Journaal. Deel 2, boek 3

[p. 5]

1596.

Tjaer 1596 begonst met een groote apparentie van oirloge aen alle canten, omdat men voor seecker het daervoor hielt, dat in Spangien een vloote toegerust werde tegen Engelant ofte de Staeten Generael vande Nederlanden, ende dat den Coninck van Vranckrijck noch gestaedelyck belegert ende beslooten hielt La Fere, sonder dat men sach, dat bij den Spangiaerden eenich sonderling devoir gedaen werde de plaetse te ontsetten, beneffens dat de tijdingen continueerden dat Draeck in de stadt Havane in Cuba gecommen hadde, ende dat daerover in Spangien een seer groote beroerte was, ende veroirsaeckt hadde, dat men verscheyden scheepen daerwaerts om hem thooft te bieden, hadde moeten senden. In t’ Nederlant hielt den Graeve van Fuentes hem stille, versterckende sijn volck ende eenige nieuwe aennemende, verwachtend de comptste des Cardinaels van Oistenrijck, die naer de Nederlanden toequam met 23 vendelen Spangiaerts, sterck 3000 mannen, behalven eenich ander volck met hem gebracht vuyte garnisoenen van Italien ende 350 muylen geladen met sijn bagagie ende eenich gelt. De Staeten Generael hielen heur mede stille, verwachtende den saison, om te sien wat den viant soude voornemen, ten eynde heur dan daernaer te reguleren, te weten, soe den viant op dese landen sijn meeste gewelt te doen voornam, dat men op de defensive soude letten, ende soe hij gesint mocht sijn sijn meeste gewelt op Vranckrijck te gebruycken, dat men dan naer de gelegentheyt mede yet offensive soude doen. Ende hoewel heur volck seer geswackt was, en scheen nochtans niet dat se eenich devoir deden om dselve te doen verstercken. Onder den gemeynen man was over beyden sijden een groote expectatie totten pays, daertoe men meynde den Cardinael volcommentlijck gelast te sijn, ende dat te dien eynde met hem vuyt Spangien gecommen ende los gelaeten was den Prince van Orangien, om door hem in tstuck

[p. 6]

vanden pays yet te mogen handelen⁺, waeromme de coopluyden van Brabant ende Vlaenderen aende Francoisen hadden doen versoucken sauff conduict voor 8 maenden om vrijelijck te mogen trafficqueren, hoopende middelertijt pays ofte bestant, te meer (welck meest te beduchten was) omdat veelen het daervoir hielen, dat den Coning van Vranckrijck door den Paus dede handelen van eenigen pays metten Coning van Spangien, twelcke de Staeten Generael wel buyten heure reeckeninge soude setten, als de Francoisen heur verlieten, om dwelcke nochtans te assisteren ende tot oirlogen tegen Spaingien te confirmeren sijl. heuren staet soe seer geswackt hadden ende nu twedemael in pericule gestelt, waeromme wel te bemercken ende waerschijnlijck is, dat dit jaer niet weyniger vol oirlooge ende alderhande factien wesen en sal, als de jaeren 1594 ende 1595 geweest sijn, te meer soe in Ungarie de oirlogen mede seer moeten ontsteecken, ten waere den Turck gesint was dat lant weder te verliesen, omdat den Keysar Comorra ende Gran à la royale dede fortifieren met geweldige wallen ende bolwercken, sonder dat Sinan Bassa tselve const beletten, mits sijn volck voor een goet deel vanden Sevenburger geslagen was.

Onder alle desen hadden de Vereenichde Nederlanden dat voordeel, dattet niet starck en vroes, maer noch slap weder bleeff vanden 1^en Januarij aff totten lesten toe, daermede den viant, die scheen voorgenomen te hebben mette eersten starcken vorst yet te doen, van sijn dessein ende meyninge versteecken ende belet werde.

De Staeten Generael achtende dat niet heur eer en soude konnen bederven ende gansch onder de voet helpen als een pays, omdat daerinne ter werelt egeen asseurantie van welstant ofte onderhout van dien en was. Oick dat eenich heftich aendringen ofte voorslaen van dien hier te lande wel eenige alteratie mochte maecken, insonderheyt soe de Duytsche fursten ofte den Prince van Orangien daertoe selffs hier in tlant quaemen. Ende daeromme gescreven hebbende aende Duytse Fursten om heur comptste te beletten ende achtende noodich daertoe mede aenden Prince voorn^t te scrijven, hebben terstont in tbegin van desen jaere een brieff aen hem gesonden vanden 22 December, daerbij sij hem congratuleerden vande verlossinge van sijne lange gevanckenisse ende verclaerden daerover seer verblijt te wesen, dan omdat den viant vuytstroyde, als soude hij door

+ Cardinal is gebooren anno 1559, ende hadde nu 26 jaer in Spangien geweest. Prince van Orangien hadde nu 28 jaer gevangen geweest.

[p. 7]

hem ommewerpen ende bederven tgeene sijn heer vaeder gebout ende met sijn bloet bevesticht hadde, twelcke heur van harten leet soude sijn, soe versochten se dat hij hier in tlant metten eersten niet en wilde commen, opdat sijn comptste geen veranderinge en maeckte, nochte hij anders bejegent werde, als de gelegenheyt van sijn persoen soude vereyschen, maer omdat se die ordre onderhouden, dat niemant sonder heur pasport hier in de landen mach commen, soe versochten se mede, indien hij hiernaer in dese landen wilde commen, dat hij sulcx heml. eerst wilde overscrijven ende laeten weeten, om tot sijn comptste met sulcken pasport voorsien te werden, als den dienst vande landen ende sijne qualiteyt sullen vereyschen, twelcke de Staeten te meer screven, om middelertijt sijn actien te beter te mogen sien ende weeten, waertoe die strecken souden, om daernaer hem tpasport te weygeren ofte te consenteren naer sij bevinden souden sijn actien te meriteren.

In tbegin van desen jaere creech men mede tijdinge dat Mondragon binnen Antwerpen, wasschende sijn handen om aen taeffel te gaen sitten, gestorven was den 3^en Januarij, ende dat den Hartoge van Arschot (mogelijck wat te veel geseyt hebbende in tstuck van het tracteren vanden pays, ende daeromme niet wel dervende verwachten de comptste vanden Cardinael) al over eenigen tijt naer Romen was verreyst om den Paus te gaen spreecken ende onderwege den 11^en Decembris tot Venetien was gestorven, alle twelcke in tstuck vanden pays (die met een groot naerdencken ende miscontentement vanden Coning, bij eenige Nederlantsche heeren wat heet was gedreven) wel eenige veranderinge mochte maecken, omdat den Coning seer wel hadde konnen oirdelen, dat een pays te tracteren sonder hem anders geen vuytcomptste soude konnen hebben, als van hem alle de landen te onttrecken.

Men creech mede tijdinge, dat den Graeve van Bossu gecommitteert was om met alle de ruyteren van Brabant te trecken naer Lutsemburch ende aldaer te bejegenen ende verseeckert in tlant te brengen den Cardinael van Oistenrijck ende dat dselve Graeff ende ruyteren al vanden 6^en Januarij waeren begonnen te vertrecken.

In tbeginsel van dese maent sijn Anthonis van der Hart geseyt Lanchaer ende Steelant op Cosselaum door bevel des Marckgraeven onthalst om verscheyden strooperien ende quaede feyten bij heur gedaen.

[Den 10^en Januarij]

Den 10^en Januarij was tot Bommel een brant gesticht met poppen, maer men en const den aucteur niet ontdecken.

[Den 11^en Januarij]

Den 11^en Januarij wast schoen weder ende waeren in den Haege eenige

[p. 8]

gedeputeerden van Eemden om te versoucken pasport om naer Bruessel te mogen gaen ende aldaer te versoucken dat se souden mogen blijven bij heur voorgaende neutraliteyt als andere rijcxsteden ende leden, wesende hiertoe geporret bij Graeff Frederick vanden Berch, die heur vuyte quartieren vande Twente oirloch hadde beginnen te maecken, tsedert sij der Staeten volck in stadt genomen hadden, ende hadde eenige borgers gevangen, daertegen die vande stadt wederom eenige vande Twente gevangen hadden ende waeren eyntelijck metten Graeve verdraegen, dat men den gevangenen ten weder sijde op borchtochte soude relaxeren ende voor ettelijcke maenden bestant houden, mits dat die van Eemden middelertijt van thoff te Bruessel bescheyt souden vuytbrengen, dat men se als neutraele achte ende hielt, om twelcke te becommen sij met pasport vande Staeten Generael over Hollant ende Zeelant naer Bruessel getoogen sijn. Dese gedeputeerden verclaerden dat tot Eemden gecommen was den Graeve vander Lippe met eenen Keyserlijcken heraut, om heur te hoiren op heure differenten tegen den Graeff, daertoe hij neffens den Hartoge van Braunswijck gecommitteert was, om die te beslichten, maer mits men hem geseyt hadde datse al beslicht ende verdraegen waeren, twelcke scheen dat de Keyser ende hij ignoreerden ofte sochten te ignoreren, en wisten de gedeputeerden noch niet wat sijn voordere meyninge soude sijn⁺

+ Drie dagen te voren hadden de Generale Staten Graaf Willem Lodewijk geautoriseerd ‘dat Sijne E. bij provisien de garnizoenen ten naesten ende bequaemsten Embden gelegen, mette minste schade vanden lande zal verstercken, om den noot vereysschende, dezelve te gebruycken met alle circumspectie ende discretie totte verzekeringe derzelve stadt Embden ende het maintenement van het Delffsielsche Tractaet’. (Resol. der St. Gen. 8 Januarij 1596.)

[Den 13^en Januarij]

Den 13^en Januarij sneeude ende vroes het eenichsins ende omdat op de laeste dachvaert van Hollant dien van Zeelant belooft was, dat men eenige gedeputeerden daer soude senden, ende dien van Hollant toegeseyt was, dat de Staeten van Zeelant te Zirckzee souden vergaederen, sijn vuyt Hollant daerwaerts getoogen den Heere van Mathenesse, den Advocaet van tlant Barnevelt, den Borgermeester van Delft van Zanten ende den Burgermeester Boom van Amsterdam, met Francois van Malson van wegen die van Noorthollant, met last die van Zeelant te verseeckeren, dat men totte bevrijdinge vande zee desen loopende jaere noch goet vont te onderhouden de ordre van tvoorleden jaer, ende voorts die van Zeelant te versoucken heur te willen conformeren mette andere provintien in tstuck vande munte. Ten tweeden heur te conformeren met die van Hollant in tstuck van justitie ende te dien eynde heur te willen submitteren den Hoogen

[p. 9]

Raede ende daertoe in denselven Raede te stellen eenigen vuyten heuren in de plaetse vande geenen, die daer vuyt gegaen waeren ende in den provincialen hove te willen committeren eenen anderen in de plaetse van Borre, die overleden was. Ten derden, dat se niet en wilden retarderen heure extraordinaris consenten tot ondienst vande Generaliteyt, maer die eersdaechs doen innebrengen, ende doen betaelen tgeene sijluyden aende consenten vande voorleden jaeren noch schuldich waeren. Ten vierden, dat se heur consent wilden draegen tottet secours van Vranckrijck voor den loopende jaere. Ten vijffden, dat se wilden consenteren, dat alle de convoyen ende licenten mochten commen in eenen gemeenen borse ende dat de equippaige te water eenpaerlijck ende egalijck daer vuyt gedaen mocht werden, wel verstaende dat de respective collegien van Almiraliteyt souden blijven, maer dat men aende Staeten Generael maentlijck staet vanden ontfang op de comptoiren soude oversenden, die naer den noot penningen vuytet eene comptoir souden mogen lichten, om in t’ander te senden. Ten sesten, dat se omme te beter te voorcommen alle frauden in de convoyen ende licenten wilden consenteren dat men een derdendeel van dien mochte verpachten, omdat men meynde dat de pachters dan wel soe veel moeyten souden maecken om de frauden te ontdecken, dat den ontfang vande collecteurs daeromme te beter soude sijn, hoewel eenigen meynden, dat dit niet en soude konnen strecken, als om in dat stuck meerder dieven te hebben, ende dat de coopluyden lichtelijcker den pachter voor sijn derdendeel sullen doen swijgen, als tvolle recht betaelen ofte eenigen in compagnie tvoors. derde selffs doen pachten. Hierop met die van Zeelant eenige volgende daegen tot Zierczee in communicatie geweest sijnde, naerdat de gedeputeerden ter dachvaert rapport aen heur principaelen genomen hadden ende weder gekeert waeren, hebben mede goet gevonden de ordonnantie van tvoorleden jaer op de bevrijdinge vande zee, ende voorts op t’eerste poinct verclaert wel te vreden te wesen heur te conformeren mette andere provincien in tstuck vander munt, mits dat tplaccaet van dien naer voorgaende bescrivinge van alle de provincien geresumeert werde, ende op de valeur van alle penningen beter gelet naer exigentie vande tijt. Op tweede poinct verclaerden seer blauwelijck metter tijt daerop te sullen letten, soe dat men wel sach indien sij de middelen hadden ende stoff vuyten heuren om een raet van justitie in heur lant op te rechten, dat se ganschelijck daertoe geneycht waeren ende niet alleen heur te onthouden vande justitie vanden Hoogen Raede, maer oick heur te ontrecken vuyte jurisdictie vanden Provincialen Hove. Opt 3^en poinct

