veele Portugesen so animeuselijck werde geconfirmeert met brieven ende boucken, dat alle oiren daeraf vol waren. Ende de heeren Staten achtende dat dselve den Spangiaert soude konnen moeite maken, hadden wel gewilt dat hij ergens op vrije voeten hadde konnen commen ende screven daerom dvoors. brieven.

[Den 15^en Septembris]

Den 15^en Septembris quam in den Hage den Marquys van Rohan met sijn broeder, commende uyt Italien over Duytslant in dese landen om voorts naer Engelant te gaen ende so de landen alomme te besichtigen.

[Den 16^en Septembris]

Den 16^en Septembris quam in Zeelant aen den Colonnel Edmonde met ontrent 500 man te racreute van sijn regement, ende wachte eersdaechs de reste. Hij hadde in Schotlant gemaeckt 3 nieu capiteinen als: Balfour, Couts ende Makaigne, daeraf de 2 nu met hem overquamen ende Makaigne volgen soude, in vougen dat sijn regement nu bleef van 10 vendelen, als: tsijne, van Brog, Caddel, Hinderss, Caar, Nijs, Sincler (die de compagnie van Jacob Philps gecregen hadde) ende de 3 nieuwen.

Den Raet van State versocht ontrent dese tijt in Staeten Generael dat de provincien wilden consenteren noch eens de somme van 500.000 £ om te vervallen tgeene tvoorleden jare ende desen jare aende gedragen consenten te corte sal commen⁺.

+ Op eenen ‘Staet int corte vande oorlochslasten gevallen ende noch te vallen binnen den jegenwoordigen jaere 1600 boven de consenten voor den selven jaere versocht’, die door den Raad van State aan de Generale Staten werd overgelegd, worden de verschillende posten van uitgaaf gespecificeerd tot een totaal bedrag van 827.652 £ 18 st 7 ℥, ‘waertegens affgetogen 300.000 gl. in desen jaere vuyt Vranckrijck gecommen, blijft noch in achterwesen 527.652 £ 18 st 7 ℥’. (Lias loopende 1600.)

[p. 735]

[Den 18^en Septembris]

Den 18^en Septembris deden de Staten Generael een generaele monsteringe alomme doen van heur crijsvolck met last op de capiteinen heur compagnien te verstercken, omdat se alle tcrijsvolck niet wel betalen en conden. Uyten Hage vertoogh naer Duytslant Graef Frederick van Solms met sijn 2 broeders, omdat sijn vader was gestorven, ende hoewel hij den outsten soin was, verclaerde hij evenwel weder in dese landen bij sijn compagnie te willen commen. Den Colonnel Edmonde quam in den Hage bij Sijn Ex^cie affirmerende tvoors. verraet vanden Grave van Gaury, hoewel veelen het stuck fabuleus dochte te wesen.

[Den 19^en Septembris]

Den 19^en Septembris werde bij de Staten van Hollant uytgegeven het placcaet op tschoorsteengelt, te weten dat van elcken haertstee, daer men vier stoocken mach, ofte van elck roockgat, daer roock uytgaet, betaelt sal worden een gulden, ende van elcke brouketel, backersoven, verwerije, soutpanne, calckoven, steenoven, meestoven, zeperie ende mouterie 2 gulden, half tot laste vanden eigenaer ende half tot laste vanden bruycker, te verschieten bij den bruycker ofte huyrman, alles ten prouffijte van tgemeen lant ende sullen daeraf alleen exempt wesen de stadthuysen, wachthuysen, stadtoorns, godshuysen, leprooshuysen ende anderen van aelmisse levende ofte die om Godswille bewoent werden, ende sullen de magistraten in de steden ende dorpen voor alles verantwoorden die de armen wat sullen mogen verschoinen ende tselve op de rijcken vinden. Dat d’opscrivinge sal geschieden bij personen uyte magistraet ofte anders onder eedt daertoe te committeren, aen wien elcx sijn huys sal moeten openen om de haersteden ende ovens te tellen op peine van triple, ende sullen aenteickenen, de eigenaers ende bruyckers ende tgetal der haersteden ende ovens, ende so yemant heur injurieert, die sal arbitralijck gestraft worden.

[Den 22^en Septembris]

Den 22^en Septembris waidet seer starck. Tvoors. gerucht van t’misverstant dat tusschen Sijn Ex^cie ende eenigen vande Staten soude wesen ontstaen tsedert den tocht van Vlaenderen hadde in de Nederlanden so veel toegenomen, dat niet alleen vastelijck uytgestroyt werde, dat Sijn Ex^cie den heere Barnevelt hadde geslagen, maer dat in Zeelant opentlijck werde geseit dat dselve heere was gevangen setten ende naer Woerden gevoert, ende dat meer anderen mede waren geapprehendeert, ende hoewel

[p. 736]

tselve onwarachtich ende alleen versiert was bij eenige quaetwilligen om te sien of sulcx eenigen oproer const causeren, so werdent nochtans bij velen lichtelijck gelooft ende ingenomen, omdat heur den tocht van Vlaenderen wat vreemt ende onvoorsichtich dochte, ende so dapper uytgestroyt, dat niet alleen in Brabant, maer oick t’geruchte daeraf in Engelant quam ter oiren vande Coninginne, dwelcke, uyt sulcke swaricheit een tweedracht in dese landen bevresende, die den ondergang van deselve mocht naer sleipen ende sulcx oich haer prejudiciabel wesen, heeft den heere Caron naer dese landen gesonden om den gront vande selve misverstanden te ondertasten, die uyt haren naem te soucken ter neder te leggen, ende so hij des niet doen en conde, haer dan daervan te verstendigen, om met een solemnele legatie daertoe te intercederen, met welcke last Caron desen dach in den Hage quam, hoewel hij al in Zeelant bericht was, datter niet aen en was, ende van daer de Coninginne sulcx al toegescreven hadde, ende leverde des anderen daechs over aende Staten brieven vande Coninginne vanden 30 Augusti oudes stijls, houdende dat sij lange wel ingenomen hadde, dat indien eenige tweedracht quam in de regieringe vande Staten, dselve soude mogen heur heelen staet ruineren, ende of wel sij altoos seer blijde was geweest in de eendracht van heur regieringe, dat sij nochtans altoos t’ander gevreest hadde te mogen vallen ende daerop met Caron dickwils hadde gediscoureert. Ende daerom nu verstaende dat onder heml. eenich misverstant was geresen, ende siende hoe noodich tselve in tijts dient ter neder geleit, was van meininge geweest een legatie te senden om haer meininge daerinne te openbaren, maer vresende dat tselve veel geruchts soude maken, hadde vooreerst liever Caron hier gesonden, begerende dat men hem wilde geloven in tgeene hij van haeren twegen sal verclaren, ende dat men dese sake wel wilt bedencken ende haer geen occasie geven te clagen, dat sij haer so diep heeft verbonden met sulcken volck, die heuren eigen staet ruineren. Dat tvolck vande landen mette langdurige oirlogen niet dan al te seer ontset en is, dwelck dan noch siende de desordre tusschen heur regierders lichtelijck tot wanhoipe soude commen, die naer niet te besetten soude wesen. Dat se hoipt dat de Staten naer heure wijsheit sullen dit haer advys in achtinge nemen, als commende vande geenen, die met heur een fortuyne loopt ende tquaet so overmercken, dat se alle particuliere passien afsettende tot conservatie van tpublyck sullen arbeiden. Dat se dit om haeren twille wilden doen ende bethoinen, dat se om haeren twille wat willen doen, als sij deden over dry jaren, doen bij haren middel de swaricheit tusschen Hollant ende

[p. 737]

Zeelant werde afgeleit, twelcke heur lief sal wesen ende doen continueren heur affectie totten Staten.

In dese maent van September van tbegin totten einde regendet in de Vereenichde Nederlanden uytermaten seer, in vougen dat veel kooren, haver, boonen ende ander gewas op tvelt bedurf, omdattet niet drogen en konde, daerdeur oick de wegen so diep werden, dat men tselve uyte velden niet wech crijgen en konde tot een uytnemende groote schade van veel huysluyden, die in de lage landen woonden.

Sijn Ex^cie besoigneerde in tlaeste van dese maent seer veel metten Raet van State in Staten Generael op den staet van oirloge ende de betalinge der ongerepartieerde ruyteren ende knechten, om daerop ordre te doen stellen, ofte dselve mede te doen repartieren, ende hoewel velen vande gedeputeerden in Staten Generael seer aendrongen om een deel van tselve ongerepartieert crijsvolck te casseren, so belette Sijn Ex^cie nochtans tselve, so veel doenlijck was, om tlant vande macht van tcrijsvolck niet te ontblooten, ende bracht te wege, dat daeraf een provisionele repartitie op t’welbehagen vande provincien gemaeckt werde, in dewelcke op Hollant werden gebracht de compagnien ruyteren van Tijmpel, Cicil, Artur, la Sale ende Clout, elcx met 80 ruyteren boven de bidets ende de compagnien te voet vanden Generael Vere, den Colonnel Horatio Vere, van Freijer, van Tijmpel ende van La Noue, elcx met 150 man, noch de compagnien van Calist. Brocke, Harcot, Tyrrel, Honniwod, Daniel Vere, Ogle, Hamond, Garnet, Holcraft, Forster, Jaxlei, Farfax, Knoulleis, Cicil, Metkercke, Schot, Sutton, Vavasour, Duxberi, Aldriche, Morgan, Beeden (ofte die dselve compagnien nu hadden), Formentieres, Ghilandre, du Buisson, Verneuil ende Hallart, alles van 113 hoofden; noch de 4 compagnien Switsers, elcx van 150 man, vier cautionarisen elcx van 150 man ende een van 100 man. Op Zeelant de compagnien van Dussau, Rocques, Brusse, du Puys, Dommarville, du Fort, Hamelet, Denis ende Madisson elcx van 113 hoofden met 3 compagnien vande cautionarisen elcx van 150 hoofden. Op Utrecht de vanen ruyteren van Vere ende Balen met de compagnien te voet van Caddel, Hamylthon, Caar ende Dort, elcx van 113 hoofden. Op Vrieslant de vanen ruyteren van Hamylthon ende Jan Bax, elcx van 80 peerden ende de compagnien te voet van B. van Eussum, Hembiesen, Bodenhausen, Cruyningen, Planits, Huseman, Hoboocken, Goswijn van Lauyck ende Hareschoe elcx van 113 hoofden. Op Overijssel de compagnie te voet van Renier Sloet, ende op Groningen ende Omlanden de vanen ruyteren van Graef George van Solms ende van Graef

[p. 738]

Frederick van Solms, elcx van 80 peerden ende de compagnien te voet van Graef Ernst van 150 hoofden, ende van Massau, Hanicrot, vander Burch, Pithan, Pomarede, Olivier Serlambert ende van Cotwis, elcx van 113 hoofden. Ende hoewel veel gedeputeerden vande provincien daerinne niet wel tevreden en waren, werde tselve nochtans bij provisie also deur gedrongen⁺.

+ De Staten Generaal besoigneerden in deze dagen uitvoerig met den Prins over de mogelijkheid ‘off men het crijchsvolck in den dienst vanden lande wesende soude moegen brengen ende voor eenen tijt onderhouden tot soulagement vande provincien op des vijants ofte neutralen bodem, mitsgaders off men alnoch yet binnen het loopende saisoen des jaers tot affbreuck des vijants soude moegen exploicteren’. (Resol. van de St. Gen. 14 Sept. 1600.) Een voorstel van den Prins om eenige steden (die evenwel in het resolutieboek niet genoemd worden) te belegeren, werd ‘met pluraliteyt van stemmen’ afgeslagen, om de kosten, die ruim 250.000 gulden zouden bedragen, en zulks, niettegenstaande de Raad van State verklaarden dat zij zich met den voorslag van Zijne Ex^cie wel konden vereenigen.
Wat overigens den invloed van den Raad van State op de krijgsoperatiën betreft, deze was in dien tijd al tot een zeer laag peil gezonken. Om zich hiervan te overtuigen behoeft men slechts de notulen der vergaderingen in die dagen in te zien, die wat krijgszaken betreft nagenoeg op niets dan ondergeschikte punten van administratieven aard betrekking hebben. Een sterk sprekend bewijs van die terugzetting alsmede van de kwalijk verborgen ontevredenheid, die daarover in den Raad heerschte, vindt men in het verslag der zitting van den 4^den September, waar wij het volgende lezen: ‘Denselven Heer van Loenen,’ (overbrenger van een brief van die van Thiel), ‘communiceert oock seeckere advertentien van Wesel, dat den vijandt zigh seer versterckt te paerde ende te voet binnen Emmerick; schijnende dat hij wederomme den oorloge over den Rhijn sal willen aennemen. Ende aght dat daeromme nodigh ware, die Frontiersteden, als Deutecom, Doesburg, Groll, etc. te voorsien met nodigh garnisoen, oock een goede quantiteyt van ammunitie tot Arnhem gesonden worde, om daeruyt die frontiersteden, die onvoorsien sijn, te voorsien. Hem wordt geantwoordt, dat hij wel weet, dat den Raadt geen anthoriteyt meer en heeft in Crijgs- nog Landtssaecken, als werdende alle saecken gedaen sonder kennissie vanden Raede; dat selfs Sijne Excellentie met den Raede geene correspondentie meer en houdt; soo oock Emmerick is verlaten, den crijgh in Vlaenderen aengenomen, ende voorts alles anders gedaen sonder kennisse vanden Raede; dat hij, van Loenen, daerom hem sal mogen addresseren aende Generale Staten, daer hij dogh sessie heeft.’
De onaangename verhouding, welke dientengevolge tusschen de Algemeene Staten en den Raad van State bestond, blijkt onder anderen ook uit hetgeen op den 23^sten October vermeld wordt:
‘Den voorsz. Griffier Aerssens komt overbrengen diversche klagten van die van Cleeff ende anderen over ons crijgsvolck, die seer excessive dingen hebben aengerigt; begeerende de Generale Staten dat den Raede procedere tot straffe, om Gods gramschap over ons niet te verwecken, off soo ’t den Raede niet en soude begeeren te doen, dat den Raede sulcx verklare, opdat die Staten Generaal mogen sien, dat zij ’t selfs doen. Men antwoordt hem dat er veele exploicten gedaen worden, daervan den Raede niet en weet; ende oock dat den Raedt elders soo gebruyckt wordt, dat den Raedt naauwelijcx bij malcanderen, dan dickwils in kleyn getale blijft, gelijck den Raedt nogh binnen korte dagen, door last vande Generale Staten, t’eenemael nae de provintien sal vertrecken, sulcx dat niet wel doenlijck is simul sorbere et flare.’

[p. 739]

[Den 26^en Septembris]

Den 26^en Septembris quam in de Staten Generael de heere Gilpijn, die van wegen de Coninginne daer proponeerde, dat de Staten uyten brief bij Caron gebracht hadden verstaen wat redenen de Coninginne beweecht hadden hem over te senden, ende of wel de rumoeren onwarachtich waren, so sagen se nochtans de sorge ende affectie die sij voor heur droech, waertegens de Staten in alle occurentien haer wederom so behoirden te bejegenen, als haer gunste ende weldaden vereischen, ende sonderlings met haer alle goede correspondentien te houden. Dat notoir is, dat de voors. geruchten van wegen den viant sijn gestroyt om beroerte te maken ende apparentelijck voet genomen hebben op de differenten tusschen Groningen ende de Omlanden, ende oick in Vrieslant ontstaen, meinende daerdeur een grooten brant te maken, die men daerom behoirt te trachten wech te nemen, so omdat de meeste vasticheit deser landen bestaet in een goede unie, als opdat alle geallieerde princen mogen sien de sorge, die de Staten selfs voor heuren staet draegen, dat se daerom willen afleggen alle particulariteiten om so met eenicheit malcanderen te conserveren ende met contesteren malcanderen in geen pericule te voeren, dewijle een staet niet en kan continueren sonder eenicheit van degeenen, die den last daervan hebben, ofte te weeren ende wech te nemen alle discordatien, die bij passien ofte affectien konnen gevoedt worden, daerop den viant dessein soude konnen maken. Dat de Coninginne daerom den Staten ernstelijck doet vermanen tot nederleggen van alle differenten tusschen de provincien ende de leden van dien, om eenige saken geresen, ende dat sulcke naersticheit mach gedaen worden, dat de gemeine sake geen interest en lijde, tsij bij faute vande vergaderinge van Staten, bewillinge vande consenten, furnissement van penningen ofte anderssins, twelcke de Coninginne wel gevallen ende animeren soude tot continuatie van haer affectie ende faveur tot dese provincien ende elcx van dien, behalven dat de provintien selfs mede de vruchten souden genieten van een goede eenicheit. Dat de Staten daerop willen letten sulcx als sij ten dienste vande landen ende tot satisfactie vande Coninginne sullen bevinden te behoiren.