[p. 10]

verclaerden, dat hoewel sij nu lange tijt geclaecht ende bethoent hadden heure quote te hooch te wesen, sonder dat tot noch toe daerinne redres was gemaeckt, dat se nochtans om den dienst vande landen niet te retarderen eersdaechs heur consenten tottet ordinaris ende extraordinaris souden doen innebrengen al advenant de 19¾ in thondert met die van Hollant ende dit alleen voor desen loopenden jaere, versouckende dat middelertijt heur quote mocht geredresseert werden, maer noopende de restanten van den voorleden jaere, verclaerden voor dese tijt daerop noch voorder niet te konnen furneren als de thien duysent gulden, die se getelt hadden ter tijt toe, dat se van alles naerder geliquideert sullen hebben. Op t’ 4^de poinct verclaerden mede daertoe bij heur gedeputeerden consent te sullen doen draegen. Op t’5^de verclaerden om veel redenen heur bewegende, daertoe voor alsnoch niet te konnen verstaen, daermede die van Hollant ten deelen verset sijn van haer meyninge, want omdat se in tstuck vande Almiraliteyt nu ettelijcke hondert duysent gulden verachtert waeren, meynden sij door desen middel die van Zeelant in deselve achterheyt te beknopen, ende als sij sijn verachtert te maecken, twelcke die van Zeelant mogelijck bemerct hebbende, daertoe niet en willen verstaen, maer verclaerden ingevalle men meynde dat de middelen van heur convoyen ende licenten niet behoirlijck geemployeert en werden, wel te mogen lijden, dat die van Hollant een vuyten heuren stellen in tcollegie van heure Almiraliteyt, mits dat sijluyden in elck collegie van Almiralileyt in Hollant wesende van gelijcken een mogen stellen, om te letten dat de egaliteyt, soe wel in theffen als imployeren vande middelen mach onderhouden werden. Op t’6^de verclaerden wel te mogen lijden dat een derde paert vande convoyen ende licenten verpacht werde, ende dat die van Hollant concipieren de ordonnancie ofte instructie, daerop men die verpachtinge soude willen doen, om dselve daernaer bij heur oick gesien ende aengenomen sijnde voorts geprocedeert te mogen werden totte verpachtinge, waermede de gedeputeerden vaa Hollant mosten scheyden, mits die van Zeelant tot meermaelen verclaerden anders in alle die poincten niet te konnen doen, ende sijn de gedeputeerden van Hollant weder in den Haege gecommen den 29^en Januarij, ende hebben beginnen ordre te geven om de Staeten van Hollant metten eersten te doen vergaederen om heur rapport te mogen doen.

[Den 22^en Januarij]

Den Graeve van Hohenloe, die in den voorleden jaere getoogen was naer Duytslant, quam den 22^en Januarij weder tot Delft gedeguiseert in coopmans clederen, gecommen wesende alsoe met vijff peerden door tlant

[p. 11]

van Cleeff op sGraevenweert. Ende hoewel hem dit wel geluckte, en was de saecke nochtans niet wijsselijck gedaen, want hadde hij gevangen gewerden, soude tselve niet alleen gestreckt hebben tot sijn heele ruine, maer soude apparentelijck met geen gelt ransonnabel sijn geweest.

[Den 23^en ende 24^en Januarij]

Ontrent den 23^en ende 24^en Januarij was den Ritmeester Edmont in tStift Coelen mette drie vaenen ruyteren van Nieumegen om aldaer te executeren seeckere drie jaeren innecommens ofte pachten vande heerlijcheyt ende goederen van Betburch, die men de Gravinne van Nieunaer ende Moers onthielt tegen alle recht ende billicheyt, waeromme de Staeten Generael nu tweedemael dese executie hadden doen doen. Den Ritmeester voorn^t hadde gemeynt te krijgen den Abt van Steynfelt, maer dien gefailleert hebbende nam den prior inde kelder vande abdie mede als giselaers voor de betaelinge vande voors. pachten. De ruyteren deden noch eenige vuytplunderingen op tplatte lant, om met die maniere van doen den Biscop van Coelen te dwingen de restitutie van Betburch te doen doen, die hij tot noch toe belet hadde, tot seer groote schaede van sijn onderdaenen.

[Den 25^en Januarij]

Den 25^en Januarij regende het seer. Men ontfing seeckere brieven van Calvaert vanden 9^en deser vuyt Coussy, daerbij hij screeff dat den Cardinael Albertus den 16^en vande voorleden maent in Lorreinen was gecommen, ende bij hem hadde 5000 mannen te voet ende ontrent 1000 peerden, ende dat de ruyterie van t’Nederlant sterck ontrent 1800 peerden ende 7 regementen knechten starck ontrent 4000 mannen gecommen waeren ontrent Marche in Famine om hem te bejegenen, dat hij niet en twijffelde off hij soude soucken la Fère te ontsetten, dattet mitsdien seer goet soude wesen, dat men de twee regementen knechten metten Heere van Nassau aldaer sijnde noch voor eenigen tijt continueerde, twelcke men wel vermoede, dat hij door last vanden Coning screeff. Hij screeff mede dat den Hartoge van Savoye door den Heere van La Roquette president van Chambery bij den Coning van Vranckrijck dede aenhouden, om met hem pays te maecken, presenterende Bercelonnette in Provence te restitueren, ende voor t’Marquisaetschap van Salussen te betaelen 500.000 ducaeten ende aenden Coning over te setten andere steden ende plaetsen tot des Conings welgelegentheyt in Bresse, verclaerende dat den Hartoge met goede redenen hem vande Spangiaerden begonst te beduchten, die niet alleen dootgeslaegen hadden den Baron van Armance, die den Hartoge naer Vranckrijck aenden Coning gesonden hadde ende geschooten naer hem president op sijn vertreck, maer oick gesocht den Hartoge selffs te

[p. 12]

vergeven, om alsoe tutelario nomine tlant van Savoyen ende Piedmont naer heur welgevallen te regieren ende de Francoisen daer vuyt oirloch te maecken. Screeff van gelijcken dat de saecken in Provence seer wel liepen, dat den Hartoge van Guise les Martigues avecq la tour du bouck, Graza ende meer andere plaetsen verovert hadde, dat den Hartoge van Espernon was gesprongen met buscruyt ende seer gequetst, maer niet doot, welck springen men vuyt andere brieven verstont gedaen te sijn bij een boer, die 400 pond cruyts op een esel, in plaetse van cooren, binnen Brignolles in thuys, daer den Hartoge was, gebracht hadde, ende belast de sacken te ontbinden, in welck ontbinden men hadde moeten trecken aen een coorde, die een vierslot in d’eene sack sijnde los tooch ende theele huys dede springen, daer 25 persoonen van tgevolch vanden Hartoge doot bleven, hebbende den aucteur hem gesalveert, terwijle twee persoonen, die hij onweetende daertoe gebruyckte, de sacken losbonden. Voorders screeff Calvaert dat den Hertoge van Nemours hem metten Coning verdraegen hadde ende gepresenteert in sConings dienst te brengen 2000 mannen te voet ende 500 peerden, mits dat men hem 25000 ducaeten furneerde tot heure betaelinge, daertoe den Coning ordre gegeven hadde op de quartieren van Lyon. Dat den Hertoge van Mercur in Britaigne bestant voor vier maenden gemaeckt hadde, innegaende den 1^en deser, daeronder de Spangiaerden in dat land mede souden begrepen wesen, indien sij heur in heur steden ende forten wilden houden sonder excursien te doen. Dat den Hartoge van Lorreynen metten Coning verdraegen was ende dat men eersdaechs restitutie vande genomen plaetsen soude doen, maer dat t’accoort niet voltrocken en const werden, mits tgebreck van gelt om hem te mogen betaelen seeckere groote somme van penningen, die men hem schuldich bleeff. Dat den Hartoge van Mayenne te Soissons was, hem seer belovende vande clementie vanden Coning ende seer festoyerende alle des Conings dienaers, die daer quaemen, maer dat d’articulen van sijn reconciliatie noch niet affgedaen en waeren, omdat hij begeerde gedechargeert te wesen voor hem ende sijn geheele huys van t’assasinat vanden voorleden Coning, ende dat bij emologatie ende interinement van tparlament, die daerinne swaericheyt maeckten, omdat daermede benomen soude werden den middel van naer behoiren te rechercheren tselve assasinat; want d’een d’ander noemende, soude men mogen commen tot yemant, die men gedechargeert ende verclaert hadde daervan ontschuldich te wesen, ende soe men het assasinat niet en rechercheerde, maeckten de andere heeren, die bij de ligue geweest waeren swaericheyt, sustinerende

[p. 13]

dat men dan alsoe groote suspicie op d’een als op d’ander soude hebben van tottet assasinat geconsenteert te hebben ofte daeraen schuldich te sijn, waeromme sij begeerden theurder ontschuldinge de recherche gedaen te hebben. De soen vanden Hertoge van Mayne genaemt Sommerive was bij den Coning ende mede geweest op seeckeren aenslach op Landrechies, die gefailleert was, op welcke voyage den Coning hem een witte escharpe gegeven hadde, hem belastende, die wel te bewaeren, ende soe hij die immermeer verloor, en soude den Coning noch hem nochte de sijnen niet connen beminnen. Van tbeleg van La Fère screeff Calvaert, gelijck men mede vuyt andere brieven verstont, dat tselve seer slappelijck voortging, datter seer weynich hoope toe was, dan met langheyt van tijt, dat des Conings volck bij gebreck van gelt seer verliep ende sterff, dat der Staeten volck t’meeste steunsel van tleger was ende daeromme ontbooden tleger te naerderen, dat men in tleger verwachtte den Hertoge van Bouillon om tsijnder comptste te trachten tbeleg ten eynde te brengen. Item dat de Prins van Condé tot Paris in de Catholijcke religie opgevoet werde.

[Den 26^en Januarij]

Den 26^en Januarij regende het seer. Desen dach ontfing men in de Staeten Generael een brieff vanden Coning van Vranckrijck gescreven vuyt Foulembray vanden 13^en deser, daerbij hij de Staeten Generael versocht tot continuatie vande twee regementen knechten metten Heere van Nassau daer sijnde, omdat hij meynde dat den Cardinael voor sijn eerste werck la Fère soude soucken te ontsetten ende datter veel aen gelegen soude wesen, soe wel voor de Staeten als voor hem desselffs eerste voornemen te mogen breecken ofte beletten. Dat hij van meyninge was naerder alliantie met dese landen te maecken ende daertoe eersdaechs affsenden soude den Heere van Sancy, dat se daeromme dvoors. twee regementen wilden doen continueren totten eynde van tbeleg van La Fère ofte totdat Sancy alhier gehoort sal sijn. Item dat de Staeten mede wilden resolveren totte continuatie vande Gascons, die se tsijnen dienste betaelen, daeraff hij tbevel gegeven hadde aenden Heere van La Nouë, versouckende dat men op alle desen naerder wilde hoiren ende geloven sijnen Ambassadeur Busenval, die heur mede verclaeren soude de redenen waeromme Sancy noch niet gecommen en was. Bij dese brieven hadde Busenval overgelevert seeckere lange deductie, houdende dat tsecours der Staeten een vande voornaemste steunselen des legers vanden Coning was, ende alhoewel de victorie vande saecke aen heur niet geheel en hing, soe waer nochtans te beduchten, dat heur vertreck in dese conjuncture des Conings volck seer decouragieren souden, dattet daeromme niet alleen noodich en was die te

[p. 14]

continueren, tsij totten eynde van tbeleg toe ofte totte comptste van Sancy, maer oick te doen continueren tsecours vande Gascons, om den Coning des te beter te verbinden tottet voortsvoeren in d’oirlogen tegen den Spangiaerts. Dat den Heere van Sancy op wech was geweest om naer Engelant te gaen ende van daer hier te commen, volgende de begeerte vande Staeten, maer omdat hem tot Diepe was bejegent een Ambassadeur van Engelant aenden Coning, was hij metten selven weder gekeert, om, naerdat die gehoort sal sijn, te mogen weeten offer geen veranderinge in sijn instructie en sal vallen ende oft noch evenwel noodich wesen sal naer Engelant te gaen, ofte dat hij recht vuyt Vranckrijck hier sal mogen commen, daertoe hij hem verhaesten soude. Voorders verclaerde hij, dat de Coning hem vanden 13^en deser gescreven hadde, dat hij wel wist dat eenigen hem bij den Staeten sochten verdacht te maecken, als soude hij eenen pays willen tracteren metten Spangiaerden, daer doch niet aen en was, ende hem gelast te versoucken, als hij bij dien dede, dat se dien aengaende niemant en wilden geloven, al waeren het schoen vande meeste vrienden vanden Coning, ende dat se verclaerden sulcx wel te weeten ofte vuyt monde vanden Coning selffs gehoort te hebben, dat hij tot pays inclineerde, ofte die tracteerde ofte besloot, omdat aen alle dien niet en sal wesen ende dat hij niet en sal tracteren. Tot verclaeringe van dese propositie staet te letten, dat den Coning te vooren noch gescreven hadde, dat hij den Heere van Sancy om nieuwe alliantie te maecken hier senden soude, daerop de Staeten Generael gescreven ende den Coning versocht hadden, dat hij den selven Heere ten selven eynde eerst wilde laeten gaen naer Engelant om alle jalousie wech te nemen. Ende nopende het stuck vanden pays verstont men genouch dat den Hertoge van Bouillon bij den Coning in dissidentie was, die daeromme tbevel vande Gascons hem benomen hadde ende gegeven aenden Heere van La Nouë, ende dat den Coning op den Hartoge hielt, dat dselve hem ter saecken vanden pays socht verdacht te maecken, waeromme hij screeff dat men hem niet geloven en soude, nochte yemant anders, daer hij noch scheen de Engelsen mede te meynen. Hoewel veelen vande Staeten Generael daervuyt affnaemen, dat den Coning voor seecker van pays dede handelen ende dat hij bij die maniere van doen den Staeten alleen socht in adem te houden, om daerdoor sijn conditien te beter te maecken ende meer doen verseeckeren.

Ontrent dese tijt waeren de ruyteren van beyde de Baxen, van du Bois ende Donck vuyt Bergen op den Zoem getoogen, die voor Maestricht het veerschip naemen, in meyninge de vaen ruyteren daer binnen leggende

[p. 15]

vuyt te locken, maer omdat se niet vuyt en quaemen sijn se terugge getoogen, hebbende eenige canonycken ende andere borgers van Maestricht vuyt tschip genomen ende alle die Luyckse onderdaenen laeten gaen.

[Den 1^en Februarij]

Den 1^en Februarij begonstet wat te vriesen ende continueerde totten 9^en toe. Den 10^en, 11^en ende 12^en doydet wederom, maer begonst den 13^en noch te vriesen ende continueerde totten 19^en toe, met welcke vorst men daeromme te min becommert was, omdat alle de Brabantsche ruyteren vanden viant vertoogen waeren om te bejegenen den Cardinael van Oistenrijck, die tot Lutsemborch was, ende den 8^en Februarij te Chiney in tlant van Naemen quam, daer den Biscop van Luyck hem quam congratuleren, mogelijck om yet secreets met hem te handelen ⁺. Hiernaer den Cardinael voorts treckende is den 11^en deser des naernoens ten 4 vuyren tot Bruessel gecommen, daer hij feestelijck ingehaelt werde, ende bracht met hem veel edelen ende heeren. Den Prince van Orangien reedt recht voor hem tusschen de Hartogen van Aumaelen ende Aerschot. Tvolck vanden Cardinael was meest onderwege gebleven ende onder den geenen die hij van nieus in tlant bracht was een soe grooten sterfte, dat de meeste helft onderwege doot gebleven was.

Den Hertoge van Pastrana, die metten Cardinael tot Lutsemborch was gecommen, verstont men dat aldaer sieckelijck gebleven was niet sonder naerdencken van vergift, omdat men tijdinge hadde dat den Prins van Ascoli in Spangien oick gedoot was, hem te laste geleyt sijnde eenige bouggerie, ende soe sommigen vermoeden alleen omdat se te groot ende den Coning suspect waeren.

Men verstont mede nu claerlijck dat den Prins van Orangien noch gansch geen hantlichtinge van goederen en hadde, dan vande goederen van Buyren, die noyt ten vollen geconfisqueert waeren geweest, maer tooch vuyte goederen van Bourgondiën alleenlijck seeckere somme tot sijn onderhout sonder dat hij oick eenige staet van sConings wegen hadde, anders als van tguldenvlies.

Men creech in tbegin van dese maent tijdinge dat den Turck Raab gevictailleert ende van volck ververscht hadde in t’aensien van des Keysers leger ende met grooten affbreuck van dien. Item dat den Sevenburger een groote neerlaege in Wallachie gehadt hadde, om te hebben willen indringen een Vayvode aldaer, tegen den Vayvode bij de Poolen gestelt, in welcke neerlaege de Sevenburchse Vayvode gevangen was geweest. Ende

+ Zie hieronder den 21^en Maart.

[p. 16]

omdat den Sevenburger ende Poolen hierdoor in viantschap commen ende anders de Christenen Fursten jaelours sijn van alle conquesten die den Sevenburger op den Turck soude mogen doen, ende daeromme de oirlogen in Hungarie te slapper doen beleyden, is wel te vermoeden dat in desen loopende jaere d’oirloogen daer wel wat heet mochten affloopen.

Ontrent dese tijt dede den Cardinael tot Bruessel publiceren een placcaet bij den Coning vuytgegeven nopende de tytulen van edelluyden ende edeljouffrouwen, daerbij verbooden werde, dat men niemant bij gescrifte nochte bij monde en soude mogen intituleren Ex^cie, dan die van wegen den Coning Gouverneur Generael soude wesen, ende dat men alleen dien van Oistenrijck ende van sConings bloede sal mogen intituleren Altese ofte Hoocheyt, dat men niemant als den Coning mach intituleren mijnen heer ofte Monseigneur, maer alleen Mijnheer ofte Monsieur, dat men in niemants titulen ofte gescriften van brieven sal mogen repeteren ofte dubbeleren twoort Mons^r ofte Mijnheer, ofte Madame ofte Mevrouwe ofte Madamoiselle ofte Mejonckvrou op seeckere peyne, maer als ment eens gebruyckt heeft sal men den naem vande persoen moeten stellen sonder oick daervoor te stellen Heer, als Heer Jan, ten waere het waere een ridder vanden Coning geslaegen ofte een geestelijck persoen, op gelijcke peynen, welck placcaet men vermoede dat bij de Nederlantsche heeren nu over lange tot andere titulen gewent wel een jalousie mocht causeren.

Ondertusschen desen waeren de ruyteren van Risoir, Barchon, Merwe ende Heraugier vuyt Bredae, ende de ruyteren van Hohenloe, Graeff Willem ende Edmont vuyt Nieumegen getoogen in tlant van Lutsemborch, daer sij meynden een casteel inne te nemen, maer gefailleert hebbende, sijn op eenige dorpen gevallen, die geen contributie en betaelen, ende hebben die geplundert ende eenige huysen verbrant, ende quaemen den 7^en deser met eenigen buyt weder in garnisoen.

[Den 8^en Februarij]

Den 8^en Februarij quam in den Haege de Heere Francois Vere, sijnde bij de Coninginne ontbooden om terstont in Engelant te commen met een schip expresselijck daertoe gesonden, sonder dat men wiste te wat fijnen dat geschiede⁺. Sijn Ex^cie ende de Staeten waeren hierinne al heel becommert omdat men niemant en hadde, die men tcommandement van dat quartier soe seeckelijck const bevelen, als hem, daerdoor tselve voor eerst van commandement ontbloot most blijven⁺. Dit compt meest toe omdat

+ Zie hieronder, den 13^en Maart.

+ Aan Vere was in het najaar van 1595 door de Staten Generaal het bevel over de garnizoenen in het land van Zutphen en Overijssel opgedragen. (Zie het 1^e deel, bl. 694.)

[p. 17]

de Staeten te seer willen menagieren in tgeven van behoirlijck tractement aen twee ofte drie persoonen die gequalificeert sijn sulcke lasten te bedienen, waerdoor sij luyden nimmermeer wisselinge hebben van geexperimenteerde mannen in plaetse van yemant die compt te sterven ofte gecontremandeert te werden.

Ontrent dese tijt creech men tijdinge dat den Coning vuyt Spangien gesonden hadde eenige scheepen met volck naer America ende t’eylant van Cuba, om aldaer thooft te bieden aen Draeck (die men hielt dat La Havana ingenomen hadde ende starck maeckte) ende te beletten dat hij theele eylant niet en vermeesterde, ende waert mogelijck hem van daer weder te verdrijven, waeromme eenigen staet maeckten dat den voorn. Coning desen jaere daer soe veel werckx hebben soude, dat hij dese landen van vlooten tegen heml. te senden wel ongequelt mochte laeten, te meer soe men verstont dat de Coninginne van Engelant groote gereetschap maeckte, tsij om Draeck met amunitie ende volck te ververschen ofte eenich ander exploict voor te nemen, daerdoor sij Draeck mocht secoureren, twelcke geluckende wel een goet deel vande Indianen op de been mochte maecken om vande slavernie verlost te wesen.

[Den 15^en Februarij]

Den 15^en Februarij ontfingen de Staeten Generael eenen brieff vanden Prince van Orangien, dienende voor antwoort op heur voorgaende scrijvens, daerinne hij in seer generaele termen heur bedanckte vande congratulatie, ende dat hij bedroeft was, dat hij mits sijn detentie hemluyden ende de landen tot noch toe geen dienst nochte vruntschap hadde konnen doen, maer dewijle hij nu in vrijheyt gestelt was, verhoopte hij middel te sullen vinden om de Staeten ende de landen te bethoenen de goede affectie, die hij heur was draegende, begeerende dat men niet en wilde geloven, dat sijn comptste herwaerts anders, dan om de landen dienst te doen ende vruntschap te bewijsen ende dselve tot een generale ruste ende vrede te brengen, soude gedijen. Desen brieff was gescreven den 1^en Febr. vuyt Lutsemborch ende omdat se soe seer generael was, hielt men het daervoor, dat die metten Cardinael gecommuniceert was, ofte immers met sijn voorweeten gescreven.

[Den 22^en Februarij]

Den 22^en Februarij wast regenachtich weder ende was beginnen te doyen vanden 20^en aff, wesende dan weeck, dan schoen weder genouch de reste van dese winter.

Ontrent dese tijt creech men tijdinge dat den Cardinael niet hebbende konnen garnisoen binnen Bruessel brengen, 500 nieuwe Spangiarden binnen Liere geleyt hadde ende de oude daervuyt getoogen, dat hij mede

[p. 18]

starck garnisoen geworpen hadde binnen Mechelen, Sichenen, Diest ende Herentaels ende in tveranderen vande garnisoenen vuytgaff, dat hij La Fère wilde gaen ontsetten ende daertoe selffs in persoen naer Camerick trecken, doende t’rendevous leggen den 12^en Marty ontrent Diest, twelcke aen d’een sijde een groot naerdencken gaff aen die van Bredae, omdat heur docht dattet een ongelegen saeke was tottet ontset van La Fère t’rende vous eer tot Diest als in Henegouwen te leggen, ende daeromme waeren beduchtende dat sulcx op heur wel mocht gedijen. Aen d’andere sijde maeckte tselve een groot naerdencken de gemutineerde Italiaenen tot Thienen, die vreesden dat sulcke versaemelinge tegen heur mocht geschieden, te meer soe den Cardinael heur hadde doen affvraegen off sij den Coning dienst wilde doen dan niet ende begeerde daerop peremptoir antwoort, waeromme sijluyden hem hadden doen presenteren tottet ontset van La Fère 500 peerden ende eenige voetknechten.