[Den 27^en Septembris]

Den 27^en Septembris proponeerde Caron in Staten Generael, dat hij voor sijn vertreck de Coninginne getracht hadde uyten hoofde te slaen tstuck vande voors. quade geruchten, maer omdat sij haer niet en const in ruste stellen sonder yemant hier te senden, hadde hij de reise aengenomen, sonderlings omdat se hem noch andere consideratien hadde te kennen gegeven, die haer seer ongerust stelden, als dat se serieuselijck schijnt te apprehenderen, dat een goeden pays haer meer dan nootsakelijck

[p. 740]

is, ende dat haer natuyre geheellijck daertoe inclineert, indien sij daertoe tot hare ende haerder geallieerde verseeckertheit konde geraken. Dat se seer claecht over de groote lasten, die se in de oirlogen van Irlant moet dragen, die sij meint dat bij de Spangiaerts gevoedet werden, dwelcke metten pays souden afnemen. Dat alle de heeren vanden Raedt haer persuaderen, dat se een vasten pays soude konnen hebben, indien sij daertoe wilt verstaen als den Coning van Vranckrijck gedaen heeft, representerende dat haer geallieerden niet en onderhouden tgeene sij met haer noch laest getracteert hebben, noch en sullen konnen doen, wat sij meer mogen beloven; dat dselve in t’eynde heuren staet niet sullen konnen mainteneren, ende dattet dan alleen op haer sal aencommen, indien sij die sal willen conserveren. Dat hem dunckt dat haer eigen dispositie daertoe oick inclineert, achtende dat des viants vermoeytheit oick groot is, ende dat hij daerom den pays te recht moet meinen. Item dat met den ouden Coning de oude viantschappen wel mochten begraven wesen, ende den jongen Coning ende Ertshertogen de vruntschap van heur nabuyren wel van noode hebben. Dat sulcx haer gemoveert hadde in handelinge te commen, daertoe sij met respect ende eere versocht was, ende oick om den werelt contentement te geven ende haer gemeenten, die de vreede ten hoochsten begeerden, dan naer bemerckende, dat den viant daerdeur trachte de geunieerde provincien tot vrede te trecken of in confusie te brengen, hadde sij haer raetslagen daernaer geproportioneert, dat se wenst metten viant so goeden pays te maken, die d’affairen vande Staten niet en mocht troubleren, ende dat se met d’een ende d’ander in goede vruntschap ende alliantie mocht blijven. Dat hij bevindt, indien se daertoe konde geraken, dat sij tselve soude accepteren, ende dat sulcx de handelinge niet heel afgebroocken en is, maer dat se daertoe bekent noch versocht te worden, om de handelinge te leggen in een stadt van Vlaenderen, daer den viant belooft haer de preseancie te geven met hoipe van goet succes. Dattet schijnt dattet mer aen haer hangt om den pays naer haer wille te hebben, dan dat se alleenlijck sorchvuldich is metten staet van dese landen ende daerom geerne soude weeten, waerop de Staten heur voorts eigentlijck sullen willen resolveren, ende of se middelen hebben dese sware oirlogen op heur eigen macht langer te continueren, dewijle sij seit haer niet mogelijck te wesen uyt hare middelen daertoe yet te doen, maer wil gaerne haer goede wille ende affectie continueren tot dienst vande gemeine sake, indien dat mocht helpen, want sij geentsins heurluyder affairen in danger soude willen brengen. Wenst daerom dat men haer bethoine dat

[p. 741]

de staet deser landen bij heur eigen middelen tegen tgewelt der Spangiaerden sal konnen subsisteren, ende dat hij haer tselve wilde doen verstaen op sijn wedercomtste, ende waertoe de Staten nu voorts heur sullen willen resolveren om hare resolutien daernaer te construeren. Dat hij mede van haer gelast was den Staten tot goede concordie te vermanen, ende dat tselve heur meer animeren sal tot continuatie van haer goede gunste, ofte dat se haer anders geheel soude decouragieren ende genootsaeckt sijn op haer stuck tot haer eigen preservatie te letten. Dit aengeven was bij den Staten seer aengenaem, als gevende een groot licht in der lant saken, twelcke hij daerom daernaer op heur begeren bij gescrifte overleverde. Hij verhaelde mede aende Staten dat de gesanten vanden Coning van Marocco in Engelant bij de Coninginne waren geweest ende haer met veel presenten hadden vereert, ende sonderlings met eenige gevangenen uyte Nederlanden, die de Coninginne hem terstont geschoncken hadde ende bij hem vrij waren gemaeckt, ende dat de Coninginne tsijnder eere hem ridder geslagen hadde met haer eigen hant.

Den 27^en Septembris vertooch den Prince van Anhalt weder uyt dese landen naer Duytslant.

In t’eynde van dese maent creegh Sijn Ex^cie tijdinge dat den viant seer groote preparaten maeckte binnen Brugge, ende dat se schenen Oisteynde te willen belegeren waerom hij bij de Staten Generael aenhielt, dat ordre totte fortificatie van die stadt mocht gestelt worden ende sulcke voorsieninge gedaen, dat die plaetse mocht behouden blijven, omdat se dese landen meer ondienst soude konnen doen als eenige andere stadt in Vlaenderen.

Ontrent dese tijt was in den Hage eenen Jonch^r Pallant, daer gesonden bij de Furstinne van Cleef om op tbehendichste den Almirante te doen ondervragen wat joncheren ofte officiers in de landen van Gulyck, Cleef, der Marck ofte andere sijn comtste metten leger aldaer gesolliciteert hadden ofte tselve daer in tlant hadden doen blijven. Dese Furstinne, dochter van Lorreinen, begon in handen te nemen alle de regieringe van tlant ende scheen te willen wechnemen alle de quade practijcken, die tot noch toe daer in de regieringe waren geweest, ende daerom hadde sij doen innemen thuys te Gulick, gediscrediteert ende verdreven den Marschalck Schinckarn, om te seer gehangen te hebben op de sijde vanden viant ende sij soude wel geerne stof ende reden gehadt hebben, om tegen den Marschalck Horst ende anderen gelijcke proceduren te mogen voornemen, om also de regieringe van tlant vande quade humeuren te suyveren, ende so

[p. 742]

veel doenlijck alles tot voordel vande landen te bestellen, om die in ruste ende vrede te regieren, ende om eenich stoffe te vinden tegen de personen, die het metten Almirante mochten hebben gehouden, hadde sij Pallant ten fyne als boven in den Hage gesonden. Dese hadde sijn wervinge aen Sijn Ex^cie geproponeert ende dselve so verre geïnduceert, dat hij goet gevonden hadde den Almirante op de poincten bij Pallant overgeleit te doen hoiren, ende committeerde daertoe den heere van Tijmpel metten Advocaet Fiscael vande Generaliteit met achterlast, indien den Almirante yet soude seggen tot excuse van Schinckarn, Horst ofte anderen, waerdeur eenich voordel voor deselve soude mogen genomen werden, dat sij gedeputeerden aen Pallant sulcx niet refereren en souden, omdat dselve personen viant vanden staet deser landen waren, die men daerom van hier egeen voordel en behoufde te doen, maer dat se in sulcken gevalle aen Pallant souden seggen, dat den Almirante op de articulen niet en hadde willen antwoorden. De gedeputeerden vertoogen sijnde naer Woerden, waren den lesten deser ende eersten Octobris bij den Almirante, dwelcke deurgaens lochende met Schinckarn, Horst ofte anderen yet secreets gehandelt te hebben; dan op tpoint van Wesel seide hij de veranderinge vande religie daer gedaen doen te hebben met kennisse vanden Furst. Hij seide mede den Keiserlijcken commissaris Carel Nutsel niet gedaen dreigen te hebben deur den marquis van Montenegre, doen hij t’mandaet van aacht aen hem soude insinueren, maer dat hij hem gebeden hadde die insinuatie achterwege te laten, omdat se geen van beiden heur meesters en konde voordelijck wesen, maer dat hij bij hem te gaste wilde commen, twelcke hij gedaen hadde ende hem t’mandaet niet geinsinueert. Hij seide ten derden dat de Cleefse ende andere landen vanden Furst niet neutrael en waren nochte konden wesen, volgende de tractaten metten huysen van Bourgondiën gemaeckt. Ende ten vierden, dat hij de stadt Berck hadde belegert op t’aenhouden ende begeren vanden Bischop van Ceulen, ende dat dselve hem geconsenteert hadde de stadt te mogen houden. Dese vier poincten scheenen een groot bedencken te maken ende daerom vondt Sijn Ex^cie goet, dat men dselve aen Pallant soude refereren ende daerbij vougen, dat hij op de andere articulen niet en hadde willen antwoorden, twelcke also geschiede. Doch de Staten vande Vereenichde Nederlanden namen groot bedencken op den persoin van Carel Nutsel, omdat hij heur t’mandaet vander aacht so precise hadde doen insinueren ende tselve aenden Almirante ongeinsinueert gelaten, gelijck mede op den Bischop van Ceulen, dat hij den viant geconsenteert hadde Berck te mogen

[p. 743]

houden, dewijle sij daeruyt sagen dat de groote heeren bijnaest scheenen rontsomme malcanderen te ontsien ende te willen gelieven tot bederf van deser landen staet.

Ontrent dese tijt was in den Hage Jan Hottinga om bij de Staten Generael te excuseren de afwijckinge van thalve collegie vande Staten van Vrieslant ende te beletten dat bij deselve heeren niet en soude voorgenomen nochte gedisponeert werde tot naerdeel van thalve collegie wesende te Franicker, overmits doen mede in den Hage was een raetsheer van Vrieslant, bij de Staten aenhoudende om alle de decreten van thof tegen de gedeputeerden van Oostergoe ende Westergoe uytgegeven bij provisie te mogen doen executeren, maer de Staten Generael sonden se beide wederom naer Vrieslant aende gedeputeerden van haerentweegen daer gesonden, dien sij op deselve saken volcommentlijck souden lasten. Ende so Hottinga op sijn vertreck was, creegh hij een depesche van Franicker om de Staten Generael noch te verthoinen, dat thof heimelijcke ende ombehoirlijcke brieven binnen Franicker hadden gesonden om de gemeente sonder consent vanden magistraet te doen vergaderen, ende so daer een oproer te maken, twelcke al so veel geopent hadde, dat de burgers tegen malcanderen op de been waren geweest, waerom de gedeputeerden daer wesende heur selven met crijsvolck daertoe aen te nemen, hadden moeten wapenen. Doch de Staten seiden op alles de beste ordre mogelijck te sullen ramen, ende daervan heur gedeputeerden te sullen verwittigen, waermede Hottinga in tbegin van October weder vertooch.

De maent van October begonst meest met natte dagen ende continueerde totten 20^en toe, als wanneer het weder begonst te veranderen in claerheit ende vorst totten eynde toe tot groote verblijdinge van veel arme huysluyden, die daerdeur noch eenigen tijt cregen om de reste vande vruchten uyte lage landen te halen, hoewel dselve wel half verdurven ende verrot waren, ende om twintercooren weder in de eirde te mogen werpen.

De Gravinne vanden Brouck meinende in Hollant eenich recht te sullen konnen crijgen op den Almirante van Arragon ende den Colonnel Luys del Villar, ter cause van t’ombrengen van haer man ende tplunderen van alle haer goet, is ontrent den 2^en Octobris gecommen op Buyren bij den Graef van Hohenloe, meinende met sijn intercessie tot haer sake te konnen geholpen worden, maer bleef daernaer seer veel dagen aldaer.

Omdat den marquis van Rohan met sijn broeder wilde vertrecken naer Engelant, hebben de Staten deur Sijn Ex^cie aen denselven een fray banquet doen doen den 3^en Octobris, daer meest alle de gedeputeerden in

[p. 744]

Staten Generael mede waren, ende naer recommendatie vanden staet deser landen aen deselve, sijn sij vertoogen den 4^en om naer Engelant te varen.

Omdat de oirlogen in Savoijen seer aengingen ende de Francoisen daerom vreesden, dat den Ertshertoge hem mogelijck mede soude willen roeren, so hebben sij alle heur frontieren tegen de Nederlanden ten besten beset, ende van alle nootdruften voorsten, hoewel velen meinden dat den Ertshertoge hem niet en soude derven reppen, hebbende so grooten afbreuck metten slach geleden.

De Staten van Hollant hadden al over eenigen tijt in heure dachvaert goetgevonden, dat men de saken in Staten Generael soude sien daer heen te beleiden, dat aenden Almirante van Arragon soude gepresenteert worden indien hij alle de gevangenen vande Vereenichde Nederlanden ofte dselve dienende in Spangien, de Nederlanden ofte andere landen onder den Coning ofte Ertshertogen wesende, sittende, wist los te maken sonder rantsoen ofte costen, dat men dan hem mede sonder rantsoen soude mogen ontslaen. Desen volgende is den 5^en Octobris in Staten Generael geresolveert, dat men den Almirante soude proponeren, dat hij soude hebben te besorgen, dat alle de ingesetenen vande Vereenichde Nederlanden, tsij burgers, huysluyden ofte soldaten en anderen in dienst derselver landen geweest sijnde, ofte noch wesende uyt sake vande oirlogen gevangen ende sittende in de Nederlanden in de steden, starckten, op de galeijen, schepen ende andere plaetsen, sullen ontslagen worden binnen 2 maenden sonder costen ofte rantsoen, ende alle de gevangenen als boven in Spangien ofte andere Conings landen sittende binnen 5 maenden, ende dat se bij provisie als gevangenen van oirloge worden getracteert, dat hij alle tselve geeffectueert ende daerenboven betaelt hebbende eens 50.000 £ ofte so veel min als hij sal konnen accorderen, dat hij dan mede sonder rantsoen sal worden ontslagen, mitsgaders alle de gevangenen van oirloge in de Vereenichde Nederlanden sittende op redelijck rantsoen, ende so hij des niet en soude willen doen, nochte procureren dat de gevangenen aen des viants sijde beter getracteert werden, dat de Staten dan van meininge waren alle t’onheil vande heuren op den Almirante ende d’andere gevangenen feitelijck te verhalen. Om twelcke den Almirante te insinueren ende voorders op sijne bewaringe ordre te stellen, gecommitteert werden den heere van Tijmpel, Arnout Duyck, Gecommitteerde Raet van Hollant ende den Fiscael vande Generaliteit, dien gelast werde mette sake in haeste voorts te gaen om dselve in preoccupatie te brengen alleer de

[p. 745]

Gravinne vanden Brouck aenquame ende ande Staten eenich versouck dede. Waerom de Gedeputeerden naer Woerden treckende dselve resolutie den Almirante proponeerden ende voorhielden den 8^en Octobris, die daerop voor antwoort gaf, dat hij met geen verseeckeringe daerop konde antwoorden sonder al vooren te verstaen de geliefte vanden Coning ende Ertshertoge van wiens wille de poincten meest hingen, ende versocht daerom tijt ende consent om yemant naer den Ertshertoge te mogen senden, ende noemde daertoe Symon Antheunis, ofte den Colonnel Luys del Villar, daermede de gedeputeerden wederom keerden naer den Staten, ende deden den 10^en daeraf in de Staten Generael rapport, die den 14^en daerop consenteerden dat den Almirante naer Bruessel ende oick naer Spangien soude mogen senden den capitein Symon Antheunis met sijn secretaris, mits dat hij voor des capiteins wedercomtste soude caveren voor 2000 cronen, ende dat dselve binnen een maant souden uytbrengen antwoort vanden Ertshertoge ende binnen 3 maenden vanden Coning van Spangien, ende dat de gevangenen voortsaen beter getracteert sullen werden om twelcke metten Almirante te handelen wederom gecommitteert sijn de heeren van Tijmpel ende Fiscael voors., ende om eensamentlijck ordre op de bewaringe vanden Almirante ende op t’onfangen ende scrijven van sijn brieven ende om niemant bij hem te laten commen, te stellen. Twelcke metten selven verhandelt is den 16^en Octobris, ende dien volgende sijn naer Brabant vertogen den selven Symon Antheunis metten Secretaris op den 20^en Octobris om bij den Ertshertoge de sake voor te dragen ende antwoort te obtineren. Ende terwile den Almirante alleen was, werde den 26^en bij hem gesonden den Colonnel Luys del Villar.

De Staten Generael gelet hebbende op de propositien aen heur gedaen van wegen de Coninginne van Engelant bij de heeren Gilpijn ende Caron hebben den 7^en Octobris besloten daerop te antwoorden ende aen Gilpijn de sijne doen leveren open bij forme van antwoorde, houdende, dat se haer bedanckten vande goede vermaningen die haer hadde gelieft te doen, om tot eendracht ende goede unie te verstaen, so wel onder de provincien in tgenerael als onder elcx in tparticulier, als t’eenige steunsel van heur staet, als commende van een sorchvuldich moederlijck hart tot desen landen, die se daerom met alle respect ingenomen hebben ende oick sullen emploijeren, indien immermeer de saken daertoe commen, ten einde sij mogen voortsbrengen de effecten vande goede intentie van so wijsen monarche. Dat altemet tusschen de provincien ende de leden van dien wel disputen vallen op de contributien ende de egaliteit vande

[p. 746]

selve, maer selden om de contributien. Dat oick dickwils swaricheit valt op de middelen om dselve te collecteren, als nu in Vrieslant ende tot Groningen ende in de Omlanden is gevallen, mer dat dselve so substantiel niet en sijn, dat men daerover sware inconvenienten heeft te wachten. Ende als schoin eenige sulcke disputen souden vallen, so souden de Staten volgende de unie so wel in tijts met heure auctoriteit daerinne voorsien, gelijck al bereits in Vrieslant, Groningen ende Omlanden is gedaen, dat dselve wel haest ter neder geleit souden wesen. Versouckende dat de Coninginne wilt geloven dat de Staten onder haer faveur sullen besorgen alle tgeene tot maintenering van heur staet ende rechtveerdige oirlogen van noode sal wesen ter eere Godes, de dienste vande Coninginne ende de welvaert van dese landen. Caron ontbooden sij in hare vergaderinge, instrueerden hem op de gedragen consenten ende de middelen, daer uyt die konden gevonden werden ende op de groote swaricheit van heure lasten, ende hoewel die seer groot waren, ende dat se daerom wel van doen souden hebben eenich behulp vande nabuyrprincen ende heeren in dese oirlogen geinteresseert, dat se nochtans ten uytersten commende noch haer selven konden helpen. Gaven hem voorts last tselve alles de Coninginne te representeren, aen dewelcke sij bij een missive screven antwoort op de voorgedragen pointen van sijn last, houdende, dat heur seer lief was te bemercken de gestadige sorge, die sij voor deser landen staet droech, als sij uyt haren brief bij Caron gebracht sagen ende de openingen die haer belieft hadde deur denselven Caron te doen doen. Dat se hoipen dat God heur eens occasie sal verleenen om alle de faveuren ende gratien van haer naer heuren goeden wille te mogen erkennen, opdat sij so veel te meer geneicht mach wesen daerinne te continueren, ende dat de Staten altoos daernaer haer actien ende resolutien sullen dirigeren. Dat se wel bekennen dat heur lasten groot sijn gewerden tsedert de Francoisen de pays gemaeckt hebben, ende sij Coninginne ingetrocken heur secours, so dat scheen, ende den viant oick staet maeckte, dat se niet en souden konnen subsisteren, sonderlings belettende de commercie vande licenten, doch dat God dese landen niet alleen en hadde geconserveert, maer daer en boven noch middel gegeven, om groote exploicten te mogen voornemen ende denselven in een gerengierde bataille te vermeesteren. Ende al ist dat daerop niet en is gevolcht de vrucht, die men wel gehoipt hadde, so haddet nochtans der Staten sake seer gestijft, so van binnen bij de lantsaten als van buyten bij alle princen, ende hoipten daerom dat de middelen, couragie, nochte resolutie heur niet manqueren