De Staeten van Hollant waeren vergaedert vanden 20^en Februarij om te hoiren het rapport vande gedeputeerden in Zeelant geweest ende voorts daerop ende andere poincten te besoingeren ende onder dien op t’resort van die van Zeelant onder den Hoogen Raede, daertoe de gecommitteerden van Zeelant in Hollant waeren om te handelen, naerdat bij eenigen vande heuren seer gearbeyt was geweest om aldaer een collegie van justitie op te rechten ende tselve affgeslaegen was met gemeen consent, soe om de groote costen van dien, ende dat se tot raeden geen stoffe in den heuren en hadden, als eenige andere inconvenienten. Maer mits men van nieus most concipieren een instructie, daerop men een derden deel vande convoijen ende licenten soude mogen verpachten, werde dese dachvaert geprolongeert ende de Staeten bijeen gehouden totten 15^en Marty toe, ten deelen mede met voorbedachtheyt, om te sien wat den viant soude willen voornemen, die in Brabant vergaederde, om daerop tijtelijck te mogen letten. Op dese dachvaert, van dat se lange duyrde, en werde bijnaest niet memorabels affgehandelt, omdat veel vande principaele poincten terugge gehouden werden, maer alleen geresolveert ende affgedaen eenige cleyne poincten als, dat innegewillicht werde in elcke van heur collegien van Almiraliteyt een vuyt Zeelant, omdat die van Zeelant een vuyten heuren in heur collegie te nemen, hiervooren ingewillicht hadden. Item omdat Graeff Willem van Nassau sach, dat hij de vaen ruyteren van sijn broeder niet en conde brengen op de repartitie van Vrieslant, ende dselve daeromme weder aen die van Hollant gerenuncieert hadde met versouck dat men die soude willen geven aen Louys de Rijhoven, Lieutenant, werde

[p. 19]

dselve vaen denselven Rijhoven gegeven. Werde mede in de ptaetse van Jan Pauli, die vuyten Raede van Staete soude gaen tegen May toecommende genomineert Mr. Francq Duyck van Leyden. Den Graeve van Egmont hadde een requeste gepresenteert om te hebben volle hantlichtinge van sijn goederen, maar creech daerop voor antwoort dat de Staeten bleven bij heur voorgaende resolutie. Men dede mede concipieren de instructie, daerop men van meyninge was een derde paert vande convoijen ende licenten te verpachten. Daer werden mede seecker placcaet gemaeckt bij twelcke een impositie gestelt werde op alle processen, te weeten op alle saecken waerdich wesende, ofte daer geeyscht werde vijfftich guldens ofte daerboven tot hondert gulden toe, dat den eyscher op den dach vanden eysch daeraff betaelen moste een gulden ende van alle saecken boven de hondert gulden 2 gulden, ende als men provoceerde van eenige sententie het dubbelt van dien, ende als men twedemael provoceerde het dubbelt van tdubbelt, ende soe voorts over alle provocatien, in welcke impositien den verweerder weder gecondemneert soude werden soe ten principaelen als neffens de provisien van namptissement, om die neffens de geeyschte somme ofte saecken te restitueren aenden eyscher. Ende hoewel in apparentie scheen dat dese impositie totte gemeene saecke wat sal importeren, nochtans omdat in elcke gerechtsbanck een ontfanger sal moeten wesen; ende dat anders de collecte seer onseecker sal sijn, sullen de gaigen vande selve ontfangers ofte heure gerechticheyden t’meestendeel verslinden ende wechnemen alleer aende gemeene middelen te commen. In tleste van desen dachvaert was met die van Zeelant getreden in handeling van t’resort vanden Hoogen Raede ende daerop eenich accoort ontworpen op t’wel believen vande Staeten van Zeelant, daer bij sij heur die justitie onderworpen, vuytgeseyt alleen de domeynen van Zeelant, mits hebbende drie raeden in tcollegie ende dat se vande officien vacanten (roerende dien raede) souden hebben de derde plaetse ende nominatie ende dat se in tverkiesen vanden President mede souden stemmen, waeromme op dese dachvaert noch geen ander president gemaeckt en werde in de plaetse van Nieuburch, die overleden was.

In t’eynde vande maent Februarius creech men een brieff van Calvaert, dwelcke screeff datten gesant van Engelant in Vranckrijck met eenigen vanden Coning in communicatie was geweest, ende soe hij hem wat hadde willen achterhouden op tstuck van tsecours aende Francoisen te doen, hadden de anderen hem geseyt, dat hij hem niet en behouffde achter te houden, dat den Coning van Vranckrijck bij hem selven machts

[p. 20]

genouch hadde sonder haer secours sijn vianden te temmen, oick dat hem bij den Coning van Spangien soe advantagieuse conditien gepresenteert werden, dat hij dselve sonder schande wel soude mogen accepteren, ende soe hem selven met een tractaet vuyte oirlogen helpen, daerop den gesant van Engelant geseyt hadde geen last te hebben daerop te antwoorden, maer dat sijn meesteresse oick machtich genouch was haer ende haer lant tegen de Spangiaerden ende Francoisen te saemen te beschermen, vuyt welcke picquante propoosten hij Calvaert meynde dat wel wat goets mocht commen ende dat die Coningen malcanderen beter souden commen te verstaen.

Men verstont noch vuyt andere brieven vuyt Vranckrijck commende dat den Coning alle neersticheyt dede om t’ontset van La Fère te keeren ende daertoe alle de troupen van Normandie en Picardie dede commen tot S^t Quyntijn met seer veel edelluyden tegen den eersten Marty, daer hij dan selffs mede soude commen, ende hadde de Switsers met alle de troupen van Ghampainge ende Brye soe te peert als te voet tegen denselven tijt bescheyden tot Guyse, daer den Hartoge van Mayne mede soude commen om alsoe gesamenderhant den viant den innetocht in tlant te beletten.

[Den lesten Februarij]

Den lesten Februarij ontfing men een brieff van Caron houdende dat hij buyten Londres op een huys ontbooden was bij den Graeve van Essex ende eenige andere heeren vanden raede vande Coninginne, die hem aenseyden dat de Coninginne verstaen hadde, dat den Coning van Spangien de Staeten Generael schoone conditien, om tot een pays te commen, dede presenteren, hem affvraegende off hij daeraff geen scrijvens hadde, ende soe hij seyde neen, seyden sij dat hij dan de Staeten soude aenscrijven dat de begeerte vande Coninginne was, dat sijluyden souden willen blijven aen het tractaet mette Coninginne gemaeckt, ende sonder dselve tot geen handelinge van pays verstaen, sij gedachte mede te blijven in alles aent tractaet; – dat de Staeten heur niet te seer en wilden verlaeten op den Coning van Vranckrijck, dat sij het daervoor hielt, dat hij metten Coning van Spangien al was verdraegen ende dattet alleen gebrack aende volcomminge van eenige cleyne articulen, dat sij nietemin haer met sijn persoen soude dienen soe lange sij soude konnen, ende hem secours doen, maer ingevalle hij haer ende den Staeten affviel, was sij gesint niet alleen van haere petitie aende Staeten gedaen te desisteren geheelijck, als sij nu voor een tijt doet, maer oick haer secours herwaerts te continueren, jae naer den noot soe te verstercken, dat men machtich

[p. 21]

soude wesen, soe wel de Francoisen als de Spangiaerts te wederstaen. Vuyt dese brieven werde vermoet dat de handelinge van pays hier door Lijsfelt begonnen haer een sonderling naerdencken hadde gecauseert ende mogelijck beweecht om te desisteren van haere petitie, ofte dat alle tselve versouck niet en is geweest dan een gemaeckte saecke om den Staeten wat naer haer te doen omdencken ende dat mogelijck tgeene sij vande Francoysen seyt alleen daertoe dient, om den Staeten in eenich bedencken vande actien vanden Francen Coning te brengen, opdat se heur niet te seer met hem inne en laeten. Altoes was aengenaem te verstaen dat sij van meyninge was van heur petitie te desisteren ende bij heur secours te blijven.

Ontrent t’eynde van Februarius sterff in Zeelant M^r Pieter de Rijcke, bij den Prince van Orangien H. M. als Heer van Sinte Maertensdijck daer gestelt om in de Staeten vuyten naem van Sijn Ex^tie voor te sitten ende te representeren den ganschen adel van Zeelant. Waeromme Sijn Ex^tie tegenwoordich, willende hem selven als Marquys vander Vere ende van Vlissingen doen continueren in dselve possessie, terstont derwaerts sont sijnen hoffmeester Malderé, om aldaer vuyt sijnen naeme voor te sitten ende den ganschen adel te representeren, daerinne men meynde dat den Graeve van Hohenloe als vuyten naem van sijn huysvrouwe administrator vande heerlicheyt van Sinte Maertensdijck hem belet soude doen, dan heeft sulcx terugge gelaeten, tsij om daerop niet gelet te hebben, ofte om andere saecken, hoewel het apparent was, dat men hem niet en soude hebben konnen vuytsluyten.

Ontrent dese selve tijt creech men tijdinge dat den Coning van Schotlant de oirlogen tegen de Spangiaerts verclaert hadde, omdat hij ontdeckt hadde, dat den Coning van Spangien door eenige geapposteerde Jesuiten sijn onderdaenen tegen hem socht op te maecken.

Van gelijcken quam ontrent dese tijt weder in Hollant den Graeve George van Solms, die den 28^en Septembris voorleden om sijn particuliere saecken naer Duytslant was vertoogen.

Omdatter oick in tlant alomme seer veel moyten was mettet gelt, soe tselve alomme tegen tlaeste placcaet seer was geresen, heeft men op den 2^en Marty in de Staeten Generael tumultuarie gearresteert een nieuwe ordonnantie op tstuck van tgelt, daerinne eenige specien van gout eenichsins geresen werden, ende om die van Zeelant ende Middelborch te induceren heur met dese ordonnantie te conformeren, heeft men daerwaerts gesonden Foeck, Aleman, Raeden van Staete, Casenbroot, Raet vande

[p. 22]

Justitie ende den Secretaris Huygens, dan omdat de ordonnantie maer gearrestcert en was bij provisie, ende soe verre die van Middelborch daerinne wilden consenteren, const dselve selffs in Hollant ende voornaementlijck tot Leyden niet innegewillicht werden, waerom te beduchten is, dat die mede niet en sal duyren.

Dvoors. Aleman, Foeck ende Huygens hadden mede last om naer Oisteynde te gaen ende aldaer een verdrach te maecken tusschen den Magistraet ende den Gouverneur ende tusschen denselven Gouverneur ende eenige officiers vande Generaliteyt, omdat den Gouverneur op die alles seeckeren haet ende viantschap geconcipieert hadde, ter cause sijluyden den Raede van Staete aengedient hadden verscheyden onbehoirlijcke exactien ende concussien bij den Gouverneur gepleecht.

Omdat men van alle canten verstont de preparatie die den viant in Brabant maeckte, hadde men Graeff Willem van Nassau ontbooden, die den 4^en Marty snachts in den Haege quam, om met Sijn Ex^tie ende den Raedt op alle voorvallende occasien te delibereren, te meer soe die van Zeelant heur extraordinaris consenten bewillicht ende ingebracht hadden.

[Den 5^en Marty]

Den 5^en Marty wast tamelijck weder, ende omdat den viant eenige ruyteren van Bredae hadde gemeent te slaen ende dselve naer Bredae vervolcht, hadde den Gouverneur van Bredae gescreven bij brieven die op huyden ontfangen werden, dat hij beducht was, dat den viant die stadt wel mocht commen beleggen ende versocht daeromme assistentie van volck ende amunitie in een beleg noodich, ende dat men ten minsten tvolck wilde doen verhaesten, opdat se niet beslooten en werden, alleer soe veel volcx daerinne was, daermede men den viant mochte wederstaen ende de stadt, die heel groot is defenderen.

[Den 6^en Marty]

Den 6^en Marty wast schoen weder ende was Sijn Ex^tie met Graeff Willem in den Raede van Staete om te delibereren op de saecken van Bredae, ende werde goetgevonden, dat men terstont noch 10 vendelen knechten derwaerts soude schicken ende noch 10 andere vendelen in de naeste plaetsen gereet houden om mede daerinne te mogen trecken soot noot waere, als wanneer mede daer binnen souden trecken de Oversten Duvenvoorde ende Jan van Egmont om elcx een regement knechten in stadt te commanderen ende den Lieutenant Colonnel van Vere, Dogwra om de Engelsen daer binnen sijnde te commanderen. In stadt werde mede gesonden den Lieutenant vande artelerie met eenige edelluyden ende canoniers om tstuck vande artelerie te beleyden ende commanderen, werde mede goetgevonden dat men metten eersten derwaerts soude senden eenige

[p. 23]

nootelijckheyden, daerom die van Bredae gescreven hadden om neffens d’andere amunitie aldaer in voorraet bewaert te werden. Ende omdat den viant nochmael met eenige ruyteren ontrent de stadt was geweest, ontfing men van daege noch een brieff vanden Gouverneur om alle dingen te doen haesten⁺

.

+ De uitgebreide maatregelen, door Maurits en den Raad van State bij deze gelegenheid genomen, worden in de Resolutiën van dat Collegie van den 5den, 7den, 8sten en 11den Maart uitvoerig opgegeven.

[Den 7^en Marty]

Den 7^en Marty wast schoen weder ende werden verscheyden officiers ende oick volck naer Bredae gesonden.