[p. 747]

en sullen om heur staet ende sake staende te houden, mits de gratie Godes ende de continuatie vande goede affectie vande Coninginne, sonderlings omdat se alle dagen meer ontdecken de barbare ende wreede resolutien, die de Spangiaerden tegen desen staet nemen, tsedert den nieuen Coning in Spangien totte crone ende de Ertshertoge totte Nederlanden sijn gecommen, die ganschelijck afsnijden alle apparentien om met heur te mogen tracteren. Dat se vertrouwen dat de Coninginne uyte laeste ende voorgaende handelinge wel sal hebben gemerckt wat de Spangiaerden voer hebben tegen haer persoin, landen ende ondersaten ende tegen alle princen ende republicken vande gereformeerde religie, daer deur sij hadde doen breecken de handelinge te Bouloigne, ende de Staten hoipen dat se oick alle voordere handelinge haest afsnijden sal, om alle de bedriegerien van dien te ontgaen tot naerdeel van haer eigen dienst. Nopende de tweedracht, die sij meinden onder den Staten te wesen, daerinne bedanckten sij heur van haer goede vermaningen ende baden haer te geloven, dat se so seer op de eendracht in heuren staet letten als op haer salicheit, als wesende heur eenich steunsel naest God, wel wetende dat den viant heur niet eer als met discordie soude konnen bederven, daerom sij daertegen so wel sullen voorsien, dat daervoor niet en is te vresen, ende dat de Coninginne vrijelijck haer resolutien daerop mach gronden, als Caron haer naerder sal konnen verclaren, volgende de instructien hem gegeven, daerinne haer believen sal hem volcommen gelove te geven. De Staten screven noch een anderen brief met Caron aende Coninginne, houdende dat se seer verblijt waren te verstaen dat haer macht ende wijsheit in sulcken admiratie bij alle de werelt was, dat selfs de barbaren ende dien grooten Coning van Marocco haer met besendinge hadden doen eeren ende doen schencken eenige gevangenen, die sij hadden, hoipende dat sulcx noch ter eeren Godes ende voorderinge van sijn religie sal strecken, tot welvaert vande Cristenheit, ende dat sij haer met dese occasie oick daertoe wel sal konnen dienen. Dat se haer seer bedanckten dat sij dvoors. gevangenen aen Caron hadde gesonden, ende dat se hem ridder met haer hant hadde geslaegen, met welcke depeschen Caron corts daernaer wederom naer Engelant ging. In dese tijt creegh den Keiser eenich bedencken op sijn opperste hofmeester Rumf ende op sijn opperste stalmeester Trautsoom, als souden dselve sijn broeder Alberto ende den Spangiaerden te seer toegedaen sijn geweest, ende daerom hem veel saken verborgen hebben, die tot naerdeel der Spangiaerden waren, opdat den Keiser daertegen geen behoirlijcke remedie voorname. Dit bedencken was hem gecommen, overmits eenigen rontuyt

[p. 748]

hem daeraf hadden verwitticht ende geopenbaert tverstant, twelcke dselve twee met Alberto hadden. Dese kennisse hebbende jough hij terstont ende noch dien nacht Rumf uyt sijn hof wech, naerdat hij selfs hem gesoufletteert hadde ende Trautsoom eenige dagen daernaer, omdat hij voor Rumf wilde intercederen. Dese twee waren eenigen tijt lang de secreetste Raden vanden Keiser geweest, so dat alle saken deur heur handen mosten passeren ende daerom mosten alle heeren ende fursten dselve seer eeren ende respecteren. Sij voerden een staet als Fursten selfs, ende werden nu mede beschuldicht oirsake geweest te sijn van t’uytgeven van alle de rouwe bevelen tegen die vande religie meest buyten weten vanden Keiser, wiens hant ende segel sij daertoe misbruyckt hadden. Of nu tselve warachtich was, dan oft een treck van thof was om die vande religie van tot desperatie te commen ende de wapenen aen te nemen, te diverteren, sal den tijt leeren. Evenwel is warachtich dat dese vande voornaemtste waren, die alle Spangiaerden saken in thof vanden Keiser patrocineerden. T’uytcommen wert bij eenigen gehouden op heer Peter van Rosenburch, die een bevel vanden Keiser toegesonden was om sijn predicanten wech te doen, daermede hij selfs bij den Keiser was gegaen, deur dien hij contrarie consent hadde ende dat tbedroch also was in tlicht gecommen.

[Den 10^en Octobris]

Den 10^en Octobris werde gecasseert de compagnie van Jacob van der Burch, overmits den capitein nu eene goede tijt lang dselve seer qualijck in ordre hadde gehouden, ende ten lesten geen raet meer siende om die te houden, de compagnie begeerde over te setten aen sijnen lieutenant. Dese occasie werde waergenomen om de landen te ontheffen van een deel vande ongerepartieerde compagnien, omdat de lasten so groot waren, dat niet en scheen dat de regieringe also mocht staende blijven, ende om gelijcke saken was te vooren mede gecasseert de compagnie van Massau, naer dat den capitein gestorven.

[Den 13^en Octobris]

Den 13^en Octobris casseerde den viant mede 11 vanen ruyteren vande 14, die in den slach geweest waren, om in den slach niet genouch heur devoir gedaen te hebben, ende onder de gecasseerde was mede Don Juan de Braccamonte, die doch daernaer ten opsien van sijn ohem den Graef van Fuentes, weder Colonnel gemaeckt werde in plaetse van Çapena.

Ontrent dese tijt waren in den Hage verscheiden gouverneurs ende andere officieren vanden crijgh om te voorderen eenige aenslagen die elcx dreef, als op Liere, op Venloe ende andere plaetsen, om bij Sijn Ex^cie dselve te doen goetvinden ende voornemen.

Ontrent dese tijt werde bij Sijn Ex^cie ende den Raet van State in de

[p. 749]

Staten Generael gedaen de propositie totte consenten voor den toecommenden jare, bestaende daerinne, om aen te nemen de staet vander oirloge anno 99 gedresseert ende om te hebben onderhout voor de 13 compagnien uyt Sint Andries gecommen, noch om te hebben 500.000 £ totten leger, 200.000 £ totte fortificatien, 100.000 £ eens in tjaer bij den raet te mogen lichten totten voorvallenden noot, ontlastinge vanden ontfanger generael, 300.000 £ voor de Coninginne, 900.000 £ om de Almiraliteit te subvenieren, continuatie van alle de contributien, vanden impost van tsout, op de bieren ende anders, mitsgaders vande convoyen ende licenten naer gewointe, ende versochten voor uytgaen Novembris de resolutien daerop te mogen ingebracht werden vrij ende sonder limitatien.

[Den 21^en Octobris]

Den 21^en Octobris quamen in den Hage verscheiden clachten uyte landen van Munster ende andere neutrale landen over den lieutenant Alfonso ende d’andere ruyteren die heur daer wonderlijck aenstelden met roven ende brantschatten tot groote disreputatie vande landen.

[Den 22^en Octobris]

Den 22^en Octobris quam in den Hage den heere van Knijphuysen als gesant vanden Graef van Emden, die den 26^en in Staten Generael gehoirt werde, daer hij aenboodt de goede affectie vanden Graef Enno, ende verhaelde dat den Coning van Spangien de souverainiteit hadde van eenige goederen van Esens ende Jeverden, ende dat hij daerom veel swaricheiden met desselfs raden hadde, ende dat om tselve recht ende sijn grieven te verstaen eenigen gecommitteert waren om bij hem te commen, daerom hij aende Staten voor deselve dede versoucken vrij pasport om onverlet bij hem te mogen commen ende daer alomme deur sijn lant reisen ende wederom wech te keeren.

[Den 24^en Octobris]

Den 24^en Octobris quam in den Hage de Gravinne vanden Brouck ende bleef daer weder een geruymen tijt, wachtende op de comtste vanden Graef van Hohenloe, in vougen dat se eerst den 13^en Novembris heur clachten scriftelijck aende Staten overgaf, innehoudende den moort tegen haer man begaen ende de berovinge van haer huys op veel duysenden geestimeert, ende versocht tegen den Almirante ende Luys del Villar recht ende justitie te mogen vervolgen, twelcke aen velen een sotte sake dochte, omdat den Almirante ende Villar beide gevangenen van oirloge waren, ende daerom wat sij vermochten ofte goets hadden, dat tselve de Vereenichde Nederlanden ofte die heur gevangen hadden toequam, in vougen dat men sonder dese landen die prouffijt af te nemen haer niet helpen en konde, ende meinden daerom dattet absurd soude wesen den landen de prouffijt van heur prinse af te nemen om heur te helpen, die den Keiser

[p. 750]

ende andere overicheit hadde, voor dewelcke sij haer schaede vervolgen mochte⁺. Nietemin eenige vande Staten hielden dese saken heel in suspensie ende hoip om de Gravinne harder te doen aenhouden ende dan te mogen sien of sij onder schijn vanden schrick van dien beter accoort metten Almirante souden konnen maken.

Sijn Ex^cie geconsenteert hebbende, dat Graef Lodewijck noch een aenslach soude mogen maken om de gemutineerden van Weert uyt te locken, is dselve aldus voorgenomen, dat uyt Breda trecken souden 100 peerden voorbij Weert ende de Mase passeren, als of sij naer tlant van Overmase wilden, hoipende dat de gemutineerden, verstaende dat sij niet starcker en waren, haer volgen souden, ende dan souden dese 100 peerden van Bredae heur rendevous nemen naer een dorp genaemt Woltniel niet wijdt van Dulcken ende haer uyttocht so nemen, dat sij den 29^en Octobris te Woltniel souden commen, daerop deselve tijt mede commen soude Graef Lodewijck met ontrent 1000 peerden, ende dan tsamen de gemutineerden over tlijf vallen. Ende om desen te bevoorderen, vertoogh Graef Lodewijck naer Nieumegen den 25^en ende de Brabantse ruyteren, die met hem souden gaen, meest sonder vanen, togen den 26^en ende 27^en tot Woudrichem over, ende marcheerden in grooter diligentie naer Nieumegen, daer se den 27^en snachts ende den 28^en vrouch overtogen, ende quamen dien dach alles aen t’nieu clooster in de landen van Cleef, daer bij heur quamen de Overijsselse ruyteren, die meest aen Sgravenweert gepasseert waren, ende daer wat gerust hebbende, togen sij voorts ende quamen den 29^en op de gesette uyre te Woltniel, daer onlangs daernaer mede quamen de 100 peerden uyt Bredae, over de Mase gecommen, die seiden dat se niet met allen vernomen en hadden van t’uytcommen van die van Weert. Graef Lodewijck bleef dien dach voorts daer, wachtende of yemant volgen soude, dan niemant vernemende, tooch hij den 30^en op, als wilde hij in

+ Het verzoekschrift van de Gravin van Falkenstein en Broek, dat den 14^den November aan de Algemeene Staten werd overgeleverd, is te vinden in de verzameling van ingekomen brieven van 1600 op het Rijks Archief. Na de vermelding van de plundering van haar kasteel en den moord van haren echtgenoot eindigt zij haar verzoekschrift: ‘Soo verstae ende sustinere ick mits alle de naest voorgaende redenen, doch met Uwe E. E. believen ende toelaten alsvooren, dat dvoorsz. Luys de Villar oock beneffens den voorn. Almirante schuldich ende gehouden is, mij effectuelijcken te doen restitueren ende weder te leveren alle de voorscreven mij affgerooffde meuble goederen, veel costelijck ende van grooter valeur geweest sijnde, ende daerenboven te verantwoorden voor de voorscreven schandelijcke moort’ ... ‘ernstelijcken versouckende dat Uwe E. E. gelieve mijne voorscreven rechtvaerdige saecke soo te hanthaven dat deselve mach commen tot een goede einde.’

[p. 751]

tlant van Gulick trecken, maer op den naernoen keerde hij wederom ende quam des nachts weder te Woltniel, ende verstont doen, dat de gemutineerden heel starck met veel voetvolcx over de Mase quamen, waerom hem ongeraden dochte dselve langer te verwachten, ende keerde mitsdien wederom naer Wachtendonck, niet uytgerecht hebbende, als in tpasseren een deel arme boeren gemaeckt ende veel ruyterpeerden afgereden mits den langen ende swaren wech.

In dese tijt liepen de saken in Hungarien. Den Keiser hadde in sijn macht gebracht tlant van Sevenbergen, daer hij Georgio Basta tot oversten hadde gestelt. Michel Weida was met veel volcx uyt Moldavia daer gecommen om tselve lant weder inne te nemen, maer werde geslagen ende verdreven. Middelertijt was Sigismundus Battori (die des Keisers nicht hadde gehadt ende tlant aenden Keiser overgedragen hadde) in Polen doende om hem daer starck te maken ende tvoors. lant weder te mogen innenemen. Vele vande Wallackse soldaten waren al vrouch in tjaer binnen Pappa gemutineert, ende haddent daer lange gehouden ende eintelijck willen de plaetse aende Turken overleveren, maer tselve niet konnende doen, mits heur belegeringe, waren ten lesten daeruyt gevallen, meinende daerdeur te slaen, daeraf veel gevangen, doch een deel deur quamen naer Alba Regale, van waer sij veel excursien op de Cristenen deden. Aende andere sijde hadden de Turcken met starcken macht belegert Canissa, een frontier plaetse van Styrien ende van Carinthien, om die te veroveren, ende hoewel die tamelijck wel gedefendeert werde, vreesden de Cristenen dselve te verliesen, ende daerom creegh den Hertoge van Mercur de last om mettet volck van Neder Ungaren te sien de plaetse te ontsetten. De ingesetenen daer ontrent waren alles tegen den Ertshertoge Ferdinando seer geanimeert, omdat hij alle exempelen van wreetheit volchde om de Evangelischen uyt te royen ende daer alleen de pausselijcke religie te doen onderhouden, die daerom meer naer den Turk dan naer hem schenen te inclineren ende te presagieren den ondergang vande plaetse. In Oistenrijck waren de proceduren tegen die vande religie wat beginnen te besatigen, tsedert de veranderinge in des Keisers hof.

[Den 26^en Octobris]

Den 26^en Octobris quam in den Hage Graef Otto van Solms, afgesant vanden Palsgraef om de Staten Generael ende Sijn Ex^cie te bidden tot gevaeders van sijn tweede soin, dan terwijle den Graef noch in den Hage was, quam de tijdinge dattet kint gestorven was, daerom dese legatie te niete liep. Desen dach werde in den Hage gevangen genomen een Swits capitein, genaemt Guillaem du Puys, omdat hij in tstuck vande monsteringen

[p. 752]

de landen leelijcken hadde bedrogen ende veel passe volanten gebruyckt.

Ontrent dese tijd dede den Ertshertoge sijn gansche leger noch aenden Demer leggende scheiden ende sondt een Spaens regement binnen Liere, een binnen Antwerpen ende een binnen Gent, dat van Busquoy te Herentals, t’regement van Achicourt te Hoochstraten ende eenige trouppen naer Namen ende Lutsenburch⁺.

Omdat de Coninginne van Engelant den Agent Caron seer veel eere aandeedt, van hem met haer eigen hant ridder te slaen, wilden de States Generael tselve in eeniger manieren vergelden op de heere Gilpijn, die van wegen de Coninginne in den Raet van State sadt ende hadden daerom geordonneert dat Gilpijn voortsaen in den Raede van State op sijn beurte mede soude presideren gelijck de gedeputeerden vande provincien, twelcke noch niemant voor hem gehadt en hadde, ende dien volgende trad hij in possessie van dien den 30^en deser ende presideerde de heele weecke, parapherende alle depeschen gelijck andere presiderende, twelcke bij velen wonderlijck geinterpreteert werde, omdat dese landen bij heur selven ende deur heur eigen gedeputeerden worden geregieert, so verre dat de stadthouders wel acces ende plaetse ende oick stemme in den Raet van State hebben, maer geen presidentscap om voor te mogen dragen dat hem gelieft, te parapheren ofte stemmen te mogen colligeren, ende meinden daerom, of wel dit alleenlijck geschiede om de heere Gilpijn eere aen te doen, dattet nochtans een prejudiciabel exempel was in een

+ Eenige weken te voren waren er bij de Staten berigten ingekomen, dat de vijand voornemens zou zijn een strooptogt in een der Zeeuwsche eilanden te ondernemen. Den 6^den Oetober kreeg men advies, ‘dat den vijant gemant soude hebben vijff galeien met duysent soldaten, ende voorts deselve versien met een groote qnantiteyt van schuppen ende manden om daermede een lantganck te doen op eenige vande eylanden in Zeelandt ofte elders’. (Resol. der St. Gen. 6 Oct. 1600.) Men besloot daarom de bezettingen aldaar te versterken en eenige oorlogschepen voor Vlissingen gereed te houden. Toen de tijdingen van de voornemens des vijands verder aanhielden, stelde de Prins voor, het garnizoen van Biervliet, waar hij reeds vier vendelen had heengezonden, met nog zeven anderen te versterken, en aldaar een gesloten fortificatiewerk aan te leggen, waarin die troepen zouden blijven zoolang de vijand de buitengewone bemanning op zijne galeijen onderhield. De ingenieur Andries de Roy werd naar Biervliet gezonden om het plan voor dat werk te ontwerpen, (Id. 9 Oct. 1600.) Door het een en ander schijnt de vijand van zijn voornemen teruggebragt te zijn; immers de beraamde fortificatie, waartoe reeds alles was voorbereid, kwam niet tot uitvoering; den 16^den November stelde Zijne Exc. het aanvangen of uitstellen daarvan ter discretie van de Heeren Staten Generaal, en den 28^sten, toen men de zekerheid had, dat de aanslag was opgegeven werd besloten, ‘dat men die materialen ende behoeften, gesonden totte fortificatie van Biervliet sal doen opleggen en dispicieren ofter niet eenige van dien tot Oistende soude moegen gebryuckt worden’. (Id. 28 Nov. 1600.)

[p. 753]

populaire regieringe, anderen als van haer eigen lant so verre inne te laten.

De tweedrachten duyrden noch al in Vrieslant, hoewel de gecommitteerde vande Staten Generael de saken so verre hadden gebracht dat 8 persoinen als pacificatores van beiden sijden waren gecooren om te sien of sij de differenten souden konnen ter nederleggen, welcke pacificatores daer vast besoignerende waren met beide de partijen.

In t’einde van dese maent quam in Vranckrijck de Princesse van Florencen om te huwelijcken metten Coning van Vranckrijck ende werde te water tot Marseille gebracht bij Don Pedro de Mendoça, Generael vande galeijen van Malta, jongste broeder vanden Almirante, ende met haer quam om haer te convoyeren de Hertoginne van Florence met veel vrouwen ende jongvrouwen, ende sij werden daer met veel triumphe ingehaelt.

[Tbegin vande maent van November]

Tbegin vande maent van November was meest noch schoin weder, ende seer bequaem om t’saet noch in de eirde te werpen ende de beesten wat lange uyt te houden, maer in t’midden vande maent begonstet wederom te regenen, ende claddich verdrietich weder te werden, beginnende vanden 10^en ende duyrde meest totten 25^en toe, als wanneer tweder begonst clair ende schoin te werden ende sich te disponeren tot vriesen.

In tbegin van dese maent waren de Staten van Hollant weder vergadert ende bleven bijeen totten 12^en toe, daer den 3^en quamen Sijn Ex^cie ende den ganschen Raet van State, die aldaer proponeerden de lasten vande Generaliteit, ende heur versochten de nodige consenten daertoe in tijts te willen dragen, ende sulcx aen te nemen den staet van oirloge anno 99 gedresseert, opdat alle de ongerepartieerden eens op repartitie mochten gebracht werden. Dat se daerom niet alleen en wilden continueren de voorgaende middelen, maer noch so veel nieuwe opstellen, dat die tegen de lasten mochten gecompasseert worden. De Staten decreteerden op dese dachvaert een legatie naer Vranckrijck te doen senden om thuwelijck vanden Coning te congratuleren so haest tselve volbracht soude wesen.

Ende commende voorts totte poincten van bescrijvinge, werde daervoor eerst geresolveert

1.

dat voortsaen de edelen ende steden precise op de bescrijvingen souden commen, ofte voor elcken dach die se te laet commen sonder wettelijcke excuse verbeuren 25 £ voor den armen.

2.

Dat men alle de middelen alomme sal doen beneficieren ende de ordonnantie daerop gemaeckt strickter doen onderhouden.

3.

Dat men de saken van oirloge te lande mette minste costen behoirt te beleiden ende den commissarissen

[p. 754]

daertoe te houden, dat se in tmonsteren heur devoir doen, ende
4.
dat men alle excessen van tcrijsvolck behoirt te doen straffen. Dat men op tgebruyck der schepen in slants dienste so in t’laden als afdancken menageerlijcker behoirt te letten.
5.
Dat men omme te ontgaen veel sware costen vande Almiraliteit alle de collegien van dien in superintendentie soude konnen brengen aen Sijn Ex^cie ende den Raet van State, mits tselve collegie stivende bij meer gedeputeerden uyte provincien, tstuck van Almiraliteit verstaende, ofte dat men van alle een generael collegie make met ordre van veranderen van residentie ten meesten contentemente, ende alle jaren tweemael te vergaderen om te adviseren op de ordre om de zee te veiligen, ende dat de equippagie naer gewoente geschiede bij goede ende getrouwe personen, ende dat men de judicature ter eerster instantie soude mogen brengen aende schepenen totte middelen gecommitteert ende bij provocatie aenden voorn. Raedt. Dat men most sien goede capiteinen te gebruycken, de qualijck beseilde schepen te vercoopen ende beter te maken naer den patroen daeraf te arresteren. Dit waren voorslagen in de lucht, overmits de steden die gewent sijn d’almiraliteiten in heur stadt te hebben ende daermede te doen wat se willen, heur bij dese veranderinge beswaert vonden, ende meinden dat beter ware dat elcke provincie sijne Raeden in de Almiraliteit behoorde te tracteren, ende als dan die van Hollant de heuren mer jaerlijcx en gaven 400 £, dat sulcx een groote verlichtinge in dat stuck soude konnen maken, ende als men dan goede ordre dede onderhouden ende de schepen sonder diversie wel gebruycken, dat sulcx dienstelijcker wesen soude als de heele regieringe te veranderen.
6.
Dat de gedeputeerden op de veilinge vander zee ordre sullen stellen, ende om in Hollant dry galeijen te doen maken ende in Zeelant een, so wanneer de gedeputeerden van Zeelant sullen aengecommen wesen, die den 22^en verwacht worden.
7.
Dat mede ordre dient gestelt op de vaert van Oist Indien ende andere vreemde landen om die bij verpachtinge ofte anders te conserveren.
8.
Sij hielden in advys om tcollegie vanden Provincialen Raede sulcx te augmenteren, dat de expeditie vande processen mocht gevoordert worden.
9.
Gelijck mede tversouck van Sijn Ex^cie om te hebben den 10^en penning ende ander rechten van alle prinsen als Almirael Generael.
10.
Sij gaven last aen heur gedeputeerden om in Staten Generael te mogen innewilligen tversochte consent vande 500.000 £ voor het te cort vande consenten, ende dat bij gevolge vande andere provintien.
11.
Op de propositie vanden Raet van State ende Sijn Ex^cie is overleit dat heur quote vanden staet vander oirloge soude bedragen 277.746 £, 13 st elcke corte

[p. 755]

maent, ende dat tcontingent vande andere poincten ende consenten versocht voor die van Hollant noch wel bedragen soude 1.200.000 £ eens in tjaer, in vougen dat de heele lasten voor die van Hollant ende West Frieslant wel bedragen souden in tjaer tusschen de 46 ende 4700.000 £, boven de particuliere lasten vande provincie die wel bedragen noch jaerlijcx tusschen de 14 ende 1500.000 £. Is evenwel goetgevonden daerinne te consenteren indien de middelen vande landen des konnen uytbrengen, anders dat men Sijn Ex^cie ende den Raet behoirt te vermanen toe te sien dat de lasten niet hooger gemaeckt en worden als de consenten ende middelen konnen verdragen om alle muterien te weeren, dewijle de gemeenten so hooch belast sijn als sij dragen konnen, doch bewillichden van heure sijde alles te doen wat mogelijck soude wesen om Sijn Ex^cie te secunderen, mits dat d’andere provincien van gelijcken doen.
12.
Op t’advys vande 3 collegien van justitie ende reeckeninge is verstaen, dat men sijn beste sal doen om alle swaricheiden in de contributien te overwinnen, om de petitie te voldoen so naer mogelijck.
13.
Willichden daerom inne alle de middelen mette verpondinge in treyn wesende mette 200.000 £ op de steden ende platte landen elcx de helft ende te continueren alle de penningen op interest loopende.
14.
Dat men behoirt te verhoigen den impost op den turf van 1 op 2 ofte van 2 op 3, te consenteren den 12^en penning van tbranthout, te verhoogen den impost vande wolle lakenen van 1 op 2, den impost op de wage, op specerien ende coopmanschappen in de lijste gestelt, volgende den taux van dien. Item op t’hondert van rout, talck ende smeer te stellen een impost van 25 st. Item vanden 20^en penning van gout, silver, gesteenten, peerlen ende alle waren bij goutsmeden, jueliers, apothecarisen ende anderen te vercoopen. Item den 8^en penning vande losrenthen ende den 16^en vande lijfrenthen, ofte bij redemtie daervooren 200.000 £ over de steden ende platte landen, ten aensien in Zeelant noch meer gegeven wort. Nogh op 2 st. te betalen vande tonne biers op t’mout ende coorn dat gestort wort, ende indien alle die noch niet en konnen bijcommen, dat men dan noch andere sal moeten vinden ten minsten quetse vande ingesetenen op de voet van capitale impositie, verpondinge ofte anderen, tsij bij meeste stemmen ofte submissie aen Sijn Ex^cie voor dese reise sonder consequentie.
15.
Dat de steden ter naester vergaderinge willen bewilligen te anticiperen 300.000 £ voor de maenden Januarius ende Februarius tot betalinge van tcrijsvolck, daertoe de gemeine middelen niet suffisant en sijn. Dat men dan mede sal resolveren op de veilinge van der zee, tbeleit vande oirlogen te water ende op de regieringe vande

[p. 756]

Almiraliteit, als t’rapport vande gedeputeerden ende van die van Zeelant sal wesen gesien, mitsgaders op de versochte 10^e penning van Sijn Ex^cie.
16.
Dat thaertstedegelt den 27^en Novembris in treyn sal gaen ende dat de steden daetelijck daerop sullen anticiperen 150.000 £.
17.
Dat men aenden gesante van Oistfrieslant in Staten Generaal sal mogen consenteren de versochte pasport, mits dat de gecommitteerden vanden Ertshertoge in de Vereenichde Nederlanden niet en commen.
18.
Dat men metten eersten sal vercoopen de resterende domeinen, geestelijcke goederen ende degeenen, daeraen den Graef van Arenberch recht pretendeert, ende dat de Gecommitteerde Raden tselve sullen voorderen ende effectueren.
19.
Dat den Fiscael van Hollant sal in Staten Generael aenhouden ofte bij den Raet van State om te doen ophouden de proceduren van thof van Utrecht tegen die van Hilverssum ofte feitelijck dselve beletten bij aenhoudinge van degeenen die se doen.
20.
Dat men sal procureren dat die van Bommel desisteren van particulier licent te ontfangen van goederen daer voorbij varende, ofte dat men daertegens sal moeten voorsien.
21.
Den Graef van Egmont versocht de Beemster te mogen bedijcken met gelijcke vrijdom als de Zijpe, daerop doen nemen is advys aende reeckencamer om te letten of ende hoe tselve soude konnen geschieden.

De Raden van State hadden geresolveert gedeputeerden uyten heuren te senden in alle provincien om te voorderen de consenten voor den toecommende jare, welcke gedeputeerden vertogen terstont naer de intercessie bij Sijn Ex^cie ende den Raedt ten selven fynen aen die van Hollant gedaen.

[Den 7^en Novembris]

Den 7^en Novembris werde tot Venegien in de senaet geexhibeert de brieven bij de Staten Generael aen heur gescreven in faveur van Dom Sebastien, Coning van Portugal geseit, die de senaet met achtinge aennam.

Wesende den voorgaenden aenslach om de gemutineerden afbreuck te doen gefailleert, heeft Sijn Ex^cie voorgenomen een aenslach op de stadt Venloe te versoucken, die beraemt was te doen vande watersijde ende om daer een poort met een petart open te slaen, ende heeft daertoe de patenten uytgegeven op veel ruyteren ende knechten om naer Nieumegen te trecken, ende van daer den aenslach te voorderen die gedestineert was te doen mette naeste ruyteren, van Nieumegen ende t’Overijssels quartier ende met 2000 man te voet, daeraf eenigen bij heele vendelen souden vertrecken, ende anderen uyte compagnien ende garnisoenen weder uytgeschoten. Hiertoe vertooch desen nacht Graef Lodewijck metten Colonnel Horatio Vere ende den heer van Dommarville uyten Hage, omdat den tijt om desen aenslach te exploicteren geraemt was op den 10^en deser

[p. 757]

snachts, dan omdat mits den seer grooten regen den wech deur de Betuë uytermaten quaet was, ende dat sulcx tvoetvolck niet voorts commen en konde, most dselve tijt uytgestelt ende verlengt worden totten 12^en snachts, ten welcken dage alle tcrijsvolck uyt Nieumegen vertooch om snachts ten 3 ofte 4 uyren voor Venloe te wesen, maer om den grooten regen die gevallen was, waren alle de wegen so quaet ende verdurven, dat tvolck niet voorts commen en konde, in vougen dat den tijt so verliep dat niet en scheen dat se voor den dach voor Venloe souden konnen commen. Hierbij quam oick dit, dat bij Sijn Ex^cie ordre gestelt was op de Colonnellen Horatio Vere, Huchtenbrouck ende Dommarville met eenige anderen aen wat sijde sij souden aenvallen ende de stadt beclimmen, waervan men heur scriftelijcke last soude geven op seeckere plaetse niet wijdt vande stadt, twelcke also geschiedende, bevonden werde dat eenigen seer verschrickten, die doen al willens oick niet so haestich en marcheerden, waerom Graef Lodewijck geraden vont niet naer de stadt te trecken, maer een keer deur tlant te doen om mettet crijsvolck een dach ofte 2 te refraischeren, vallende de sake wederom op dat point, dat sonder vrucht te doen den armen huysman de last most dragen. Daerentusschen kan men hier sien hoeveel ende verscheiden swaricheiden sulcke aenslagen onderwurpen sijn ende om hoe cleine accidenten dselve t’elcken in de asse loopen.

Ontrent dese tijt creegh men tijdinge, dat den Coning van Vranckrijck bijnaest geheel Savoijen ingenomen hadde ende dat tcasteel van Montmelian in tractaet ende handelinge van overgeven metten Coning getreden was ende dat den Coning de saken aldaer so aenstelde als of hij meinde tlant altoos voor hem te houden.

[Den 10^en Novembris]

Den 10^en Novembris verclaerden de Staten van Hollant uyt volle macht, dat men geen landen bij de Staten vercoft met opstal van renthen tot onderhout vande predicanten ofte anders, niet weder en mach vercoopen goetwillich nochte bij eenige executie dan met gelijcken opstal, op peine van nullité van alles, ende dat d’executeurs daerom alleer executie daer aen te dirigeren, moeten ondersoucken of van wegen tgemeen lant op desetve goederen geen opstal en is gehouden.

[Den 12^en Novembris]

Den 12^en Novembris quam uyt Brabant wederom in den Hage den capitein Symon Antheunis ende den secretaris vanden Almirante met brieven vanden Ertshertoge (die seer obscur ende twijffelachtich waren), die den 17^en wederom bij den Almirante quamen, wesende met heur naer Woerden gegaen den Heere van Corbeecke ende den Fiscael vande Generaliteit om

[p. 758]

op de wedercomtste van sijn volck antwoort vanden Almirante te voorderen, ende hem te seggen, dat dese saken geen langer uytstel en konden lijden, omdat de Staten van veel oirden gesolliciteert werden tegen hem Almirante ander proceduren voor te nemen, als hij sien konde uyte clachten vande Gravinne vanden Brouck, die se hem bij copie souden overleveren; ende naer verscheiden communicatien op dat stuck gehouden, hebben dselve gedeputeerden op de voors. middelen van hem Almirante eintelijck antwoort gevoordert, dwelcke sij den 20^en van hem ontfingen, houdende dat de Staten souden los laten alle de gevangenen van oirloge, die sij in heur macht hadden, betalende de costen ende te rantsoen het half quartier. Dat se souden vrij sonder costen ofte rantsoen ontslaen alle de gevangenen van Canarien ofte S^t Thomé, ende vrij sonder rantsoen loslaten sijn persoin met Luys del Villar ende Don Ferdinando de Meneses Pisa, Gouverneur van S^t Thomé, waertegen hij soude vrij ende sonder rantsoen doen uytgaen alle soldaten ende inwoenderen vande Vereenichde Nederlanden tot dien dage toe gevangen ende wesende in de Nederlanden, mits betalende alleen haer costen, ende die in Spangien waren soude hij sonder costen ofte rantsoen doen uytgaen. Des souden onder de gevangenen niet begrepen sijn die geenen, die om particuliere delicten waren gevangen ofte gecondemneert, ende so dit accoort aengegaan wort, dat dan alle gevangenen ten wedersijden binnen 15 dagen sullen uytgaen, indien sij heur costen ende rantsoen betaelt ofte daer vooren gecaveert hebben sonder te mogen opgehouden ofte gearresteert worden om saken in andere ofte neutrale landen gevallen, mits dat hij voor sijn persoin met Luys del Villar ende Don Ferdinando Pisa soude uytgaen so haest d’een helft vande gevangenen van t’Nederlant souden verlost wesen, caverende voor de verlossinge vande reste binnen 6 dagen daernaer te geschieden ende voor die van Spangien binnen den gestelden tijt, ende dat men hem van alle de gevangenen een lijste soude moeten geven, om derselver verlossinge beter te voorderen. Ende om alle desen beter te wege te brengen, begeerde hij selfs eens naer Bruessel te mogen gaen voor een corten tijt onder suffisante belofte ende cautie, omdat hij seide daer veel vianden te hebben die alle sijne saken daer traversseerden. De gedeputeerden hierop metten Almirante alderhande discourssen gehadt hebbende, sijn wederom naer de Staten vertogen om rapport van alles te doen.