[Den 9^en Marty]

Den 9^en Marty was t’heel schoen weder ende quaemen van Bruessel weder in den Haege de gedeputeerden van Eemden, hebbende vanden Cardinael ende Raet van Staete aldaer geobtineert een nieuwe acte van neutraliteyt, daer vuyt men vermoede dat den Cardinael wel waeter in sijn wijn socht te doen, om niemant meer te offenderen. Dese seyden dat alle tvolck van nieus metten Cardinael gecommen tot op 1500 naer bijnaest gestorven ende van ongemack vergaen waeren, dat den Cardinael geen garnisoen binnen Bruessel hadde konnen brengen, omdat de borgerie sulcx belette, maer dat hij alle de naest gelegen steden seer vol garnisoens hadde geworpen; dat den Graeve van Fuentes naer Milano gaet om aldaer gouverneur te wesen ende dat derwerts met hem ging Stephano d’Yvara; datter oick groote jalousie alomme was, sulcx dat haer niet en docht dat den Cardinael voor eerst veel soude konnen doen. Totte jalousie holp veel tvoors. placcaet op de titulen gemaeckt.

[Den 10^en Marty]

Den 10^en Marty was tschoen weder. De Staeten Generael ontfingen brieven van Middelburch, dat aldaer gevangen was een Engelsman Jesuit, dwelcke bekende ter instigatie van een pater vande Jesuiten, genaemt George Holt, woenende tot Bruessel aengenomen te hebben de Coninginne van Engelant te assasineren, dat hij oick al in Engelant was geweest ende de Coninginne gevolcht hadde, maer soe veel empeschementen gevonden hadde, dat hij sijn voornemen niet en hadde konnen executeren ende daeromme nu weder naer Brabant tooch om dselve swaericheyden ende empeschementen te communiceren ende naerder daerop te beraetslaegen. De ontdeckinge van dit feyt sal de landen veel dienen om alle de werelt te mogen verclaeren wat pays den Spangiaert souckt te maecken, te weeten een pays met moort, verraet ende assasinaten gevoert.

[Den 12^en Marty]

Den 12^en Marty ontfing den Ambassadeur Busenval een copie van een

[p. 24]

brieff gescreven bij den Coning van Vranckrijck op den 28 Februarij vuyt Compiegne aen Villeroy ende noch een brieff vanden Coning aen hem vanden 1^en Marty, houdende onder anderen dat den Hertoge van Guyse met intelligentie van eenige goede borgers binnen Marseille was gecommen ende de stadt innegenomen hadde, sijnde op de straet doot gebleven den Consul Casouls met sijn soen ende 60 Spangiaerden, dat Eschevin le Vigier gevangen was ende gerabraeckt soude werden, dat den Hertoge daer twee galeijen hadde becommen ende dat d’andere Spaensche galeijen, meynende de stat te secoureren aende eylanden van Martigues gehouden waeren, waerdoor men verstont dat alle de groote costen ende intelligentien bij den Spangiaert in die stadt gehadt hem niet en hadden volcommen meester vande stadt konnen maecken, maer nu te vergeeffs gedaen waeren. Dese victorie was groot voor de Francoisen, omdat se anders geen haven van importantie op de Middelsee en hebben, ende dat dit oick de beste haven vande Middelsee is, waeromme den Spangiaert soe veel moeyten gedaen hadde om die in sijn gewelt te krijgen, beneffens dat vuyt desen nu eenichsins bespeurt werde dat den Hartoge van Guise d’oirlogen tegen de Spangiaerden ter goeder trouwen beleyde.

Francois Vere die den 8^en Februarij in haeste naer Engelant vertogen was, quam den 10^en deser wederom in Zeelant ende den 12^en in den Haege, ende hadde den 13^en Marty audientie in de Staeten Generael, daer hij proponeerde bij monde dat de Coninginne verblijt was dat den Cardinael soe weynich volckx mede gebracht hadde, dat hij den staet van dese landen geen pericule en const toebrengen, te meer soe hij vertrout dat de Staeten heur met presentatien van pays niet en sullen laeten verleyden, als al te wel weetende dat den viant noyt pays en hadde geproponeert, dan als hij de landen meest gesocht hadde te ruineren, waeromme sij hebben toe te sien, dat sulcke practijcquen heur noch tvolck niet en bedriegen. Dat de Coninginne de Staeten verseeckerde dat se van heure sijde den welstant vande saecken derselver sal voorderen met sulcken sorge ende affectie alse tot noch toe gedaen heeft, ende en sal geen occasie laeten voorbijgaen, om den viant te doen gevoelen de vrucht van heur viantschap, ende is geresolveert daervan een prompte demonstratie te doen ende te executeren seeckeren aenslach, die se wel soude te kennen geven, indien de natuyre van dien toeliet die te openbaeren, ende omdat se daertoe sal behouven een goet getal ervaeren soldaeten, ende dat heur oude banden ofte trouppen in Irlant geoccupeert sijn ende sonder danger van daer niet en mogen getrocken werden, heeft sij goet gevonden van

[p. 25]

hier te trecken vuyt heure subjecten 2200 mannen, soe vuyte ordinaris garnisoenen ende de drie compagnien, die te velde gaen als vuytet regement van hem Vere, begerende dat men daerinne geen refus en wilde doen, dewijle heur meyninge niet en is, de landen daervan te priveren, maer die alleen voor een cleyne tijt te gebruycken ende dan wederom te senden, ende soe den viant middelertijt eenich extraordinaris gewelt voorneemt, daerdoor de landen in danger mochten commen, sal sij de landen soe assisteren dat men bekennen sal mettet vertreck van desen niet vercort te sijn, insonderheyt gelet dat men oick in de meeste noot op haer secours geen sonderling ofte seecker fundament en kan bouwen. Hierbij versocht hij mede dat de Staeten in dese loopende maent naer den ouden stijl gereeckent de oirlogscheepen wilden doen toerusten, die Botley gesolliciteert heeft, volgende heur beloften (ende die doen commen in de haven van Pleymouth voorsien voor vijff maenden) omdat de Coninginne geresolveert is in t’eynde van dese maent haer vloote in zee te doen gaen, daerbij hij vouchde dat tgeluck van desen aenslach beruste in tverhaesten vande executie ende dat men de Coninginne daeromme hierinne wilde gelieven ende bethoonen dat men niet langsamer en is te consenteren tgeene sij totten gemeen beste versouckt, als sij gedaen heeft in regard vande Staeten, soe dickwils heur stant heml. in t’minste subject gegeven heeft haer behulp te versoucken. Dit leverde hij den 15^en Marty mede bij gescrifte over gedateert vanden 4^en Marty stilo veteri. Hierbij werde in tparticulier vuytgegeven dat de Coninginne dede presten 20.000 mannen ende equiperen 120 scheepen, daermede sij tselve volck wilde wech seynden onder tbeleyt vanden Graeve van Essex ende de scheepen gecommandeert bij den grooten Almirael van Engelant. Dat oick de Coninginne Vere belast hadde mede te gaen als Lieutenant ende Mareschal du Camp vanden voorn. Graeff. De Staeten de propositie overgenomen hebbende, waeren mette saecke seer becommert, soe omdat heur niet geraetsaem en dochte dit te weygeren ende dattet consenteren seer veel costen ende de landen van volck ontblooten soude. Op dit versouck vielen verscheyden presumptien, eenigen meynende dattet tegen lrlant was, dat men dese preparatie maeckte, anderen dattet was om Draeck in de Havane te secoureren, maer de meeste (ende die metten tijt ende t’rendevous best over een quaemen) dattet was om den Coning van Spangien in Spangien soe veel wercx te geven dat hij Draeck met vreden liete, om te sien wat voordeel hij in t’eylant van Cuba soude konnen doen. Oick sach men hiervuyt ende vuyte brieven van Caron boven geroert, dat de Coninginne in tstuck

[p. 26]

van pays al seer beducht was ende vrese hadde alleen in twit gelaeten te werden.

[Den 15^en]

Den 15^en waeren bij die van Hollant bijeen gescheyden alle de Raeden vande Almiraliteyt om te adviseren op de scheepen ende binnen wat tijt sij die souden konnen gereet hebben om naer Engelant te senden, daer goet gevonden werde, dat men volgende de beloften soude senden 24 scheepen, 16 vuyt Hollant ende 8 vuyt Zeelant, ende onder dien 20 oirlochscheepen ende 4 met proviande gelaeden, gemonteert om mede te vechten⁺, mette welcke den Almirael Duvenvoorde ende den Vice Almirael Jan Gerbrantss. mede souden gaen om daerover te commanderen, staet gemaeckt sijnde dattet equipperen ende onderhouden van dien voor vijff maenden costen soude over de 500 duysent gulden. Den 16^en Marty waeren de Staeten Generael met Sijn Ex^cie van 7 vuyren aff bij den anderen, gelijck mede den 17^en om op tversouck van Vere te delibereren, insonderheyt soe hij selffs voorgewent hadde, dat men tvolck in deser vougen soude konnen trecken, te weeten vuyt sijn regement 500, vande drie vendelen voors. 200, vuyt Vlissingen 500, vuyt Oisteynde 600 ende vuyten Briel 400. Ende naer veel delibererens werde goetgevonden dat men Vere voor antwoordt geven soude, dat se de saecken in deliberatie

+ Volgens de resolutie van de Generale Staten op dien datum werd besloten, dat men ‘bij de collegien vander Admiraliteyt in Hollant ende Seelant zal doen equiperen negen schepen van oirloge, groot tusschen dry- ende vier hondert vaten. De zes daervan in Hollant, ende drie in Seelant. Noch andere negen schepen van oirloge, groot tusschen ontrent twee hondert ende hondert tachentich vaten, de zes daervan in Hollant ende dry in Seelant. Ende noch andere zes schepen redelijck geequippeert van ontrent hondert vijfftich vaten, die mede zullen voeren eenige proviande, te weten vier in Hollant ende twee in Seelant.’
Het doel van den togt werd voortdurend zeer geheim gehouden. ‘Von den vornemen dieser armade,’ schrijft v. Reidt den 20^en Maart (onde stijl) aan Stöver, ‘khan ich anders ni schreiben dan das sie anfenglich gerüst ist die newe Spanische armada, davon vergangen somer und dieser winter viel gesagt ist, zu kehren.’ (Gr. v. Pr., Archives, II serie, tome I, pag. 364.)
‘Capitein Draeck prosperiert noch zur zeit in India; möchte die neuwe armada zu ime khommen, solte one zweifel den Spanier grosser abbruch geschehen,’ schrijft hij den 14^en April 1596 (oude stijl) aan Stöver. (Arch. van Z. M.)
In een brief van den 1^en Mei daaraanvolgende (oude stijl) drukt hij het vermoeden uit, dat de inneming van Calais door de Spanjaarden eene verandering in de plannen van Koningin Elisabeth maakte.
‘Man vermuetete,’ zegt hij, ‘das dise plötzliche verenderung bei der Königin newe rhatschläge solte verursachen, und dasz sie ire flotte nit so weit solte willen von sich schicken. Sie pleibt aber bei iren fürnemen beständig und fahret mit der expedition fort, welches neben dem das der Graf Essex, die eerste und würdigste person nechst der Königin, und Milord Howart der Admiral von Engelland selbst mitziehen, ungezweivelte vermuetung gibt das etwas groszes vorhanden.’ (Id.)

[p. 27]

geleyt hebbende mette Gouverneurs vande vereenichde Nederlanden ende de Raeden van Staete, vooreerst haere Ma^t bedanckten vande continuatie van haer goede affectie tot dese landen ende vande vermaeninge om geen gehoir te geven tot eenige verhandelinge van pays (die se geresolveert sijn te volgen, in conformiteyt van heure verclaeringen tot meermaelen haere Ma^t gedaen) ende vande aenbiedinge van assistentie tegen alle aenslaegen vanden viant. Ende hoewel sij nimmermeer ongelegener souden konnen missen eenich volck vuyt heure landen, vande geenen, die totte defensie van dien gedestineert sijn ofte extraordinaris costen buyten den landen doen, soe om de lasten daerinne sij steecken, dat heur volck van oirloge seer is geswackt, ende dat de neeringen stille staen, als omdat den Cardinael met nieu gewelt ende practijcken de landen bestaet aen te tasten, daertegen de landen geen middel en hebben heur met nieu volck te voorsien, als staet gemaeckt hebbende heur te behelpen mettet volck sij in dienste hadden ende die van tsecours, soe verclaerden sij nochtans om te behouden des Coninginnes gunste ende te secunderen haere aenslaegen op den gemeynen viant, niet te willen retarderen haere geliefte om van heur volck in haere besoldinge sijnde te trecken vuyt Oisteynde 600, vuyt Vlissingen 500, vuyten Briel 400 ende vuyte drie compagnien 200, vertrouwende dat sij op de versterckinge van tvolck in de voors. steden blijvende sal voorsien. Consenterende voorts dat vijff compagnien van tregement van Vere, in dienste ende betaelinge van tlant wesende, daertoe mede mogen gebruyckt werden, mits dat d’officiers ende capiteynen vande andere compagnien hier te lande sullen blijven om gebruyckt te mogen werden, op vertrouwen, gelijck sij oick de Coninginne bidden, tegen alle beswaerlijcke aenslaegen des viants, de landen met een prompt secours in recommandatie te houden. Verstaende den persoen van Vere in heuren dienst te behouden, niettegenstaende die tot dit exploict mede gebruyckt sal werden, verhoopende dat dese resolutie haere Ma^t aengenaem sal wesen. Dese antwoorde was gedateert den 17^en Marty ende werde Vere daernaer behandicht. Middelertijt was men seer doende om de scheepen te equipperen, alles op vast vertrouwen dat de Coninginne hiermede van heure petitie soude desisteren.