Over eenige dagen waren in den Hage gecommen vier gesanten uyte landen van Cleef, dwelcke den 1^en Novembris in Staten Generael audientie hadden ende aldaer seer claechden over de foulen van der Staten crijsvolck

[p. 759]

in heur lant, ende versochten daertegen remedie ofte consent om alle degeenen, die se daerover souden crijgen, te mogen dootslaen. Versochten ten tweeden restitutie van Sgravenweert ende dadelijck ontruiminge van dien. Ten derden versochten sij den Almirante in heur presentie te mogen doen hoiren op verscheiden pointen van sijn handelinge in heur lant ende namentlijck om te weten wat personen uyte selve landen hem in sijn voernemen met raedt ofte daet geassisteert hadden. Hierop cregen sij den 13^en voor antwoort dat de Staten leedt was te verstaen de foulen van heur volck ende daerom niet lievers en souden sien, dan dat de Cleefsen die ordre stelden dat den viant deur heur lant geen pas en naem om dese landen te beschadigen, want sij dan oick lichtelijck heur volck uyte selve landen souden konnen houden, maer dat de Cleefsen crijsvolck aen souden nemen, die heur viantelijcker tegen de onsen souden aenstellen als den viant selfs, gelijck te vooren was geschiet, en meinden niet dat daermede de sake soude konnen geremedieert worden, gelijck mede niet met den soldaten indifferentelijck doot te slaen, maer dat men daerinne behoirde te volgen den gevouchelijcksten wech van justitie. Nopende Sgravenweert, dat se daerop so veel hadden gepresenteert als met reden van heur const geeist worden, te weten de sake te submitteren aen tseggen ende arbitragie van dry Churfursten, ende dat se daerom alsnoch daerop anders niet en konden doen. Op tstuck vanden Almirante te mogen doen hoiren, waren de Staten des wel tevreden, ende werde den Fiscael vande Generaliteit gecommiteert om met heur bij den Almirante te gaen, die naer sijn wedercommen van Woerden mette selve wederom derwerts tooch ende quamen tsamen bij den Almirante den 27^en, maer so se hem begonnen te openen heure last, stelde denselven Almirante hem in groote colere, seggende de articulen niet te willen sien, nochte lesen, nochte daerop antwoorden, ende begonst den Cleefsen gesanten wel heftich te dreigen dat se hem hier in de gevanckenisse quamen beswaren, seggende dat heur prins, heur lant ende de onderdanen daerom noch souden moeten lijden, ende wesende in die colere seide hij ettelijcke malen dat de landen van Cleef niet neutrael en waren noch conden wesen, volgende de tractaten van Venloe ende anderen. Dat se nu gedencken souden in wat staet heur Prins was, doen hij met een bast om sijn hals voor den Keiser op de knieden lach. Dat hij niet en wilde noemen degeenen, die daer in tlant hem goet ende toegedaen geweest waren. Dat de Raden van Cleef hem hadden versocht die van Wesel te castigeren, de religie daer te veranderen ende een casteel daer te leggen, omdat den Furst daer geen volcommen heere en

[p. 760]

konde wesen. Dat hij de steden van die landen meest op heur eigen versouck met geschut hadde beschoten als Emmerick ende anderen. Dat hij Gennep ende Goch hadde ingenomen met consent vanden Furst, van Carel Nutsel ende vande burgers. Seide mede dat Carel Nutsel niet en dede als een orateur maer als een duvel, ende so hij voorts continueerde in sijn weigeringe van niet te willen antwoorden, ende dat niemaut daertoe macht over hem en hadde, jae selfs dat de Staten vande Vereenichde Nederlanden mer een gestolen macht hadden, hoewel den Fiscael seide dat sij heur macht wel souden executeren sonder yemants belet ende dat hij vast veel die van Cleef dreichde, begonst een vande gesanten de sake te excuseren, seggende dat men heur diets hadde gemaeckt, dat hij Almirante opentlijck de personen wel noemde, die in tlant van Cleef, der Marck ende andere hem hadden geassisteert, ende dat hij se noch wel sonder swaricheit soude noemen. Ende so men geweten hadde, dat hij daerinne swaricheit soude hebben gemaeckt, en soude dese legatie niet gesonden sijn geweest, sonderlings so se niet en quamen om hem ofte yemant anders te accuseren ofte te beswaren, maer alleen om op particuliere stucken te ondervragen. Met welcke excuse den Almirante hem ter neder sette, ende nam daeruyt terstont oirsake van niet te willen antwoorden, dewile de commissie des Fiscaels verleent was ad instantiam partis, die haer nu geexcuseert hadde, ende dat hij niet en geloofde, dat de Staten sulcke enqueste op hem ex officio souden willen doen, twelcke hij den gesanten bij gescrifte gaf. In dese handelinge was den Fiscael particulierlijck vande Staten gelast den Almirante voor te houden, dat hij wel sach wat intercessien tegen hem geschieden ende dat die alle dagen meerder worden, dat hij wel bedencken conde watter den Staten aen was gelegen te kennen in neutrale landen wie heur vianden meest toegedaen sijn, ende watten ondienst het voor sijn meesters soude wesen die te moeten noemen, dat hij daerom simpelijck wilde aennemen de conditien hem gepresenteert, mits twelcke men hem van alles ongemoeit soude laten. Ende daerop metten Fiscael in communicatie gecommen wesende op de differentiale poincten, elargeerde hij hem, dat hij oick alle de gevangenen vande Nederlanden sonder coste soude doen uytgaen, ende dat de soldaten ende officiers vanden viant hier sittende rantsoen souden betalen volgende theele quartier. Dese legatie vande Cleefsen aenden Almirante scheen veel menschen een sotte ende onvoordachte sake te wesen, omdat se behoirden te weten dat men den Almirante alhier met gewelt niet en soude dwingen te antwoorden op de poincten voorgeslagen, ende dat

[p. 761]

men den Almirante oick hier niet en soude begeeren te doden, maer prouffijt van hem te trecken ende hem dan laten gaen, in welcken gevalle sij ende heur lant niet dan onheil van dese vraechstucken hem voor te houden en hadden te wachten, ende meinden daerom dat se heur rechte loen hadden, dat den Almirante heur wat hadde afgewassen, maer de Staten namen de legatie daerom voor goet, omdatter voor heur stant geen ondienst in was gelegen, al name den viant al voor dien van Cleef wat te quellen.

Den Graef van Fuentes was te Milan, preparerende sijn crijsvolck om den Hertoge van Savoijen te secoureren, ende hadde daerom uyte Nederlanden ontbooden Don Juan de Braccamonte sijn neef, met een deel lientenanten van cavalerie ende capiteinen ende lieutenanten van infanterie met een deel van alderhande officiers, verstant hebbende om te beleijen den train van artelerie, wagens ende amunitie, ende dat men die als passagers deur Duytslant wilde laten commen. Den Ertshertoge dede ontrent dese tijt dselve personen allenskens licentieren ende wechtrecken om niet opentlijck te schijnen assistentie aenden Hertoge van Savoijen te doen, maer velen meinden dat den Coning van Vranckrijck dit wel soude konnen verstaen ende mogelijck daeruyt oirsake nemen om den Ertshertoge mettertijt tselve te vergelden, twelcke niet en soude konnen geschieden als met verlichtinge vander Staten oirloge.

Tot Groningen stonden de saken noch wonderlijck ende die vande stadt ende tplatte lant claechden uytermaten seer over de rouwe proceduren vanden heere Junius, die se voor een tyran scholden, beschuldichden hem mede van geen goede ordre in twercken van t’retranchement gehouden te hebben, ende dat hij sijn prouffijt ende lange commissie daerbij hadde gesocht. De Staten sagen mede dat sij bij tselve stuck uytermaten seer waren bedrogen, want in plaetse dat men heur te vooren hadde wijs gemaeckt, dat dit werck met 60.000 ofte ten uytersten 70.000 £ heel op te maken soude wesen, werde nu gevonden dattet met geen 300.000 £ te doen en soude wesen, in vougen dat tgeheele achterstal van Groningen ende de Omlanden meest daeraen soude loopen sonder dat daeruyt soude konnen afgedaen worden yet vande penningen bij den ontfanger generael op interest gelicht, so dat de provincien deselve lasten noch souden moeten dragen, ende dat uyte executie niet alleen niet en sal commen de vrucht daertoe die voorgenomen was, maer dat daermede noch is verdurven t’meeste deel vande Omlanden, die te bevresen sijn daerom oick de toecommende consenten te min sullen konnen betalen ende dat de Staten

[p. 762]

daarmede sonder prouffijt tot heur schade op den hals hebben geladen den vlouck van so veel arme, verdurven, desolate menschen, die malcanderen vlouckende Junius duvel toewenschen, ende seggen als Junius comt voor Mei en blijft in de Omlanden niet een ey. De onervarentheit vande gedeputeerden vande Staten Generael in dat stuck, te weten van Junius ende Castricom, hadde veel geholpen om den Staten aldus te verleiden ende heur onordre, dat se liever in dachgelden als in bestedingen deden wercken, om alle weecken werck te hebben de rollen vande dachgelden op te nemen ende te betalen, mogelijck om also sonder werck te hebben daer niet te leggen ende meer occasie te hebben in troubel water te vischen, daeraf die van Groningen dvoors. gedeputeerden opentlijck beschuldichden.

Ontrent dese tijt cregen de Staten tijdinge dat in Vranckrijck wederom

gereet lagen 50.000 cronen, over den derden termijn van dit jaer bij den Coning aeagenomen te remboursseren, twelcke veel geacht worde, omdat den Coning selfs in de oirlogen van Savoijen bemoyt wesende noch om den Staten dachte ende heur evenwel noch gelt sondt, waerom de Staten den commis Jan Sproussen naer Vranckrijck sonden, die tselve daernaer ontfangen ende in dese landen overgebracht heeft den 6^en Decembris tot groote verlichtinge vanden benauden staet van tlant. Den Coning liet bij de penningen weten dat hij dselve sondt om geemploijeert te werden in onse oirlogen ende niet om daermede de Coninginne te rembourseren, ende indien hij konde vernemen, dat men de Coninginne daeraf yet gave, dat hij dan die voortsaen so liberalijck niet en soude doen tellen.

In t’midden van dese maent cregen de Staten Generael ende Sijn Ex^cie advertentie uyt Spangien, dat den Heere van Wackene noch daer was met de schepen van Duynkercken ende dat den Coning een goede vloote ruste in de haven van Lisbona, om daerop een deel crijsvolck naer de Nederlanden te senden, mitsgaders noch een merckelijcke somme gelts, ende oick alle de resterende juelen ende meublen vande Infante, ende dat se gedestineert waren in Vlaenderen ergens aen te doen, waerom die van Hollant terstont aen die van Zeelant screven om alle principale oirlochschepen te doen rusten ende in zee te slaen ende deur heur gecommitteerden te doen in communicatie brengen met die van Hollant hoe veel schepen men metter haest soude konnen doen in zee gaen. Die van Zeelant adverteerden terstont aen Caron om oick de Coninginne des voor te dragen ende te versoucken dat haer schepen mede in zee mochten slaen ende heur bij der Staten schepen vougen. De Coninginne sulcx hoirende gaf mede terstont last om een deel van haer schepen gereet te maken

[p. 763]

ende in zee te doen gaen. Hij creegh corts daernaer mede tijdinge dat de equippagie in Spangien was ende dat 3000 man daer gescheept waren, waerom sij te meer heur schepen dede gereet maken. Ende Caron adverteerde den Staten bij brieven vanden 28^en Novembris daervan ende solliciteerde dselfde om oick van hare sijde te haesten, twelcke sij in alder diligentie begonnen te doen.

[den 17^en Novembris]

In Vrieslant waren de Staten bijeengebracht, dwelcke overmerckende de sware differenten van heure regieringe ende om dselve ter neder te leggen op den 17^en Novembris resolveerden, dat yder camer ofte Goe twee gequalificeerde personen, geen volmachten ofte officiers, wesende ingesetenen ende ingeborenen vande provincie, souden nomineren tot reconciliatie vande opgeresen twist, salve ende onvercort des hofs sententie ende een yder sijne gerechticheit, mits dat naer gedane nominatie, ende bescreven wesende de personen, t’meerder getal datelijck sal procederen tot besoigne der consenten ende den voet van dien, salf ende onvercort allesins een yder sijn gerechticheit. Op dese resolutie waren van Oostergoe, Ubco van Bourmania ende Joucke Jochims; Westergoe, Laes. v. Jongma, Sybolt Byrdyszoon; de Seven Wolden, D. Baert ende J. Andringa, ende vande steden Joucke Idtszoon ende Dirck Dirckss., die dselve terstont aen heur principalen sonden om also geeffectueert te worden. Ende naerdat bij elcx nominatie was gedaen, so depescheerden de Staten terstont acte van commissie van date den 24^en deser onder slants segel, houdende dat se gecommitteert hadden van Oostergoe Ubco H. v. Bourmania ende Hessel van Eminga; uyt Westergoe, Taco van Camminga ende Rijvert Franss. Rollema; uyte Sevenwolden Popco Buma ende Fedde Rouckes, ende uyte steden Doctoren Jacobus Bouricium ende Theodoretum Tyara, omme als onpartijdige personen, ende wiens vromicheiden, goede discretie ende genegentheiden tot des gemene lants ruste, welvaert, vrede ende eenicheit in desen volcommentlijck vertrout wert te procederen tot reconciliatie vande opgeresen twist so als des tot des gemeine lants ruste, eendracht ende welvaren dienstich ende noodich bevonden sal worden, salf ende onvercort shofs sententie ende een yeder sijn gerechticheit volgens ende in conformiteit vande voorgaende resolutie, belovende ende aennemende denselven heeren gecommitteerden desen aengaende altoos costeloos ende schadeloos te houden. Op welcke commissie dvoors. genomineerde ende gecommitteerden terstont in besoigne begonnen te treden, om alle dese tweedrachten af te mogen leggen.

In dese maent van November wierpen de ruyteren van Smeltsing af een

[p. 764]

paep, die den Biscop van Ceulen gesonden hadde aenden Paus, om hem aen te dienen, dat de saken vande catholycke religie in tStift van Munster noch in goeden doen waren, ende dat hij se daerinne wel verhoipte te houden, niettegenstaende alle de practicken tan sijn vianden van Hollant, maer dat hij den Paus dede versoucken dat dselve wilde ordonneren dat t’clooster te Marienweert met alle sijne goederen mocht gegeven worden aende Jesuiten ende geconverteert tot een collegie voor heur, om also de catholycke religie in dat lant te beter te mogen doen onderhouden, ende dat hem noch gelieven wilde een deel vande geestelijcke goederen vande selve landen te converteren tot sijn biscops ceucken, omdat hij tot bescherminge vande catholycke religie groote costen moste doen. Dese machinatie werde bij velen wonderlijck geinterpreteert, dan de Staten achten dselve voor heuren staet weinich. Ende so hiernaer eenige Munsterse gesanten in den Hage quamen om te clagen over de intochten van der Staten ruyteren over heur lant, baden sij den ritmeester Smeltsing so verre, dit hij heur dvoors. instructie bij den Biscop geteyckent wederom gaf onder beloften dat se daertegen over sijne ruyteren in heur clachten niet en souden clagen.

[Den 22^enen Novembris]

Den 22^enen Novembris werde bij den hoogen ende provincialen Raede van Hollant op versouck vande Staten Generael een verclaringe ofte consultatie gegeven, daerbij sij verstonden ende verclaerden dat de landen van Meurs naer rechte Sijn Ex^cie ende niet den Furst van Cleef toe quamen.

[Den 29^en Novembris]

Den 29^en Novembris tsavonts voer de galeije der Staten met noch 2 ofte 3 salouppen bij den duyster de reviere van de Schelde op, ende quam voor Antwerpen om daer een aenslach te executeren op t’almiralschip voor de stadt leggende, daertoe een goet deel musquettiers ende ander crijsvolck op de galeije gewurpen waren vande compagnie van capitein Renier du Camp. Sij vielen terstont op tselve schip aen, vochten in den duysteren nacht lang daermede, ende naer dootslaen van meest alle tvolck daerop wesende, veroverden sij ten lesten tschip, daerinne sij mer een jongen levendich cregen, mits t’resterende volck alles over boort sprong. Den Almiral en was op tschip niet, maer om S^t Andries avont te houden in de stadt gebleven. Op tschip werden gekregen 24 metale stucken, ende terwijle de galeije dit exploicteerde voeren de saloupen aende kaye vande stadt ende bonden daer af noch 6 heuden met een cleyn schip, ende daeronder een vande marcktschepen van Bruessel, dan en vonden niemant in deselve schepen. Daernaer dreven sij mette selve alles af ende brachten se in Zeelant. Geduyrende dit exploict quam een groten

[p. 765]

alarme in de stadt met een schrickelijck getier, maer omdattet so heel duyster was en dorsten die vande stadt de poorten niet openen, ende daerom en konden de schepen niet geholpen werden. Den capitein van dit Almiraelschip was genaemt Maes.

[In tleste van dese maent]

In tleste van dese maent quam seeckere tijdinge dat den Gouverneur van tcasteel van Montmelian in Savoijen tselve overgegeven hadde den 16^en deser, ende vanden Coning genoten een stuck gelts ende mits treckende een jaerlijcxe pension voorts in sijn dienst gebleven was, ende dat in tcasteel gevonden waren 39 metale stucken so van batterie als halve slangen, ende wel 4500 cogels, ende tusschen de 11 ende 1200.000 ££ cruyts met veel musqueten, roers ende andere wapenen, twelcke alle te samen veel was, ende sonderlings het cruyt, daerom oick anderen achten tselve so veel niet geweest te sijn. Altoos hadde den Coning daermede geasseureert sijn conqueste van Savoijen, die hem qualijck prouffijt soude hebben konnen doen sonder dese conqueste.

[De maent van December begonst]

De maent van December begonst met claer weder ende vorst, ende vroors totten 18^en toe, ende maeckte so veel ijs dat alle de binnen wateren belegen waren, ende de revieren mede al staken, hoewel dselve hier ende daer noch open bleven, maer den 18^en begonstet te doyen ende doyde totten 26^en toe, waernaer tweder begonst te vriesen ende continueerde totten lesten van tjaer toe.

De Staten Generael naerder gelet hebbende op de sake vanden Almirante hebben al den 26^en Novembris daerop gearresteert. Dat den Almirante alsnoch binnen 2 maenden soude moeten los maken alle de gevangenen vande Vereenichde Nederlanden, so soldaten als andere in de Nederlanden gevangen sittende, sonder cost ofte rantsoen, daerinne begrepen alle de gevangenen, die ten dage van tbesluyt gevangen sullen wesen. Ende alle de gevangenen van Spangien ende de andere landen binnen 5 maenden, ende dat geen vande selve gevangens ter cause vande religie ofte anders en sullen mogen aengehouden worden, ende dat hij sal betalen de 50.000 £, twelcke gedaen, souden de Staten ontslaen den Almirante ende Don Ferdinando de Meneses, mits betalende heure costen, ende alle de gevangenen van S^t Thomé ende Canarien sonder costen ofte rantsoen, ende souden mede ontslaen alle de andere gevangenen, mits betalende heur costen ende rantsoen volgende het quartier ofte sulcx sij des gemaeckt hebben, mits dat tquartier wederom onderhouden worde voor den tijt van 2 jaren. Dat de gevangenen om private delicten gevangen in t’accoort niet en souden wesen begrepen ende dat geen gevangenen en souden gerechercheert worden

[p. 766]

om saken op de neutrale ofte andere landen gevallen. Dat men lijsten van alle de gevangenen soude leveren binnen 14 dagen naer tbesluyten ende dat men een dach soude ramen op dewelcke den Almirante ende alle de gevangenen van dese sijde, ende de gevangenen onder den Ertshertoge in de Nederlanden sittende op een seecker plaetse souden gebracht ende tegen malcanderen gewisselt worden, mits eerst stellende borge voor 200.000 cronen voor de verlossinge vande gevangenen in Spangien ende andere landen sittende om dselve in de Nederlanden te leveren. Hierbij was een instructie gearresteert op den heere van Corbeecke ende den Fiscael vande Generaliteit, houdende dat sij dvoors. verclaringe den Almirante souden insinueren ende cathegoricke antwoort voorderen, dat se den tijt van tquartier sullen mogen verminderen ende dat den Ertshertoge tselve soude moeten approberen. Dat Luys del Villaer uyte handelinge blijft, tot dat hij van sijn rantsoen verdragen sal wesen. Dat hij moet procureren binnen 16 dagen, dat de gevangenen beter werden getracteert ofte bij faute van tgunt voors. is, dat de gedeputeerden alle presentatien revoceren ende de handelinge afsnijden. Dese last is bij den Staten Generael den voors: gedeputeerden eerst gegeven in tbegin vande maent December, die daermede naer den Almirante vertogen, ende hebben hem sulcx voorgedragen den 3^en deser. Den 4^en heeft den Almirante hem over dselve conditien seer beclaecht, seggende dat de voorgaende hem gepresenteert daermede verswaert worden, so in tgeene Luys del Villar uyte handelinge te blijven verclaert worde, als dat hem nu precise geeist worden de 50.000 £, die te vooren in verminderinge waren gelaten, ende dat nu mede in de verlossinge getogen werden de gevangenen uyt sake vande religie, daer te vooren mer en was gesproocken vande gevangenen uyt sake van der oirlogen. Ende naer veel discourssen daerop gehouden, gaf hij over sijn antwoorde in gescrifte, houden:

1.
dat hij selfs voor een tijt soude moeten uytgaen om alle desen te doen agreeren.
2.
Dat Luys del Villar in de handelinge soude moeten los gaen.
3.
Dat tquartier soude gebroocken blijven.
4.
Dat hij vande 50.000 £ niet en conde betalen, als van hem selven den middel niet hebbende, nochte gelt vanden Coning ofte Ertshertoge te hebben te verwachten, die veel doen souden dat sij hem met de gevangenen accommodeerden, ende dat hij liever wilde gevangen blijven als sijn vrunden moeijen.
5.
Dat hij met dreigementen van tbreecken vande handelinge ende anders niet en was te bewegen.
6.
Dat de gevangenen op de galeijen al op eenen voet getracteert werden, welcken voet niet en was te veranderen al was den staet van dien verdrietich.

[p. 767]

7.
Dat hij lossen soude alle de gevangenen ter sake vande oirlogen in Spangien ofte de Nederlanden sittende.
8.
Ende nopende die van Spangien voldaen sal hebben als hij open patente vanden Coning uytbrengt, dat se alles mogen vertrecken sonder costen ofte rantsoen.
9.
Ende nopende de cautie van 200.000 cronen daer vooren, meinde hij die onredelijck te wesen, doch dat men daerop letten soude, als alle de pointen so naer voldaen waren. De gedeputeerden tverschil van dese antwoorde siende, hebben dselve aende Staten gesonden om naerder last, ende den 5^en aenden Almirante geinsinueert dat hij binnen 24 uyren soude doen tgeene hem te doen stondt, omdat sijn secretaris Luys del Villar ende Symon Antheunis daernaer souden moeten vertrecken.
3.
Den 6^en versocht hij noch andere 24 uyren. Den 7^en antwoorde hij naerder, dat hij tquartier soude doen maken voor theele jaer 1601.
2.
Dat Luys del Villar soude uytgaen mits betalende 3000 £.
4.
Dat hij vande 50.000 £ niet en conste geven.
1. / 9.
Dat hij om dese sake ten effecte te brengen soude moeten uytgaen ende presenteerde cautie van 100.000 cronen indien hij leefde ende niet wederom en quaem, ende commende te sterven souden evenwel vrij losgaen d’een helft van alle de gevangenen van t’Nederlant niet begrepen in tquartier ende die in tquartier stonden souden dien volgende losgelaten werden gelijck die van sijne sijde mede, so haest den Ertshertoge tquartier soude aengenomen hebben.
De gedeputeerden siende dat hij hem vast verre teruggehielt, ende hebbende naerder last vande Staten ontfangen, hebben hem ten selven dage op de antwoorde vanden 4^en bij forme van difficulteiten gedient:
1.
Dat niet mogelijck en was te impetreren dat hij Almirante soude voorheen losgaen.
2.
Dat Luys del Villar niet los en mocht alleer verdragen te wesen van sijn rantsoen.
3.
Dat den Almirante wel soude doen ende offereren tquartier.
4.
Dat hij de 50.000 £ moste betalen ofte een goede partije van dien.
5.
Dat anders de gedeputeerden mosten doen volgende heur last.
6.
Dat den Almirante most procureren, dat de gevangenen bij provisie vande galeijen afgingen.
7.
Dat de gevangenen ter cause vande oirlogen gevangen niet en souden mogen opgehouden werden om de sake vande religie.
8.
Dat hij de gevangenen van Spangien ende andere landen vrij in de Nederlanden ofte in Vranckrijck soude moeten leveren.
9.
Ende voor de verlossinge van dien of selfs moeten blijven sitten, volgende d’eerste propositie of cautie suffisant stellen.
Waerop den Almirante ten selven dage noch verclaerde:
1.
Dat hij nootelijck soude moeten uytgaen om dit te doen agreeren, omdat hij veel vianden hadden, die altoos eenich verlet in de sake souden vinden.
2.
Dat hij Luys del Villar in het tractaet most begrijpen.

[p. 768]

3.
Dat bij op tquartier hadde geantwoort.
4.
Dat hij de 50.000 £ niet geven en konde.
5.
Dat hem dreigementen niet en bewegen.
6.
Dat hij nopende de gevangenen op de galeijen een brief aenden Ertshertoge hadde gescreven om dselve daeraf te willen nemen.
7.
Dat hij alle gevangenen ter cause van oirlogen sal doen ontslaen, maer niet die om delicten gevangen sijn.
8.
Dat hij vanden Coning sal uytbrengen consent, dat dselve den gevangenen in Spangien geheele vrijdom geve om te gaen daer se willen.
9.
Dat hij cautie daervoeren sal stellen eer hij uytgaet. Ende verclaerde daerbij, indien men met die presentatie niet tevreden en ware, dat hij dan alles revoceerde, omdat de gedeputeerden hem geinsinueert hadden dat se gelast waren alles te breecken, waerom hij scheen heur daerinne te willen voorcommen.

De gedeputeerden bemerckende dat t’loscrijgen van so veel gevangenen een sake was van grooter importantie, ende dat voor de heeren Staten niet eere genouch wesen en soude, als sij het tractaet eens hadden gebroocken, tselve wederom te doen voordraegen ende beginnen, hebben goetgevonden eerst noch rapport aende Staten te doen, ende sijn so wederom gekeert. Naer t’rapport hebben de Staten mede goetgevonden dese sake voor een tijt te laten berusten om te sien wat contenantie den Almirante soude houden, maer hij dat siende sondt den casteleyn van Woerden den 20^en deser in den Hage om den Staten aen te seggen,

1.

dat hij tevreden was met selfs uyt te gaen, maer deur anderen de agreatie van sijn accoort te doen solliciteren,

2. / 4.

ende so het daerop aenquame, dat de rantsoenen die gemaeckt waren souden blijven, dan worde hem geseit dat den Almirante hem oick most elargeren in tstuck van Luys del Villar ende vande 50.000 £.

De Staten van Groningen ende Omlanden waren vergadert in tbegin van December om op de consenten te delibereren, ende om die te voorderen quamen daer den 3^en de heeren Bouless. ende Hugens uyten Raedt van Staten gesonden, die den 7^en heur propositie deden, ende in tselve wat veel extolleerden den macht vanden viant ende de weinich middelen van gelde, die de Staten daertegen hadden, ende hoeseer de provincien van Hollant ende Zeelant in schulden waren verloopen om heur seer tegen den viant geevertueert te hebben, ende versochten daerom dat sij promptelijck wilden doen voldoen de restanten van t’lopende jare ende aennemen ende dragen de versochte consenten voor den toecommenden jare, ende innewilligen dat de lasten vander oirloge egalijck over de provincien mochten gerepartieert worden volgende de voorgeslagen staet van oirloge. Maer dselve Staten verstaende dat sij mette restanten voorn^t souden moeten

[p. 769]

betalen voor het toecommende jare ontrent 800.000 £ sijn daerinne, ende omdat se verstonden tverloop van Hollant ende Zeelant, sonderling verslagen geweest, so verre dat de vroomste patrioten daeraf seer swaermoedich wierden, in vougen dat niet en scheen dat sij heur tot so hooge consenten souden konnen disponeren, te meer omdat se sagen dat de regieringe vast so aengeleit werde, dat de beswaernissen van jare te jare grooter werden. Ende mits dat de saken in Vrieslant oick noch niet vereenicht en waren, hoewel de 8 pacificatores waren gecooren, die al so verre gebesoigneert hadden, dat se bereit waren heur besoigne aen partijen te openen, meinden veelen, dat uyt dien houck noch voor het toecommende jare niet veel te verwachten en was.

De Staten van Hollant waren vergadert geweest vanden 22^en Novembris af ende bleven bijeen totten 13^en deser maent Decembris toe, meest op tstuck om middelen te ramen, daeruyt sij souden konnen vinden hetgeene sij in de versochte consenten ende om tverloop vande Almiraliteit te cort quamen, want hoewel heur provincie in groot verloop van schulden quam, en wilden sij noch geen ordre stellen op ’t beter administreren vande penningen, maer keerden liever alles om om nieuwe middelen te vinden als met een schaerse administratie de oude te doen strecken, ende daerom lieten sij evenwel de administratie vas een groot deel vande penningen vande Almiraliteit alleen ter dispositie van Sijn Ex^cie, sonder ordre ofte contrerolle, sonder dat men aen die coorde wilde slaen, maer besoigneerden evenwel theele begin van dese maent dapper, ende resolveerden eintelijck:

1^o.

Dat heur gecommitteerden in Staten Generael op alle de poincten vande propositie vanden Raede van State totte oirlogen te water ende te lande tot assistentie vande Almiraliteit, remboursement vande Coninginne, costen te velde vallende, ende totte fortificatien voor Hollant ende Westfrieslant souden mogen consenteren voor den jare 1601 de somme van 4.000.000 £ eens, mits dat die van Zeelant ende andere provincien pro rata mede consenteren, te verminderen de somme indien de andere provincien min consenteren, ende dit boven de middelen van convoijen, licenten, de 14 £ op elck hondert souts dat gesoden wert ende vande denne gaet, ende t’middel van pasporten.

2^o.

Item dat se sullen consenteren in de ontlastinge vanden ontfanger generael ende arbeiden dat d’andere provincien daertoe mede consenteren.

3^o.

Dat men sal arbeiden om de consenten vanden lopenden jare te doen dragen ende doen suyveren.

4^o.

Om welcke consenten te vinden gecontinueert sijn alle de middelen in treyn wesende.

5^o.

Daerop eenige steden swaericheit maeckten: Amsterdam niet te konnen consenteren

[p. 770]

den impost op de ronde maet als tot ultima Septembris toe; Alckmaer dat ander impositie op tsout most gestelt, ende in andere provincien mede in treyn gebracht werden; Enchuysen niet te konnen practiseren den impost van t’sout op de haring in de Zuyderzee gevangen.

6^o.

Dat men de ordonnantien op tverpachten der middelen sal redresseren naer behoiren.

7^o.

Dat de verpondinge sal betaelt werden als die den voergaende jare was geconsenteert.

8^o. / 9^o.

Item de 200.000 £ over de steden ende tplatte lant.

10^o.

Te continueren alle de penningen op interest gelicht.

11^o.

Dat men den impost vande turf tot laste vanden vercooper sal verhoogen van 2 op 3. Dat men sal verpachten den 12^en penning van alle branthout tot laste vanden vercooper.

12^o.

Dat men den impost op de wolle lakenen, weerdich tstuck over de 150 £, sal verhogen van 1 op 2, ende onder dien prijs van 2 op 3 ende de minste soorten om den armen wille niet te verhoogen.

13^o.

Dat men sal verhoogen den impost op de wage in de volgende partijen:

– op elck hondert vande cortsenille te betalen 30 st.,

– indigo 20 st.,

– pastel, mee ende wiet 3 st.,

– aluyn 3 st.,

– peper, nagelen, nootenmuscaeten, caneel 10 st.,

– gember 4 st.,

– foeille 15 st.,

– greyn 4 st.,

– boter thondert 3 st.,

– soetemelcxcaese 3 st.,

– roet ende kaerssen 3 st.,

– suycker 5 st.,

– tinne 4 st.,

– ijser out ofte nieu, gesmeet ofte ongesmeet ende gotelingen 2 st.,

– hennep, henneppergaern ende want 1½ st.,

– drithulfust ½ st.,

– tvuylwerck 1 st.,

– gemaeckt coperwerck 6 st.,

– cooper 5 st,

– metael 5 st.,

– salpeter, sulfur 4 st.,

– buscruyt 5 st.,

– boras thondert 8 st.,

– was 4 st.,

– amandelen 6 st.,

– anijs, comijn, stijfsel, canarisaet, corenthen 5 st.,

– rijs 4 st.,

– cassie, oliphantstanden, quicsilver 6 st.,

– potasse 3 st.,

– sijde 15 st.,

– alle andere waren thondert 3 st.

14^o.

Noch 25 st. op elck hondert roet, talck ofte smeer, daer kaerssen van gemaeckt worden ende van keerssen van buyten innecommende.

15^o.

Dat men noch in treyn soude konnen brengen een impost vanden 25^en penning van alle gout, vergult, silver, gesteenten, juelen, peerlen, schilderien, printerien, druckerien ende van alle manufacturen van gout, silver, sijde, wollegaren, leer ende andere stoffen. Item van alle specerien bij apteeckers ofte andere winckelhouders ter slete vercoft, waerop dry ordonnantien sijn geconcipieert, om ter naester dachvaert geresolveert te worden, of men die in treyn sal brengen ofte niet, ende of ment op één ordonnantie ende verpachtinge, ofte op dry verpachtingen sal doen.

16^o.

Sij bewillichden noch te furneren over de steden ende tplatte land 200.000 £ op elcx de helft, in plaetse vande cortinge vanden 8^en penning op alderlei renthen, daerinne der Goude, Schiedam, Hoorn, Enckhuysen, Edam, Monickendam ende Medemblick swaricheit

[p. 771]

maeckten, liever siende die cortinge als dese last, daerom men sien soude dselve te doen conformeren, ende souden de steden heur contingent daeraf moeten vinden bij verhoginge vande verponddinge ofte lichten van gelt, sulcx als op de volgende dachvaert sal geadviseert worden.

17^o.

Dat men sal trachten dat bij de Generaliteit een algemeine impositie op tbroucoorn mocht gebracht worden in plaetse vande 2 st. op elcke tonne biers.

18^o.

De swaricheiden daertegens vielen dese, dat verstaen worde beswaerlijck oick sonder exempele eenige nieuwe middelen op meerderheit van stemmen ofte overstemminge inne te voeren, ende niet doenlijck geacht de verpondinge te verhoogen als voorgeslagen was, nietemin dat men een halve capitale impositie soude konnen consenteren ende ter naester vergaderinge daerop letten.

19^o.

Is voorgeslagen om te verhoogen den impost op de wijnen innecommende, van bieren tot laste vande tappers, besonder ten platten lande tegen de 16 st. vande steden, op elck hondert pont soetemelcxcaese in de landen te maken 7½ st., elck vat boters 2 £, schapecaes naer advenant de soetemelcx. Een redelijck convoy vande goederen gaende van d’eene provincie in d’andere tot betalinge vande schulden vande Almiraliteit, ende een redelijcken impost op de tractamenten, mitsgaders een redelijcke impositie van lastgelt der schepen, die behouden reise souden doen in den jare 1601, op alle twelcke sij ter naester vergaderinge souden letten.

20^o.

Dat de steden bij anticipatie sullen furneren in de maenden van Januarius, Februarius ende Maert t’elcken 100.000 £ tot betalinge vande restanten vanden lopende jare, ende de extraordinaris lasten vande voors. maenden, ende daervan verhael hebben op de verpondingen ende de tweemael 100.000 £, ende de 16 st. op de tonne biers ende van tgeene te cort comt op den lesten termijn vande naest gelegen dorpen ofte gemeine middelen in heur stadt vallende.

21^o.

Sij willichden voor den jare 1601 inne de middelen van convoijen ende licenten op de gewoenlijcke conditien.

22^o.

Resolveerden mede, dat men geduyrende het wintersaisoen tot veilinge vande zee in dienste sal houden 34 schepen, te gebruycken de 15 voor Duynkercken, 4 bij de verschvaerders vande Mase, 2 ofte 3 bij soutvaerders vande Mase, 2 bij de soutvaerders uyte Zuyderzee, 1 bij de verschvaerders vande eilanden, ende tot convoijers van Rotterdam 3, van Amsterdam 3 ofte 4, van Hoorn 2 ten alderhoochsten. Ende in tsomersaisoen beginnende in Maerte sullen die van Hollant houden alleenlijck op de custen van Vlaenderen 26 schepen (te weten van Amsterdam 17, van Rotterdam 4 ende van Hoorn 5) vande beste beseilde ende de beste capiteinen, ende boven den 4 jachten. Ende om beter beseilde schepen te

[p. 772]

hebben, sullen naer de nieuwe modellen gemaeckt worden bij tcollegie van Amsterdam 5 schepen ende 2 jachten. Van Rotterdam 2 schepen, 1 jachte, ende van Hoorn 5 schepen 1 jachte om tegens half Maert gereedt te wesen^+. Dat Jan Garbrants, Vice Almiral van Hollant, met 4 raden, scheeps ende zeevarens verstaende (te verkiesen 3 uyt Hollant ende van elck collegie ende een uyt Zeelant) over dselve schepen, ende de 10, die van Zeelant daertoe gevoucht sullen worden, sal commanderen ende ttjdelijck doen de verkiesinge vande beste schepen ende capiteinen, bevoorderende de opmakinge vande nieuwe schepen. Daervooren de raden hebben sullen de cost eerlijck op de schepen ende 100 £ ter maent toe, ende daer moeten blijven van Maerte af totten lesten November toe. Dat de raden sullen verdeilt worden op de schepen, ende in plaetse vande afgaende sullen anderen gestelt worden. Dat geene collegien van Almiraliteit sullen vermogen als voorheen, dselve schepen tot andere diensten te diverteren, maer die laten onder tcommandement vanden voors. commandeur ende sijn raden. Nietemin omdat de schepen in Zeelant souden moeten ververschen van vivres, versocht den commandeur dat tcostgelt wat mocht vermeerdert worden.

23^o.

Dat men tegen de galeijen vanden viant noch 4 galeijen sal maken, 3 in Hollant bij de collegien ende 1 in Zeelant, ende tegen tgat van Sluys gebruyckt sullen worden.

24^o.

Dat men de binnenwateren ten besten mogelijck sal bevrijden ende daertoe eenige jachten maken, ofte eenigen vande beste uyt Engelant coopen volgens t’advys van Sijn Ex^cie.

25^o.