Ontrent dese tijt arresteerden die van Gornichem alle de borgers van Nieumegen ende haere goederen, omdat die van Nieumegen binnen heur stadt seecker proces criminel maeckten eenen Hendrick Hanss. (weleer muntmeester op de heechmunte van Gornichem geweest) door last vanden Raede van Staete ter cause vande selve munte ende nopende eenige leveringe

[p. 28]

op de heechmunte van Culemborch gedaen door last vande Staeten Generaal, sustinerende die van Gornichem dat Hendrick Hanss. pardon van Hollant hadde, ende die van Nieumegen dat hem tselve pardon niet en const valideren, voor soe veel hij de Generaliteyt ofte Gelderlant misdaen hadde, ende datse via juris ordinary tegen hem procederende hem geen ongelijck consten verstaen werden te doen. Ende hoewel die van Gornichem daerinne ongefundeert waeren, te meer soe de voors. leveringe naer date van tpardon gedaen was, nochtans vresende dat Hendrick Hanss. yetwes vande voors. munte tot heuren laste mochte commen te lijden, soe men vermoede, soe wilden se hem met gewelt vuyt hebben alleer die van Nieumegen te relaxeren, niettegenstaende sulcke proceduyren tot groot naerdeel ende pericule vanden staet vande landen streckten, doch werde eyntelijck door tusschenspreecken van Sijn Ex^cie geeyndicht meest tot voordeel van die van Gornichem, overmits die van Nieumegen Hendrick Hanss. mosten los laeten, betaelende hij alleen 300 gulden tot amende ende 300 gulden voor de schaeden, die de borgeren van Nieumegen bij de arresten geleden hadden, die anders veel hooger bedroegen.

[Den 13^en Marty]

Ontrent den 13^en Marty waeren vuyt Bergen op den Zoem vuytgereden 55 ruyteren om te slaen de vaene vanden Graeve Hendrick vanden Berge, die weder opgerust was ende in tlant van Naemen lach, dan sijnde op de heyde werden ontdeckt ende vervolcht bij ontrent 74 ruyteren vanden viant, sijnde vande compagnien van Mendo ende Comte Jaquemo de Beljeosa, ende al voort rijdende om heur te salveren, hebben ontmoet 15 peerden van Bredae, die mede op hasart waeren, ende met malcanderen sijnde naemen voor de voors. ruyteren vanden viant te chargeren, ende dselve verwacht hebbende, sijn daerop innegedruckt ontrent Bercheyck ende hebben se verslaegen, sonder dat se bijnaest een lancie braecken ofte eenen schoot deden. Daer bleeffer 9 op de plaetse vanden viant doot ende den Lieutenant van Comte Jaquemo met meest alle de anderen gevangen, sijnde anders vuyter maeten wel gewapent. Daer werden vanden viant gekregen 53 sadelpeerden, daeraff de ruyteren van Bergen hadden 46 peerden ende die van Bredae 7. Ende hoewel dit exploict van geen groote importantie en is, salt nochtans veel dienen om de vaenen van Bergen wederom te monteren, waepenen ende verstercken. Vuyt dese gevangenen werde verstaen dat den viant een goet deel van sijn volck onder tbeleyt vanden Marquys van Warenbon naer Artois gesonden hadde ende 72 vendelen knechten met 12 vaenen ruyteren gesonden hadden naer Maestricht, om naer den Rijn te gaen, waeraff de tijdinge in den Haege gecommen

[p. 29]

sijnde den 18^en, maeckte bij velen niet weynich naerdenckens in tversouck van Vere voorn^t+.

+ Den 18^en Maart werden de steden Nijmegen, Bommel en Thiel, en de commandeurs op de forten van Nassau en ’s Gravenweert bij missiven van de Generale Staten gewaarschuwd, dat de vijand een aanslag voor had op eenige van de voorschreven plaatsen. (Resol. van de St. Gen.)

[Den 14^en Marty]

Den 14^en Marty wast sneeuwich stuyr weder, maer schoen den 15^en ende veel volgende daegen.

Ontrent dese tijt creech men tijdinge dat den pays tusschen den Coning van Vranckrijck ende den Hartoge van Savoyen op goede voet was, indien den Hartoge wilde restitueren Salussen ende Barcelonnette ende den Coning tsijne verseeckertheyt voor eenigen tijt in handen laeten de plaetsen, die hij in Bresse hadde, ende voorts sijn tweede soen in thoff vanden Coning senden ende sijn outste dochter desponderen aenden Prince van Condé.

De Heeren Aleman, Foeck ende Casembroot te vooren in Zeelant gesonden ende consten heml. voornamentlijck die van Middelborch niet induceren om heur te conformeren mette voors. ordonnancie vande munte, maer ter contrarie maeckten die van Zeelant ontrent t’eynde van dese maent een ordonnancie op heur selven op den cours vanden gelde, daerdoor alomme sulcken abuys quam, dat tgelt inordentlijck soe hooch rees, als elck particulier tselve opsteecken conde, tot groot naerdeel insonderheyt vande renthieren, ende omdat mette voorgaende (te groote) affsettinge vanden gelde tselve soe seer vuyten landen was verdreven, dat daeraff alomme een groote schaersheyt ende gebreck was, en dorsten de Staeten in dit onordentlijck opsteecken niet remedieren, dewijle men daerdoor noch eenichsints gelt in tlant creech.

In dese tijt waeren eenige gecommitteerden vande Staeten Generael tot meermaelen geweest bij den Ambassadeur Thomas Botley, om met hem yetwes te handelen van tstuck van sijn legatie, te weeten de petitie vande Coninginne, in welcke handelinge Botley voorgeslaegen hadde een middel daerdoor hem dochte dat men de Coninginne soude konnen contentement doen, te weeten, dat men alle jaeren haer leven lang geduyrende op heur geboortedach aen haer een legatie soude senden om heur te bedancken vande secoursen de landen gedaen, ende daer beneffens tot een recognitie mede brengen 20.000 £ steerlings, maeckende in ons gelt twee hondert duysent gulden, ende dit geduyrende de oirloogen, maer soe die commen te cesseren bij haeren leven ofte dat alle de Nederlantsche provincien met malcanderen vereenicht werden, dat men dan heur vier jaeren alle jaers

[p. 30]

op heur geboortedach alsboven soude brengen 80.000 £ sterlings, daertegens de Coninginne de Staeten ende de landen soude quiteren van alle haere actien ende pretensien ter cause van heur secours, daeraff hij Botley in last hadde de liquidatie te vervolgen, wel verstaende, dat se dien aengaende in heur geheel blijven sal tegen de provincien, die nu mette vereenichde niet en sijn gereconcilieert, daermede gebroocken soude sijn het tractaet nopende tsecours met haer gemaeckt; dat men voorts thaerder discretie soude stellen de steden van asseurantie aende Staeten te mogen doen restitueren, ofte geduyrende de oirloogen te behouden; dat de Staeten nochte Coninginne d’een sonder d’ander geen pays metten Spangiaerden en sullen mogen maecken, volgende het tractaet, dat soe wel de Coninginne als de Staeten in de oirlogen tegen de Spangiaerden sullen continueren ende altoes als de Coninginne den Spangiaerden te waeter sal willen krencken ofte wederstaen; dat dan de Staeten heur oirlochscheepen daerbij willen vervougen, des souden de Staeten mogen versoucken een goet getal vande Engelse natie in heur dienst ende besoldinge te mogen houden. Ende hoewel desen voorslach bij Botley gedaen werde vuyt hem selven, soe hij seyde, en consten nochtans velen niet anders geloven ofte de Coninginne most daertoe last ofte hoope gegeven hebben, ende dat se begeerich was van die wereltse fanfare, dat men daer alle jaers met een ambassade soude commen heur seer bedancken ende dvoors. somme als een tijespenning tot een recognoissance van heur gedaen weldaden betaelen, ofte dat se socht dese landen te beneficieren ende te verbinden ten dienste vande geenen die se haeren erffgenaem soude willen designeren ende in allen gevalle, dat se des secours gevens moede was ende haer daeraff sochte te ontlasten. Niet lange naer dese oepeninge als op den 19^en Marty is Botley in de Staeten Generael gecommen ende heeft aldaer bij monde ende bij gescrifte geproponeert, dat hij daer niet gecommen en was om lange discoursen te maecken, maer om heur te doen gedencken dattet meer dan tijt was dat haer Ma^t wiste, waertoe sij heur verlaeten sal, nopende tgeene hij in laste heeft te vervolgen, dattet lang geleden was dat hij heur adverteerde, dat men doende was om heur contentement te geven; daertoe hij den Staeten openinge vande beste middelen gedaen hadde. Ende hoewel hij haer Ma^t daervan niet verstandicht en hadde, soe hadden se nochtans wel konnen affnemen vuytet geene hij totten gecommitteerden aen hem gesonden geseyt hadde, dat sij die voor aengenaem sal nemen, dat hij wel wiste, dat men seggen soude dat de saecke vol swaericheyden ende consideratien was, ende wel bekende datter eenigen

[p. 31]

inne waeren, maer meer ten respecte vande forme vuyterlijck om daertoe te consenteren, dan vande saecke van tconsent selffs. Wat aenlangde de forme, dat hij onder de Staeten soe veel jaeren gewoent hebbende niet soe onwetende was gebleven, ofte hij wiste wel dat heur bij heure instructien toegelaeten was heur discretie te mogen gebruycken tot voorderinge van ’tgemeen besten, daer sij sulcx bevinden souden te behoiren ende evident prouffijt te mogen doen, sonder anders de Generaliteyt daermede te bemoyen, daervan oick geen inconvenient en mach commen, als er een wijse, mutuelle ende wel gedelibereerde resolutie genomen wert. Wat aenlangde de saecke datter niet inne en was, daeromme men die soude behoiren te prolongeren, dat se heur beswaert vonden het tractaet mette Ma^t gemaeckt te breecken, daerop hadde hij heur overlange door bevel vande selve Ma^t geseyt, ende seyde het noch, dat haere Ma^t dat wilde breecken ende al voor gebroocken hout, ende wel wilde dat alle de provincien overlang daervan verwitticht waeren geweest, daeraff men de effecten oick al soude gesien hebben, soe de gelegentheyt van heure tegenwoordige saecken ende de hoope die hij Botley haer hadde gegeven, dat men ernstelijck geoccupeert was om haer eenige eerlijcke satisfactie te doen, sulcx niet wederhouden en hadden, datter geen ander difficulteyt en conde voorgewent werden, want veel te spreecken vande jaerlijcxe betalinge van 20.000 £ dat is seecker niet ende is niet weerdich daervan veel te seggen, ende vande andere grooter somme als de landen in vrede sullen wesen, is noch minder, omdat hij achte dat de Staeten wel wilden dat dselve nu tegenwoordich soe betaelt most werden; ende wat belangt de andere articulen, dat die tot groot voirdeel vande Staeten selffs waeren, waeromme indien sij heure landen een seer groot goet wilden doen sij t’ijser slaen mosten terwijle het warm is ende niet laeten voorbijgaen de openinge van een soe advantagieusen partij voor heur selven. Hij seyde heur noch, als van hem commende, daervoor hijt wilde gehouden hebben, om de affectie, die hij totten Staet deser landen droech, dat indien men geen middel en vont om haere Ma^t metten eersten te contenteren, regard genomen op de groote costen, die se tegenwoordich tegen den viant deser landen doet, die heur meest om der Staeten wille viant is, ende de langheyt des tijts, dat hij nu dese saecke bijnaest twee jaeren lang gesolliciteert heeft, hoewel hij seecker hout dat de Coninginne niet doen en sal om desen staet te ruineren, dat de Staeten nochtans ontwijffelijck sullen moeten geloven, dat sij ende die van haeren raet heur vuyterste macht sullen aenwenden om den Staeten te bedwingen haer te betaelen. Ende

[p. 32]

gelijck hij tot meermaelen aen eenigen van tcollegie der Staeten geremonstreert heeft ende de heer Veer heur claerder mach hebben geseyt, dat niet soe seer en is in de mont vande Coninginne, nochte in heur dagelijcxe communicatien als de ondanckbaerheyt vande Staeten ende heur verdrietige dilaijen, die heur pijnlijcker ende arger sijn als off men se plat affsloech. Ende voor sijn particulier seyde, dat hij wel wiste, dat de Staeten geen dienaer van haere Ma^t gehadt hadden nochte hebben sullen, die meer gesocht heeft alle saecken tot der Staeten contentement te accommoderen ende tot goede correspondentie met haere Ma^t dan hij gedaen hadde, daeromme twijffelde off de conceptien die de Coninginne nu van hem hadde sulcx waeren, dat se hem bequaem sal estimeren totte maniance van heure saecken, mits twelcke hij heur badt desen alles wel neerstelijcken ende wijsselijcken te examineren ende overwegen ende hem te depescheren ten eenen ofte ten anderen, tsij met een volcommen consenteren ofte gansch refuseren. Dat hij anders hebbende sijn vuyterste devoir gedaen gedelibereert was openbaerlijck tegen de vergaederinge der Staeten te protesteren ende dan te gaen. Dese propositie overgenomen sijnde, werde bij veelen die vande communicatie met Botley gevallen niet en wisten, al wonderlijck genomen, om de precysheyt van dien wille ende dat de Coninginne t’accoort gansch wilde breecken, maer de gedeputeerden in de Staeten Generael waeren gesint metten eersten daerop te antwoorden ende Botley aff te veerdigen.