Dat men tegen den toevoer naer den viant sonder licent scharpelijck behoirt te voorsien.

26^o.

Tpoint of men de Almiraliteit niet beter bijeen als so veel collegien soude konnen regieren, daertoe de meeste stemmen inclineerden, maer niet de geinteresseerde steden, is gehouden in bedencken, om naerder met die van Zeelant te spreecken. Nietemin dat men in de Generaliteit bevoorderen sal dat elcke provincie sijn raden gageere, ende dat men die van Hollant niet hooger en sal tracteren als tegen 400 £ in tjaer.

27^o.

Is in bedencken gehouden of men 6

+ Uit de uitvoerige bestekken, volgens welke deze schepen gebouwd werden, blijkt onder anderen, dat zij 104 voet lang en 25 à 27 voet breed moesten zijn, terwijl omtrent de bewapening bepaald werd, ‘dat aen elcke zijde vande schepen sullen gemaeckt werden seven poorten, maer dat daertoe nyet meer en sullen gebruyckt worden als aen elcke zijde sess stucken geschuts, de bouchstucken mette achterstucken daerinne gerekent, om soo te bequamelicker een ofte twee stucken bij noot te mogen brengen nae de leedige poorten, daervuyt men sal bevinden den besten dienst te connen doen’. Zij waren voorts ingerigt tot roeijen zoowel als tot zeilen, ten welken einde aan beide zijden roeigaten op vier voet onderlingen afstand waren aangebragt. (Lias loopende, Dec. 1600.)

[p. 773]

ofte 8 slantsschepen voorsien van geschut endo amunitie op voordere costen vande avanturiers sal senden op de custen van Spangien ende anders, mits genietende de avanturiers de 2/3 vande prinsen.

28^o.

Ende op tversouck bij Sijn Ex^cie aende Staten Generael gedaen, om als almirael generaal van alle prinsen te hebben den 10^en penning, is geresolveert dat de gedeputeerden van Hollant sullen mogen consenteren bij provisie ende tot wederseggens toe, dat Sijn Ex^cie sal volgen van alle prinsen ter zee, oistwaerts ende westwaerts totte Cabo de S^t Vincent in Spangien toe een 10^e deel, ende westwaerts van deselve Cabo een 30^e deel, uytgeseit van alle amunitie van oirloge, so wel van buyten alreede gemaeckt als noch te maken, ende voor goede prinse erkent.

29^o.

Dat men vande goederen den Rijn ofte Mase op te voeren ende uyt Zutphen ende Overijssel mette asse te brengen voorts een derden deel meer sal doen betalen te convoy.

30^o.

Dat men ter naester dachvaert sal letten dat alle schepen wel gewapent varen.

31^o.

Dat heur gedeputeerden in de Generaliteit tot onderstant vande fortificatie ende zeewercken tot Oisteynde sullen mogen consenteren 100.000 £ eens, ende de quote van Hollant in penningen ende materialen doen furneren tot tegenstant vanden viant.

32^o.

Is mede bewillicht inde handelinge metten Almirante begonnen, ende dat men de geeischte somme van 50.000 £ sal modereren ten meeste dienste vande lande.

33^o.

Sij ordonneerden mede dat geen studenten tot Leiden vergaderinge sullen mogen maken sonder consent vanden rectoor op arbitrale correctie, oick geen glasen inneslaen, straetvechterie maken, roers ofte getrocken swaerden bij nacht dragen ofte rumoer maken op peine van te vervallen van heur vrijdom ende bij de ordinaris rechters te mogen gestraft worden.

34^o.

Dat men ter naester dachvaert op tstuck vande vagabonden ende bedelaers sal voorsien.

35^o.

Op de pretensien vande wed^e van Heer Reinout van Brederode van Cloetingen eischende 1100 goutgulden jaerlijcx vande goederen van Arenberch met een groot verloop van dien, is geordonneert dat den rentmeester van Sevenbergen haer bij provisie sal tellen 1000 £ ende alle jaers 500 £, mits dat sij haer actie voor den hoogen ofte provincialen raet intentere ende vervolge tegen den rentmeester voorn^t, die geauctoriseert wert de defensie daertegens te doen ende is gelijcke resolutie genomen op gelijcke pretensien vande Gravinne vanden Brouck.

36^o.

Dat ter naester dachvaert geordonneert sal werden op de ordre om de processen in den provincialen hove beter te doen expedieren, om te verminderen de costen der deurwaerders ende dat den Fiscael Veen bij provisie als raet sal besoigneren in saken hem, nochte de Graeffelijcheit ofte derselver officiers niet rakende.

[p. 774]

37^o.

Op tversouck van die van Zeelant sijn eenigen gecommitteert om met heur gedeputeerden te handelen op den eenparigen tegenstant vanden viant, ende dat alle de middelen van impositie in Hollant bewillicht, in Zeelant oick mogen ingestelt worden ende de consenten vergeleecken, mitsgaders de ordre op de Almiraliteit ende veilinge ter zee.

Uyt dese resolutien is te sien de promptheit van die van Hollant om consenten te dragen, maer de swaricheit in tstuck van nieuwe middelen op te stellen, ende hoe weinich dat men over al hoiren wil vande desordren te remedieren, d’abusen in de administratie van slants penningen af te schaffen ende om de saken daerheen te brengen, dat alle dingen mette minste costen mogen beleit worden, omdat geen onordentelijcheit ergens en is, daeraf niet yemant prouffijt en voelt, ende die de prouffijten voelen, beletten dat men de desordren niet en kan wech nemen, ende hoe seer dese landen vanden viant benaut waren, en const men nochtans alle man niet binnen de limiten vande sinceerheit bedwingen.

Den Grave van Arenberch hadde in Vranckrijk aenden Agent Aerssen geseit verstaen te hebben, dat men in Hollant sijne goederen vercoopen wilde, ende dat tselve alleen aengedreven werde bij de heere Oldenbarnevelt, advocaet van tlant, dat hij begeerde dat Aerssen hem scrijven soude, dat hij daervan wilde desisteren, ofte hij hadde in Hollant noch wel 400 mannen, die sulcx op denselven Oldenbarnevelt souden wreecken, waervan den Advocat mede in dese vergaderinge verhael dede ende seide op sulcke dreigementen niet te passen, ende nu ter contrarie gesint te wesen oick eenige stucken vande selve goederen te coopen, om te sien of de Staten hem niet en souden konnen presteren tgeene sij souden vercoopen, hoewel hij te vooren daertoe niet gesint en ware geweest. Doch watter mocht schuylen en const men naderhant niemant vuyten Staten vinden die als commissaris op de vercoopinge van dien wilde besoigneren.

Men verstont dat bij den viant Dom Ambrosio Landriano uyt sijn staet als lieutenant van alle de cavalerie was gescheiden ende dat Nicolo Basta in sijn plaetse was gestelt.

[Den 3^en Decembris]

Den 3^en Decembris quam de bruyt van Vranckrijck binnen Lyons, ende werde daer met grooter pompe innegehaelt, daer men den Coning tegen den 5^en verwachte, maer omdat tleger voor tfort van S^te Catharinen was getoogen, was hij oick selfs derwerts gegaen om de belegeringe ten besten mogelijck te ordonneren ende doen voorderen, ende tot een haestich einde te mogen brengen, terwijle de apparentie daertoe goet was. Ende daerom en quam den Coning te Lyons niet dan op den 9^en deser, ende commende

[p. 775]

op de camer vande Coninginne quam hij in tgevolch ende onder de dienaers van Mons^r. le Grand, doch sij wert hem evenwel kennende, daerom sij ter eirden knielende hem reverentie dede, ende hij haer met groote eere opnemende, ende weinich woorden met haer gesproocken hebbende, begeerde met haer alleen te vertrecken om haer Coninginne te maken; ende so sij haer daertegen wat socht te excuseren op de ceremonien, van dat se noch niet ter kercken geleit en was, seide hij dat in Vranckrijck anders geen ceremonien en waren, dan die hij selfs innestelde, ende dat hij selfs grootmeester vande ceremonien was, ende sulcx naer geen ceremonien en behoufde te wachten, daerop sij tsamen alleen vertrocken, ende wachten also den 17^en, op welcken dach hij haer te kercke leide, ende de feeste van dit huwelijck met alle magnificentie begonst gehouden te worden tot verblijdinge van velen ende groot bedencken van eenigen, die, overmerckende de jaren vanden Coning, heur selven innebeelden dat de regieringe van tlant wel wederom vallen mochte in handen van een Italiaense roine mere met de voorleden Catherine uyt een huys gebooren, ende dat daerdeur de swaricheit in Vranckrijck weder eens soude mogen ontstaen.

[Den 7^en Decembris]

Den 7^en Decembris nieuwes stijls deden de pacificatores in Vrieslant openinge van heur gebesoigneerde in de swaricheiden van tlant aldaer, daerbij sij te kennen gaven dat de misverstanden vanden lantdach ende de separatie van tcollegie daerop gevolcht groote beroerte in de provincie gemaeckt hadde tot schade der ingesetenen ende tot arger scheen te strecken, indien daerinne niet voorsien en werde, ende dat de volmachten ten lantdage dselve pacificatores bescreven ende gecommitteert hadden om dselve differenten te slissen ende d’ingesetenen in rust ende eenicheit te brengen, ende de saken te reconcilieren salf ende onvercort de sententie van thof, ende yder sijn gerechticheit volgende de acte van resolutie ende commissie daerop gevolcht, ende hoewel sij naer de eigentlijcke interpretatie vande woorden te procederen tot reconciliatie vanden opgeresen twist wel behoirt hadden de partijen te hoiren ende te induceren totte selve reconciliatie, dat se nochtans sulcx niet en hadden gedaen om te ontgaen alle de swaricheiden die bij de tsamenspreeckinge van partijen hadden mogen ontstaen tot meerderen twist, maer in crachte vande volgende clause, so als des tot des lants gemeene ruste, eendracht ende welvaren dienstich ende noodich bevonden sal worden, dvoors: maniere van induceren tot reconciliatie voorbijgaende, den volmachten over te leveren den velgenden voerslach, daermede sij verstonden dat d’opgeresen twist behoirde gesleten

[p. 776]

ende gereconcilieert te wesen, behouden den volmachten ende elcx sijn beter oirdel. Te weten: dat sij gesien hebbende verscheiden schriften heur ter hande gestelt tot ontdeckinge ende aenwijsinge vanden twist deur de liefde totte ruste van heur vaderlant ende t’mishagen dat se lange in dese beroerten gehadt hebben, ende om dselve gansch wech te nemen, goet geraden ende noodich bevonden hebben, ende bevonden bij dien salf ende onvercort des hofs sententie ende een yder sijn recht.

1^o.

Dat vooreerst alle offensien, injurien ende excessen, so wel bij gescrifte als bij monde ende feitelijcke wegen gedaen ende gevallen tegen wat personen die gesproocken, gescreven ende geschiet sijn, ter oirsake vanden opgeresen twist, in t’eeuwich vergeten ende vergeven sullen sijn ende blijven, ende dat niemant ter oirsake van dien eenich verwijt, vermaen ofte moeijenisse aengedaen sal mogen worden.

2^o.

Dat oick dien volgende alle voorder executie vande voors: sententie vanden hove ende de proceduren vanden procureur generael alrede begonst, ende die naermaels aengestelt souden mogen worden, so wel tegens degeenen die in de voors: sententie begrepen sijn als alle andere personen van wat qualiteit ofte conditie die souden mogen wesen deur dvoors. twist ofte tgevolch van dien verdacht, bij generale dispensatie van Staten des lants sullen ophouden ende in t’eeuwich gesuspendeert blijven.

3^o.

Dat mede alle fameuse, contumelieuse ende bittere gescriften, sowel die gescreven als gedruckt sijn, hoedanich die oick mogen wesen bij opene brieven van placcaten der Staten voors: verbooden sullen worden, ende geinterdiceert dat niemant dselve onder hem sal mogen hebben, holden, vercoepen, geven, lesen, prenten nochte uytscrijven, dan dat een yder geholden sal wesen dselve te verbranden ende aboleeren, in vougen dat die in rerum natura niet en blijven, bij arbitrale correctie, ende dat den procureur generael gelast wort tegens d’overtreders van dien te procederen naer behoiren.

4^o.

Ende dit alles sonder prejudicie van yemants reputatie, eere, goeden naem ende faem, die bij desen een yder gereserveert wort,

5^o.

wel verstaende dat deur dvoors. generale amnestie niet verstaen en wort wech genomen te wesen de verreeckeninge der lantspenningen geduyrende den voors. twist bij d’ingesetenen der landen opgebracht.

Dit was de besoigne van dese pacificatores, die meinden dattet beter was aldus alles af te snijden als in kennisse te treden wie gelijck ofte ongelijck mocht hebben. Welcke voorslach naer bij den Staten van Vrieslant aengenomen werde, ende om de fundamenten te beter te weeren, beslooten de gansche regieringe van heur lant te vernieuwen, mits casserende alle personen in dienst van State tot dien dach geweest, ende daertoe stellende andere,

[p. 777]

meest nieulingen ende personen te vooren weinich in regieringe geweest, om also niemant van allen oirsake van clagen te geven, Maer terwijle sij heur regieringe so heel veranderden, en bemerckten sij niet, dat se bij de personen van nieus opgeworpen voor t’eerste qualijck gedient souden wesen, ende dat naer apparentie de afgesetten souden trachten voortsaen volmachten te worden ende dan middel souden vinden de saken mogelijck noch meer te troubleren ofte te traverseren. Daer en boven naerdien den twist gecomen was om tbelet gedaen in tverpachten vande ses specien, so werden voorgeslagen verscheiden middelen, die men meinde dattet floriengelt seer konden verlichten ende met bewillinge van steden in treyn souden konnen gestelt werden, mits dat men den steden onthefte van tcorporgelt, ofte den 9^en penning van alle des lants contributien ten opsien van tgeene sij in deselve middelen souden moeten dragen, ende dat sij achten meerder te sullen wesen als tcorporgelt. De middelen waren desen, te geven 2 gulden op elcke haertstede in de landen ofte steden tot betalinge van der landen achterstellen, ende jaerlijcx een daelder tot de gemeen sake, van een ame brandewijns 18 £, van een ame Spaense ofte Rijnse wijn 12 £, een oxhoft France wijn 9 £, een vat jopen bier, 9 £, een tonne Lubeck, Hamborger ofte Engelsbier, 4 £, een tonne Bremerbier 3 gulden, van alle binnelantse gebrouwen bieren weerdich dry gulden, ende daerover ten tappe gesleten 20 st., een ame asijns 30 st., een clein vat zeepe 10 st., een tonne Lunenburgersout, 15 st., van ander solt 10 st., een loopen weydt die gemalen wert 8 st., rogge ofte masteluyn 2 st., garst 1 st., bonen 1 st., erweten 1 st., haver ½ st., oostermolt 8 st., inlants molt 6 st., havermolt 3 st., elck hondert pont op de wage te wegen 2 st., van alle beesten, die gesteecken, geslacht ofte uyte provincie gevoert werden den 20^en penning, van alle tweeback innecommende den 12^en penning, van alle tseventich manden turf van Blocksijl, Swartewater, Sluys, uyt den Omlanden, het Olde ampt 7 st., vanden swarten turf uyt Oostergoe 5 st., ende de loelgrauwe 3 st., ende vanden swarten turf uyte Sevenwolden 4 st., de Keteler, Derger ende Pluster turf uyte Sevenwolden 5 st., de witte turf ende die sijn eigen veen voor sijn huysgesind graeft en sal niet geven. Van alle steenpannen ende calck die vercoft wort den 20^en penning, van elcke gesouten huyt 4 st., ende van een dieckens calfsvel 2 st. Welcke voerslach de volmachten mede overnamen, ende aen heure principalen sonden om den gemeenten voorgedraegen ende terstonts daerop geresolveert te worden, twelcken volgende dselve oick in t’einde van desen jare aengenomen werden, omdat die vande

[p. 778]

plattenlanden, haelende heur waren in de steden alreede een groot deel vande selve mosten betalen, ende daermede werden de steden van tcorporgelt ontheft, ende sulcx wech genomen de occasie daerop de verpachtinge vande ses specien te vooren waren belet.

[Den 8^en Decembris]

Den 8^en Decembris werde aende Munsterse gesanten heur antwoort gegeven bestaende daerinne, dat de Staten verclaerden heur leedt te wesen de intochten in heur lant vallende, ende dat se niet lievers doen en souden als heur crijsvolck ganschelijck uyt die landen houden, indien dselve landen mer middel wisten om oick den viant daer uyt te houden ende te beletten dat over heur landen dese Nederlanden geen schaede gedaen en werde, dat se nietemin alle mogelijcke ordre sullen stellen om heur landen te doen verschoenen ende de berovinge ende foulen, die heur aengedaen worden volgende de placcaten te doen straffen, ende dat men oick wel lijden mochten, dat sijt selfs mede deden, mits dat se daerinne volchden den wech van justitie ende niet alle man indifferentelijck doot en sloegen.

[Den 9^en Decembris]

Den 9^en Decembris waren in den Hage gesanten vanden Westfalischen Creits om te clagen over de groote excursien vander Staten crijsvolck, op wiens versouck bij den Staten een nieu placcaet op de excurssien van heur volck gemaeckt worde, inhoudende strict verbot van op den neutralen bodem niet uyt te loopen ende sonder patente van Sijn Ex^cie ofte de Raden van State geen revieren te mogen passeren dan bij sulcken noot, die de beleiders terstont souden weten te justificeren, waervan den gesanten dubbelt gegeven werde. Maer vele meinden dattet aende placcaten niet en ontbrack, dan alleen aen t’onderhout van dien, ende dat vande Staten wege selfs niet devoirs genouch gedaen en worde, om de voorige placcaten, die hart ende strickt genouch waren, wel te doen onderhouden.

[den 12^en Decembris]

Overmits het vast dapper begonst te vriesen, so dat de stromen begonnen te steecken ende den viant seer starck in Brabant was, die mogelijck over t’ijs yet soude willen aengrijpen, heeft Sijn Ex^cie den 12^en Decembris aen alle de ruyterie gescreven om heur gereet te houden ende op t’eerste bevel te marcheren, ende daertoe heur peerden scharp te beslaen; ende den 14^en schreef hij aen alle steden ende garnisoenen op de Wale leggende om wel toe te sien ende heur steden te bijten ende tcrijsvolck gereet te houden om mede te marcheren op t’eerste bevel, dewijle Sijn Ex^cie gesint was selfs naer de Wale te trecken, maer mits den doy daer op quam, bleef tselve terugge tot verblijdinge van velen ende ontheffinge van groote oosten die mettet bijeentrecken vanden leger daerop souden geloopen hebben.