[Den 21^en Marty]

Den 21^en Marty quam in den Haege een ruyter van Herauguier, die in tlant van Luyck onder den viant was geweest ende verclaerde dat de 12 vaenen ruyteren ende 72 vendelen knechten, die naer Maestricht vertoogen waeren bij Maseyck waeren blijven leggen geweest, ende nu wederom opgetoogen waeren naer Tongeren, gaende de spraecke onder heml. dat se tot Turnhout souden commen om Bredae te beleggen, daertoe den bischop ende Staeten van Luyck belooft souden hebben te betaelen alle de amunitie, die men om de stadt te beschieten soude behouven. Seyde oick dat ontrent Bruessel noch 27 vaenen ruyteren laegen ende dat den Marquis van Warenbon boven desen noch eenige trouppen naer Artois genomen hadde, soe men seyde, om Cales aen te tasten; ende hoewel veelen meynden dat dit maer een vuytsteeck was ende gansch niet waerschijnlijck tgeene van die van Luyck geseyt werde, heeftet nochtans tvolck te vooren naer Bredae gedestineert, doen bijeen houden.

Ontrent dese tijt waeren de Staeten van Vrieslant vergaedert, ende onder anderen arresteerden in den heuren mede opterechten een

[p. 33]

Almiraliteyt, daertoe sij die van Groeningen ende Omlanden souden versoucken om heur daerbij te vervougen ende alsoe een gemeen Almiraliteyt voor beyde de provincien te maecken, om de middelen vande Emse, Lauwers, Reediep ende grensen van Vrieslant bij heur te behouden ende selffs te administreren, welcke middelen tot noch toe tot onderstant vande gemeen Almiraliteyt van alle de provincien waeren gecommen ende geadministreert bij tcollegie van Almiraliteyt tot Hoorn, ende om heur resolutie effect te doen sorteren, sonden den 7^en Aprilis hiernaer heur oirlochscheepen op de Emse ende op t’Reediep voor de Soutcamp. Die van Groeningen hielden heur desen aengaende noch achter, meest soe men vermoede om de Staeten Generael niet te offenderen, die se in heur proces tegen de Omlanden meynden seer veel van doene te hebben. Dese resolutie can in allen gevalle niet strecken als tot meerder demembratie ende affscheyden vande provincien, omdat hierdoor die van Gelderlant ende Overijssel veroirsaeckt sullen werden van gelijcken te doen, beneffens dat daermede niet alleen een goet deel vande middelen te waeter gedispendeert sullen werden in t’onderhout van soe veel collegien, macr oick elck de sijne naer sijn gerieff administrerende te bevresen is, dat de opsicht daerop ende de wachten ofte bewaeringen vande gemeene landen daerom te slapper sullen beleyt werden tot grooten ondienst vande gemeene stant vande landen, te meer soe de middelen vande equipagie te waeter alreede veel meer belast sijn alse wel verdraegen mogen, beneffens dat de inegaliteyt van theffen vande middelen (die gemeynlijck onder veel regieringen altijt valt) een verloop vande copmanschappen soude mogen veroirsaecken.

Ende omdat nu lange ende menichfuldich gedreven was, dat men Coevoerden soe behoirde te fortifieren, dat men middel hadde daer 1000 mannen te voet ende 500 peerden in garnisoen te leggen, daerdoor men achte dat geheel Vrieslant ende de Omlanden vande incursien ende roverien souden mogen bevrijt werden, twelcke tot noch toe meest terugge gebleven was, soe om tgebreck van middelen, als dat die van Overijssel daertoe niet en wilden verstaen, omdat die van Vrieslant heur garnisoen daerop hielden, soe hebben die van Vrieslant evenwel op heure vergaederinge geresolveert metten eersten de voors. fortificatie te beginnen ende daertoe gedraegen een consent van 50 duysent gulden, twelcke die van Overijssel ende andere provincien daerom suspect sal wesen, dat de Vriesen niet gewent en sijn soe groote consenten, sonder heur apparent voordeel ende prouffijt te draegen ende sullen apparentelijck daermede gestijft werden in de suspicie die sij hebben, als dat de Vriesen op heur lant

[p. 34]

soucken te impieteren ende de provincie van Vrieslant te verbreeden ende vergrooten, meynende vuyte actien van Hasselt sulcx ten vollen gemerckt te hebben, daerom sij oick seer quaelijcken mogen lijden, dat de Vriesen Coevoerden (twelcke anders Overijssels is) met heur garnisoen gestaedelijck beset houden.

In tlaeste vande maent Marti waeren Sijn Ex^cie ende Graeff Willem in de Staeten Generael seer becommert om te maecken ende ordonneren de quote van die van Groningen ende de Omlanden, die se voortsaen souden hebben te draegen in alle consenten soe ordinaris als extraordinaris, daertoe van Stadt ende landen seecker compromis op Sijn Ex^cie ende Graeff Willem voorn^t was, dan omdat die vande Omlanden van heure sijde het compromis te seer hadden geclausuleert ende gelimiteert, wilden de Staeten Generael niet lijden dat daerop vuytspraecke gedaen werde, maer sonden Rengers ten Helm naer Groningen om tcompromis te doen veranderen ende simpelijck op de vuytspraecke vande Stadhouders dirigeren ende dresseren, twelcke bij de Omlanden den 5^en Aprilis gedaen werde ende daernaer aende Staeten Generael overgeschickt. Hoewel Graeff Willem alweder naer Vrieslant getoogen was, eer tselve in den Haege aenquam, die gaerne gesien hadde dat de Stadhouders dien onvermindert heur vuytspraecke gedaen ende bij gescrifte gestelt, geteyckent ende toegesegelt hadden om daernaer te mogen geopent werden, twelcke de Staeten Generael niet en wilden toelaeten, ende middelertijt werde de quote vande stadt ende landen genomen tegen twee derden van die van Vrieslant, daer sij niet seer wel mede te vreden en waeren, sustinerende heur provincie te seer cleyn daertoe te wesen, hoewel die van Vrieslant daer tegen stelden de goetheyt van heur stat ende vanden gront vande landen, daerbij Vrieslant (anders vol meren ende waeteren sijnde) niet te vergelijcken en is, ende dat se voor de troubles altoes sulcken quote betaelt hadden.

In t’eynde deser maent Maerte werde door eenige geintercipieerde brieven ontdekt, dat den Abt van Rottum, Joachim Ubbena ende den Syndicus Hammonius (die geduyrende de belegeringe van Groninge van stadts wegen te Bruessel als gesanten waeren geweest) ontfangen hadden de somme van 20 duysent guldens om in de stadt te verstrecken, dat se oick eenige brieven vanden Ertshertoge ontfangen hadden, sonder dat se het een ofte het ander hadden ontdeckt, waeromme de Staeten Generael vermoede, dat dselve penningen gedestineert waeren om in stadt eenige correspondentie te maecken, ende de gelegentheyt hebbende dat den Syndicus in den Haege was, hebben hem gedaen aenhouden ende den

[p. 35]

Burgermeester van Arnhem Everard van Reede met heuren advocaet fiscael naer Groningen gesonden, om aldaer mede te doen apprehenderen den Abt ende Ubbena voorn^t ende te saiseren alle heure papieren. Welck saisissement den 2^en Aprilis gedaen is, maer hebben de gevangenen geseyt dat de voorn. penningen voor tverlies der stadt tot betaelinge vande soldaeten gedestineert waeren, maer daernaer heur ondergelaeten om te betaelen, soe d’een vande gevangenen seyde, eenige borgerschulden, ende soe den Syndicus seyt, om alleen daeraff te betaelen tgeene eenige borgers tot leeninge ofte onderhout der soldaeten verstreckt mochten hebben onder obligatie vande stadt, ende de reste ten aensien van heur particuliere geleden schaeden te behouden, maer omdat tselve alsoe niet wel en const gelooft werden, heeft men tegen heur doen procederen.

De Staeten Generael nu eenige daegen beesich geweest hebbende mette saecke ende versouck van Botley, ende overmerckt dattet niet geraeden en was aff te slaen de oepeninge bij hem gedaen om de Coninginne contentement te doen, hebben op den lesten Marty gearresteert d’antwoorde hiernaer volgende, te weeten, dat Botley de Coninginne verthoonen soude den staet deser landen, die haer secours nu alsoe seer als oyt van noode hebben ende daeromme haer versoucken dat tselve secours met haer goede geliefte ende faveur voortsaen in de voors. landen mach gecontinueert werden, maer soe tselve met haer goede geliefte ende faveur niet en mocht geschieden, dat se dan dese landen wilt vergunnen dat de Staeten van haere onderdaenen vande Engelse natie alhier te lande in dienste ende der Staeten besoldinge mogen onderhouden 4000 ofte 5000 mannen ofte so veel min als den noot vande landen sal vereyschen. Ende indien haere Ma^t belieft haer te ontlasten van tsecours tot noch toe de landen gedaen, ende daeromme die te contremanderen, dat dan haer believe die niet te contremanderen, dan naer twee maenden naerdat sij dit contract beslooten ende sulcx verclaert sal hebben. Indien haer oick belieft haer te ontlasten vande garnisoenen, die se binnen Vlissingen ende den Briel thaerer verseeckertheyt onderhout, dat sulcx mede niet en geschiede dan t’eynden de twee maenden als boven, ende dat se dan de steden in handen vande Staeten weder wil overleveren, ofte soe thaer belieft die noch te bewaeren ende beset te houden totten eynde vander oirloge, dat se dat wel mach doen, mits dat t’onderhout vande selve besettinge niet en comme, tot laste vande Staeten, ende dat sulcx geschiede volgende het tractaet sonder vercortinge der voors. steden in eenige heur gerechticheyden ofte vande landen in t’generael, ende dat se t’eynde vander orloge die in niemants handen als vande Staeten en