[p. 779]

Men verstont ontrent dese tijt uyte brieven van Caron, dat de Coninginne van Engelant seer benaut van gelde was ende seer merckelijcke partijen van penningen van coopluyden hadde gelicht ende oick veel silveren ende gouden vaten doen breecken ende in gelde verslaen.

[den 14^en]

Die van Aken tyranniseerden seer alle die vande religie, die noch daer in stadt waren ofte heur goederen daer hadden, waerom den Raet van State in faveur van deselve op den 14^en deser aen die van Aken schreef, houdende: dat se verstaen hadden dat de luyden, die om de vrijdom van heur conscientie uyte Nederlanden waren gevlucht ende tot Aken als in een vrije rijcxstadt heur hadden nedergeslagen, mitsgaders veel burgers vande stadt, die vande ware Cristelijcke religie waren ende heur onder de politische regieringe stillick droegen, aldaer om tstuck vanden doop, van thuwelijck ende de begravinge der doden ende anders met excessive amenden werden belastet, dat se daerop bedencken cregen, dat die van Aken liever heur vianden wilden complaceren in tvervolgen van degeenen, die dselve verjagen als met t’ophouden ende favoriseren van sulcke beswaerde luyden de oprechte neutraliteit aen te hangen ende in goede correspondentie ende vruntschap met dese landen te blijven, daerinne den Raet heur becommert vonde om t’ongelijck, dat men heur religions verwanten toevoucht ende d’inconvenienten, die daeruyt souden mogen ontstaen, omdat se niet verstaen en konden, dat de neutraliteit gelijckformich ware, dat men den waren Cristenen die met heur in religie eens waren als vianden soude tracteren ende heure ende der gansche Cristenheit vianden daermede liefcosen ende t’heuren appetijte sulcken vervolch te doen. Item dat se de moordadige seckte vande Jesuiten daer planten, daeraf de voerouders niet en hebben geweten, ende die bij de Catholycke parlamenten van Vranckrijck sijn veroordeelt als professie makende van Princen te vermoorden ende landen te verraden, die sij voor maranen hielden ende voor tsupport van alle de barbarische handelingen van heur vianden. Versochten ende vermaenden heur sulcx van verder persecutie tegen heur eigen burgeren, die vrij in hare religie in stillicheit begeren te leven ende heure innewoenderen te willen desisteren, bedenckende dat heur te swaer sal vallen den loop des heiligen evangely te weren, daer vast allenthalven in den heiligen rijcke de vrije religie gestadet wort, te meer omdat andere steden heur selven deur sulcke moderatie in stillicheit ende ruste hebben gestelt ende gehouden, welck exempel sij eer als vander Spangiaerden ende vreemde natien wreetheit, sij behoirden te volgen, dewijle dselve natien niet en doen dan om de ware religie te dempen, gansche landen

[p. 780]

ende rijcken in vier ende bloet te stellen, dat se daerom willen ordre stellen dat sulcke rigoureuse proceduren mogen opgehouden worden, sonder yemant die polityck vroom is van wegen sijn religie te laten bedroven ofte de vervolgers ende der oprechte vrijheits vianden te favoriseren, ende dat se theurder requisitie des wilden toegeven, opdat sij te meer redenen mogen hebben heur ende heur burgeren te believen, ende mette selve te continueren de oude neutraliteit, twelcke sij van heur verwachten, daarmede sij heur wilden te ruycken geven, indien sij so wilden voorts gaen, dat se dan weder mochten sien wat heur van dese sijds crijsvolcks soude konnen gebeuren.

[Den 15^en Decembris]

Den 15^en Decembris snachts ten 10 uyren werde binnen Venegie resolutie genomen op de sake van Dom Sebastien, ende hem gelast uyt heur stadt te vertrecken binnen 24 uyren, ende uyt heur landen binnen 3 dagen, ende dat sijn gevanckenisse van 2 jaren ende 22 dagen hem gehouden werde voor verdiende straffe, omdat hij niet geobedieert en hadde den podestat van Padouë, die hem bevolen hadde uyte landen van Venegien te vertrecken. Veele menschen waren in tstuck van desen Dom Sebastian seer becommert ende daer werde alom veel af geseit, hoewel veele niet en conden innemen dat een Coning so lang soude konnen verborgen wesen, ende meinden daerom dat desen een imposteur was, niettegenstaende hij so veel hadde weten te seggen, dat die S^rie geen ander vatten op hem in so langen tijt hadde konnen crijgen.

Overmits den viant vast veel preparatien in Vlaenderen dede, ende daerom gevreest werde of hij Oisteinde wel soude willen belegeren ende aentasten⁺, ende dselve plaetse veel importanter voor den Staten was als eenige andere van gansch Vlaenderen, so om de situatie op de zee als om te hebben een tamelijcke groote ende bedeckte haven binnen de stadt,

+ ‘Ic hadde ghisteren,’ schreef Bax den 18^den December uit Bergen op Zoom aan den Gouverneur van Ostende, ‘tidynghe becommen ende was ooc de mompelinge binnen Antwerpen, dat de viand de ooghe hadde op Steenberghen meinende als zij een fort aldaer op thooft souden ghemaect hebben hare galeien aldaer te brenghen ende soo die van Holland ende Zeeland van Vlaenderen te houden; maer nu comt stracx eenen anderen ghetrouwen in, die binnen Loeven, Breussel, Liere, Mechelen ende overal geweest is, seyt mij voor seker ende ghesien te hebben, dat den viand alrede beghint te marcheren. Heeft ooc acht mijlen ghegaen met eenen bode die alomme de patenten was dragende, sekeren meuldsr van zijn kennisse ende ander binnen Liere zeiden hem ooc, dat zij tsamen naer Oostende trocken, mids een bollewerc aldaer aen het water gansch wech was gedreven ende dat zij de stad nu niet en conden mischen. Ic zal uwe Ed. naerder verstaende altijt adverteren, maer ic houde voor seker dat zij deen of dander sullen menen te exploicteren,’ enz. (Lias loopende, 1600, in een brief van van Cruininghen aan de Staten Generaal van den 21^sten December.)

[p. 781]

heeft Sijn Ex^cie lang daerop aengehouden, dat de plaetse voorts moch gefortifieert werden, waerop hij noch den 16^en metten Raet van State ende die van Zeelant in Staten Generael was, alwaer geraemt ende goetgevonden werde, dat men de vervallen fortificatien ende contrescharpen wederom souden doen opmaken ende de plaetse voorts fortifieren ende van alles wel voorsien, tot twelcke beraemt ende geconsenteert werde te doen employeren de somme van 100.000 £, ende om alle tselve met beter ordre te doen effectueren, werde goetgevonden dat de Heere Coorn uyte Staten Generael ende eenigen uyt Zeelant derwerts souden gaen om alle de vervallen wercken wel te besichtigen ende de opmakinge aen te besteden ende voorts op alles de beste ordre mogelijck te stellen.

De Staten van Hollant ende Zeelant tsamen in communicatie geweest sijnde op tstuck vande equippagie in Spangien, ende seeckerlijck verstaende dat dselve mede geschiede om nieuwe Spangiaerden in de Nederlanden te brengen, dewijle den wech om te lande te commen gesloten was, hoewel sij uytermaten seer belast ende heur almiraliteiten verachtert waren, resolveerden nochtans tsamen hant over hardt te leggen ende in der ijl in zee te doen slaen 40 oirlochschepen, ende die gereet waren terstont zee te doen nemen, ende de reste in der haest te rusten met last de schepen van Spangien in de canal ofte tusschen de hoofden van Cales te wachten, ende alles in zee te wesen voor den lesten deser, omdat men verstont dat de vloote in Spangien al gereet lach ende mer op wint en wachte, ende dat se gedestineert souden wesen naer Sluys ofte Duynkercken, dewijle den Heere van Wackene daer bij was, die in Spangien vanden Coning zeer was gecaresseert. De Staten lasten oick alle heur capiteinen, indien sij den Spaensen conden ontmoeten dselve aen te vallen, te clampen ende te slaen, met welcke equippagie men in dese tijt seer doende was, ende al advenant elcx gereet werde, namen die uyt Zeelant zee, maer en konden uyt Hollant mits den vorst niet wel uytcommen.

Ontrent dese tijt sterf ter Goude den capitein Charles Schot, wiens compagnie naer gegeven werde aen sijn lieutenant Wilfort.

Over lange jaren was groote questie geweest tusschen de Staten van Hollant ende de Heeren van Leerdam ende Ysselsteyn, sustinerende de Staten dat dselve steden mette dorpen van Schoinrewourt, Acquoy, t’overeynde van Spijck, Benscop ende Polsbrouck waren leden vande provincie van Hollant, ende sulcx gehouden te contribueren mette selve pro rate, ende dvoors: heeren ende onderdanen ter contrarie sustinerende, daerover in tpossessoir seeckere verclaringe was gedaen bij den Coning van

[p. 782]

Spangien op den 20^en Augusti 56, dat sij ongehouden waren met die van Hollant te contribueren, reserverende in tpetitoor aende Staten heur actie te mogen vervolgen voor den grooten raedt tot Mechelen, twelcke wel begonnen maer niet voltoogen was, om de opgecommen oirlogen. Dat den Prince van Orangie als heere in den jare 79 geconsenteert hadde dese questie te submitteren, twelcke mede niet geeffectueert en was. Middelertijt hadden sij tot sustentatie van der oirlogen een seeckere contributie betaelt, maer omdat onbehoirlijck scheen, dat in dese gemeene sake van defensie sij vrijer als anderen souden wesen, is den Graef van Hohenloe, als regierende die goederen, op 22^en Decembris metten Staten verdraegen, dat hij met consent van sijn onderdanen bij provisie de contributie sal verhoogen, sulcx hij metten Staten sal konnen accorderen, ende daertoe de gemeine middelen van impositie in dselve steden in treyn brengen, ende de reste vande questie, of die plaetse geduyrende dese oirlogen met die van Hollant sullen contribueren, is van dage mede gecompromitteert aen 8 onpartijdige ende niet suspecte rechtsgeleerden, elcx 4 te kiesen binnen 6 maenden, die een overman sullen mogen nemen, daervoeren de Staten binnen dselve tijt sullen dienen van eysch bij middelen, ende den Graef binnen gelijcken tijt antwoorden, ende op deselve termijnen repliceren, dupliceren, ende dienen van stucken, dan wisselen, ende op volgende gelijcke termijn scrijven bij reprochen ende salvatien, waernaer de arbiters binnen een gelijcken termijn van 6 maenden sullen moeten uytspraecke doen, ende dat sal geduyrende de oirlogen sonder prejudicie van elcx recht gevolcht worden, sullende tot daertoe loopen de voors: contributie bij den Graef te maken ende te verhoogen, ende was de submissie bij den Graef, ende uyten naem vande Staten bij heur Secretaris onderteyckent.

[Den 28^en Decembris]

Den 28^en Decembris ontfing Busenval brieven van Villeroy vanden 25^en ende 28^en Novembris uyt Savoijen, houdende die vanden 25^en dat den 16^en Montmelian overgegaen wesende aenden Coning dselve sijn leger 2 ofte 3 dagen hadde op de dorpen geleit, maer naer hoirende dat den Hertoge van Savoijen met sijn leger gecommen was over den berch van cleyn Sint Barnard, tooch met den leger deur de valeie van Tarantaise daer naer toe, ende quam so naer dat hij tleger vanden Hertoge sach, maer en conster niet aencommen als over een enge brugge, waerom hij dselve den 20^en met eenich volck hadde doen schermutseren, ende siende dat se niet wel uyt te locken en waren, bedacht heur anders te doen aentasten ende sondt ontrent j^m achter over een berch naer heur leger,

[p. 783]

die ontrent 300 mannen daeraf versloegen, ende so hij beraemde over een ander berch daerop een aenval te doen doen met 3000 man, begonstet te sneuwen, twelcke eenige dagen lang continueerde, waerdeur den Coning sijn leger van daer hadde moeten wechvoeren, ende tselve senden naer tfort S^te Catherinen om selfs te gaen naer Chambery, daer gecommen was den Cardinal Aldebrandino mette gesanten vanden Hertoge van Savoijen, om dselve te hoiren spreecken. Die vanden 28^en hielden dat den Coning treckende naer Chambery ordre gegeven hadde om sijn bruyloftfeeste tot Lyons gereet te maken, ende daeraf sijn bruyt doen verwittigen. Dat hij commende tot Chambery bij hem gecommen waren den Cardinal mette gesanten voors. Dat de gesanten heur op de knieden geworpen hadden ende in tlange verhaelt de goede meininge van heur meester ende sijn begeerte om den Coning met alle redenen te bejegenen ende sijn dienaer te blijven, dat daerentusschen bij sijn vianden de saken waren geprecipiteert ende so verre gebracht dat den Coning mit misgenougen in sijn lant was gevallen, versochten dat den Coning alsnoch van voorder innenemen wilde ophouden ende met heur meester in tractaet van vrede commen. Dat den Coning dese gesanten tegen sijn natuyre geheel op de knieden leggende, hadde laten doen heur propositie ende oick niet hieten opstaen, dat hij op sijne maniere van doen heur cort hadde geantwoort, segt u meester dat hij te voet is, ende ick te peert, wilt hij vrede, dit is de man van vrede, wijsende op Aldebrandino, eude wilt hij oirloch, hier is den man van oirloch, wijsende op hem selven, ende vouchde daerbij, dat hij wilde volcommen contentement hebben alleer op te houden.

Ontrent dselve tijt verstont men bij andere brieven van jonger date, dat den Coning aen Aldebrandino hadde verclaert van oiriogen niet te sullen ophouden ofte hij wilde ten vollen in sijn handen gerestitueert hebben tmarquisat van Salussen, sonder te achten, dat den Paus deur Aldebrandino hem dede dreigen mette wapenen van Spangien, indien hij tot vrede niet en verstont. Dat uyt desen beginssel geschapen was een goeden crijgh te commen tegen de voortijt van het toecommende jaer, te meer so Aldebrandino ende de gesanten met miscontentement wederom wilden vertrecken, twelcke nochtans den Coning om t’respect vanden Paus niet geerne en scheen te sien. Werde noch gescreven dat den Coning van Spangien deur sijn ambassadeur den Coning van Vranckrijck hadde doen verthoinen dat hij binnen Montmelian gesonden hadde 450.000 ££ cruyts, om naer t’Nederlant te senden, die den Hertoge van Savoijen niet toe en quamen, maer alleen daer geleit waren

[p. 784]

om bewaert te wesen, ende hadde versocht dat men dselve sijn meester wilde laten volgen om voorts naer t’Nederlant te senden, daerop den Coning hadde geantwoort, dat hij al wat binnen Montmelian was, gevonden hadde in handen van sijn vianden tegen hem gewapent, dat hij mette selve hadde getracteert, ende dat in tractaet geen mentie en was gemaeckt van eenige goederen den Coning van Spangien toecommende, dat hij daerom van tselve cruyt niet en wiste, nochte oick dachte yet weder te geven. Werde mede gescreven dat de Coninginne van Engelant den Coning van Vranckrijck hadde laten aenmaenen om restitutie van 4½ milion gulden (cronen) ende dat den Coning daerop hadde geantwoort, segt de Coninginne van Engelant dat de crone van Vrankrijck haer niet schuldich en is, daeruyt, ende uytet laeste advertissement mette penningen hier gecommen, men vermoede datter groote jalousie tusschen die twee monarchen moste wesen. Werde noch gescreven dat den Coning van Vranckrijck den heere van Desdiguieres in Savoije als Gouverneur geset hadde met een extraordinaris ample commissie om tlant te regieren ende de oirloge tegen den Hertoge te voeren. Dat hij oick versocht hadde particuliere alliantie mette canton van Berne in desen crijgh te maken ende heur presenteerde te restitueren de 3 balliagien van Tonon ende anders aenden Lac leggende, dat dselve wel wilden verstaen totte alliantie, indien den Coning wilde verclaren in de oirloge te sullen continueren, ende waren tevreden de ballagien aen te nemen. Men verstont mede dat tfort S^te Catherine metten Coning al geaccordeert was tot overgeven, en sulcx gelevert soude werden den 16^en deser, mits genietende den Gouverneur daer voern 20.000 cronen.

Den capitein Hamont sterf in t’eynde van desen jaer van sieckte, wiens compagnie daernaer gegeven werde aen ...

[Den 29^en Decembris]

Den 29^en Decembris quam in den Hage den dienaer van Caron met brieven van denselven vanden 28^en. Novembris, houdende van ordre bij de Coninginne gegeven op de rustinge te zee, ende vanden staet van Irlant ende Schotlant, hiernaer op tvolgende jaer aengetogen, maer insonderheit excuseerde hij hem bij dien brief op de familiare correspondentie, die hij hielt mette heere Oldenbarnevelt, seggende dat hij des dede om de sake secreet te houden, dewijle hij altemet deur tweede ende derde hant wat wiste, ende sonderlings vande handelinge van pays, die wederom heel starck gedreven werde met boden over ende weder te senden om de sake te hervatten.

Hiermede liep ten eynde dit jaer van sesthien hondert, sijnde seer beswaerlijck geweest voor de Nederlanden, om de overgroote costen vanden

[p. 785]

tocht van Vlaenderen, maer anders merckelijck meer favorabel aende Staten als aenden Ertshertoge, overmits de Staten daerinne van heuren hals wechgenomen hadden den grooten schrick, die tfort S^t Andries heur maeckte, ende d’eerste reise geduyrende alle dese oirlogen in gerangeerde slachordren ende bij openbare veltslach op heuren viant victorie gekregen, hoewel met veel bloets ende met groot gevaer, behalven dat geduyrende dese oirlogen nergens so veel Spangiaerden ende Italianen op een hoope sijn dootgeslagen geweest als desen jare in Vlaenderen, ende indien heur gelijcke ongelucken weer souden overvallen, soude te bedencken staen of de Spangiaerden in de eeuwe van 1600 wel mochten verliesen alle de reputatie, die se in de euwe van 1500 verkregen hebben. God de Heere, die alles regieert ende weet hoe ende wanneer hij de sijnen sal te hulpe commen ende beschermen, sij gelooft ende gedanckt.

F I N I S.