[p. 36]

sal mogen doen leveren, des sullen de Staeten theuren lasten dselve garnisoenen voorsorgen van cruyt, lonten, loot ende logysgelt volgende het tractaet. Voorts sullen de Staeten noch desen loopende jaere tegen den dach vande geboorte van Haere Ma^t aen haer senden een staetelijcke legatie, die haer (opdat alle vuytheemsche potentaten notoir werde de faveur ende assistencie diese dese landen bewesen heeft ende dat alle de innewoenderen sulcx erkennen) naer alle hantcussinge ende eerbiedinge opentlijck vuyter naeme van alle de provincien bedancken sullen van tsecours bij haer dese landen gedaen ende tot een recognitie daervooren op haeren geboortedach als vooren Haere Ma^t presenteren de somme van 20.000 £ sterlings, ende die betaelen aende geenen die Haere Ma^t bij ordonnancie met haer hant geteyckent daertoe believen ende sulcx gunnen sal, twelcke de Staeten alle jaers sullen continueren, te weeten: op de geboortedach van Haer Ma^t sendende een eerlijcke legatie die t’elcken naer alle danksegginge, hantcussinge ende eerbiedinge tot een recognitie presenteren ende op ordonnancie onder haer hant betaelen sullen gelijcke somme van 20.000 £ sterlings, ende dit geduyrende de Nederlantsche oirlogen ende tleven van Haere Ma^t, overmits de Staeten heur met desen alleen hebben willen verbinden aende persoen van Haere Ma^t ende van niemant anders; doch soe de Nederlantsche oirlogen mochten commen te cesseren, ofte dat de provincien met malcanderen alles vereenicht werden, in sulcken gevalle sullen de Staeten in plaetse vande 20.000 £ (die daermede terstont sullen cesseren ende niet meer betaelt werden) met gelijcke danksegginge ende eerbiedinge presenteren ende betaelen de somme van 80,000 £ steerlings ende in deselve betaelinge continueren den tijt van vier jaeren, soe Haere Ma^t soe lange in tleven blijft, soe niet alleen geduyrende haer leven, omdat men niet en verstaet, dat de voors. somme ofte recognitie sal mogen betaelt werden anders als op ordonnancie van Haer Ma^t selffs. Ende om te ontgaen alle de moyten, misverstanden ende swaericheyden die tusschen Haere Ma^t ende dese landen vuytet liquideren ende reeckenen van haer gedaen secours mochten commen te rijsen, sullen de Staeten door heur gesanten Haere Ma^t doen bidden den Vereenichde Nederlanden in tgenerael ende elcx van dien in tparticulier quijt te willen schelden alle tgeene sij dselve verstreckt ofte geleent heeft met alle haere actien, crediten, pretensien ende interesten van dien op de landen spreeckende, soe wel van tgeene sij noch heeft, als dat se yemant op de landen soude mogen overgedraegen ofte geassigneert hebben, hetsij dan liquide ofte illiquide niet vuytgesondert, des sal sij in tgeheel mogen blijven in haere

[p. 37]

actien ende pretensien, die se heeft op de provincien ende steden die tegenwoordich mette Generaliteyt niet vereenicht en sijn. Wel verstaende dat de reste van tractaet met Haere Ma^t gemaeckt op den 10^en Augusti 1585 in sijn geheel sal blijven ende dat men volgende het 25^e art. van dien op de begeerte van Haere Ma^t altoes deser landen oirlochscheepen bij de haeren sal vervougen om den gemeenen vianden te krencken ende affbreuck te doen ende de gemeene landen te beschermen. Dat men oick volgende het tractaet in de oirlogen tegen de Spangiaerden sal continueren sonder met heml. eenigen pays te mogen maecken dan met gemeen consent vande Coninginne ende de Staeten. Ende ten lesten dat men Haere Ma^t sal bidden dese landen, ten opsien van alle swaericheyden ende gevaren, die de landen souden mogen overcommen in recommandatie te willen houden.

Overmits den viant de geheele maent van Maerte sich bijeen vergaedert hadde, meynde men dattet was om La Fère te gaen ontsetten, dan beginnende in tbeginsel van April te marcheren, dede een keer door tlant van Henegouwen ende quam daernaer met sijn leger onder tbeleyt vanden Cardinael selffs schielijcken voor Cales, daertoe hij te beter gelegentheyt hadde, omdat een goet deel van tgarnisoen vuytgetoogen was naer tleger van La Fère⁺. Voor Cales taste den viant eerst aen ende beschoot met

+ Carnero en Coloma geven uitvoerig de redenen op, die den Aartshertog bewogen, Calais aan te tasten in plaats van eene poging tot het ontzet van La Fère te wagen. Hoofdzakelijk was het om de sterkte van het Fransche leger, hoezeer velen in den krijgsraad van meening waren, dat het ontzetten van La Fère te verkiezen was, daar de Aartshertog een leger onder zijne bevelen had van 21000 man, waaronder 6000 Spanjaarden, 2000 Italianen, 4000 Duitschers, 2000 Bourgondiërs en 3000 man ligte en zware kavalerie. Coloma, die eene mindere sterkte opgeeft, maakt nog bovendien melding van het weinige verdedigingsvermogen van Calais, en spreekt van den bevelhebber als van een jong mensch zonder ondervinding. Het besluit om Calais aan te tasten werd zoo geheim gehouden, dat, zooals Carnero zegt, geen drie personen er mede bekend waren. Geheel onverwacht was het echter van deze zijde niet, want reeds meer dan eene maand te voren hadden de Staten van Zeeland op de daaromtrent loopende geruchten opmerkzaam gemaakt. In de Resolutiën van den Raad van State van den 29^en Februarij heet het: ‘Is gelesen eenen brief van die van Zeelandt, daerinne zij in effecte schrijven ... verders dat se uyt verscheyden rapporten ende schrijvens verstaen, dat den vijandt maeckende samblant La Fere te ontsetten (daeraff hij genoeg soude desperen) voorseecker van meyninge soude sijn Calais te belegeren; hebben daeromme den Gouverneur doen presenteren nog drie vendelen knechten; dat se voorts door Sally den Coninck en den Gouverneur’ (hier zijn waarschijnlijk eenige woorden uitgelaten) ‘dat de ordre mogte werden gestelt, dat deselve stede met allerhande noodwendigheden en een goedt aental van volck mag werden versorgt, dan soo se bedugten, dat men aldaer van alles onversien sal sijn, versoecken, dat den Raede op alles ijlents souden willen doen adviseren. Is goedgevonden ’t selve schrijvens te communiceren aen Sijn Excellentie.’
Dat men ook in het Fransche leger volstrekt geen vermoeden had, dat de vijand voornemens was Calais aan te tasten, blijkt onder anderen uit een brief, dien Calvart den 30^en Maart aan de Staten-Generaal schreef.
‘Van den vijant,’ zegt hij daarin, ‘ende het secours deser plaetse (La Fère) commen diversche advysen, alle t’samen gelijck de reste, vol onseeckerheyt. Vele van de claersiende achten dat den Cardinael ’tsecours deser plaetse verlatende, bij diversie yet anders soude mogen attenteren, ’twelck geschiedende, men vreest dat het op Monstreul soude mogen commen aff te lopen, om waerinne te versien, diversche personen van qualiteyt derwaerts met volck gedestineert worden.’ (Van Deventer, Gedenkstukken van Johan van Oldenbarnevelt en zijn tijd, II, bl. 103.)

[p. 38]

7 stucken de Rijsbanck⁺, beset met weynich volcx vuyt verscheyden vendelen, die hij terstont veroverde, omdat se niet houbaer en was. In de voorstadt van Cales lagen 2 vander Staeten vendelen van Le Gros ende Dominicque, dwelcke dselve presenteerden te houden ten minsten den tijt van 14 daegen, onder faveur van een hooge caye vuyten waeter opgemetselt met een leech waeter, hooch stijff seven voeten, dan den Gouverneur tsij door lacheté ofte anders dede dselve daervuyt trecken, de voorstadt verlaeten ende in stadt commen, hoewel sijl. die stercker achten te wesen als de stadt. Alleer sij desen verlieten was den Graeve van Sint Paul met eenich volck voor de stadt, ende hadde daer wel binnen konnen commen hadde hij gewilt, dan de jalousie vanden Gouverneur, die te vooren niet dan twee vander Staeten compagnien hadde willen innenemen vuyt vrese van gedepossesseert te werden, was soe seer groot dat hij oick geen Francoisen en vertroude. Met tverlaeten vande voorstadt benam den Gouverneur hemselven den middel om de plaetse te houden totdat hij ontset hadde mogen werden, daertoe hij aende Staeten gescreven hadde ende Sailly aen denselve gesonden, want den viant dit voirdeel buyten hoope krijgende, dede terstont sijn geschut braqueren tegen de stadt op verscheyden plaetsen, mettet welcke hij daernaer begonst te schieten, ende geschooten hebbende telle quelle bresche tot drie plaetsen, gaff den Heere van Vidosan, Gouverneur, de stadt lachement in handen vanden viant over op den 17^en Aprilis op conditien, te weeten, dat men de stadt noch voor den middach sal leveren in handen vanden Cardinael ofte sijn gecommitteerden ende hem toelaeten daer binnen te senden soeveel garnisoens alst hem believen sal, daermede den Cardinael de borgers in sijn protectie neempt, sonder dat heur overlast sal geschieden. Dat den Gouverneur, soldaeten ende anderen, die met hem sullen willen gaen binnen dselve tijt sullen trecken in tcasteel sonder daerop te mogen brengen eenich geschut dat in stadt was. Den Cardinael laet den Gouverneur

+ De Rijsbanck was een versterkte toren, die den toegang tot de haven van Calais bestreek.

[p. 39]

Coning sijn meester om hem te verwittigen vanden staet, daerinne hij is, eude vergunt hem ses daegen binnen denwelcken alle hostiliteyt ten wedersijden sal cesseren. Terstont naer t’appoinctement gemaeckt dede den Gouverneur den viandt in stadt commen, staende de soldaeten vande Staten noch aende bresche ende van geen appoinctement weetende, die den Gouverneur daernaer dede op tcasteel commen ende den viant wel hadde konnen den beck breecken hadde hij gewilt, in welck trecken op tcasteel de Francoisen selffs de stadt begonsten te plunderen.

Sijn Ex^cie was al van te vooren gesint om eenige saecken naer Zeelant te reysen, dan soe de tijdinge van dit beleg den 10^en Aprilis in den Haege quam, vont men te meer goet dat Sijn Ex^cie naer Zeelant soude gaen om soe het noot waere die van Cales noch met meer volcx vuyt dese landen te assisteren, daerop Sijn Ex^cie den 11^en vertooch, dan onderwege tijdinge krijgende dat Cales quaelijcken van volck voorsien was, ontboot hij terstont 15 compagnien om in haeste te commen voor thooft van Middelborch ende dede daerwaerts mede commen eenige canoniers ende conducteurs met een goet getal met schuppen, spaijen, bijlen, houeelen ende andere instrumenten ende amunitie van oirlooge, om metten eersten daerwaerts te mogen senden, ende adverteerde de Staeten Generael daeraff vuyt Delffshaven.

[Den 13^en Aprilis]

Den 13^en daeraen quam Sailly bij de Staeten mette brieven van Vidosan om secours te hebben, daerop aen Sijn Ex^cie gescreven werde sulcx te willen verhaesten. Sailly seyde dat op sijn vertreck den viant een sluyse aende stadt leggende ingenomen hadde, om de stadt alomme in twaeter te stellen ende dat hij de Rijsbanck met 7 stucken beschooten hadde.

Ontrent dese tijt is geemaneert een placcaet vande Staeten Generael vanden 4^en Aprilis, verbiedende dat niemant naer des viants lant sal mogen reysen t’eynde twee maenden sonder van nieus pasport verkregen te hebben vande Staeten Generael, Raeden van Staeten ofte de Stadhouders met advis vanden magistraet domicily impetrantis op verbeurte van 300 gulden, dat niemant van des viants sijde sal commen sonder gelijck pasport op peyne van goede prijse te wesen; dat men geen correspondentie metten viant sal mogen houden; dat geen Jesuiten, aenhangers derselver ofte bij heur ter schoole leggende in tlant sullen mogen commen oick met pasport, ende die in tlant sijn, dat die binnen twe maenden sullen moeten vertrecken, ten waere sij den eedt van getrouwicheyt ende van abjuratie des Conings van Spangien doen; dat niemants voortsaen hem en sal mogen begeven in der Jesuiten schoole op peyne van inhabil te wesen

[p. 40]

eenige ampten te mogen bedienen, ende alle maenden te verbeuren 100 £, daeraff vrij sullen wesen die tegenwoordich in die schoolen sijn ende binnen drie maenden sullen vertrecken; dat niemant in universiteyten onder den viant ter schoole sal mogen gaen op peyne van 1000 £ sjaers te verbeuren, ende die daer sijn sullen binnen ses maenden moeten vertrecken; dat niemant eenige Staeten sal mogen bedienen, die sijn promotie ses maenden naer desen sal nemen onder eedt vande Roomsche religie voor te staen, ende diese alreede soe verkregen hebben ofte binnen de ses maenden verkrijgen sullen, daervan ontslaeginge sullen moeten versoucken ende eedt van getrouwicheyt ende abjuratie doen, alleer staeten te mogen bedienen ofte in de landen te mogen woenen.

Graeff Willem van Nassau vertooch den 11^en Aprilis vuyten Haege naer sijn gouvernement om aldaer goede ordre te houden, ende quam den 13^en tot Lieuwaerden ende den 19^en tsavonts tot Groningen, daer die vanden magistraet belast hadden, dat men hem met twee borger vendelen soude innehaelen, maer de borgerhopluyden deden alle de borgers in de waepenen commen, de stadt alomme besetten ende hem innehaelen, twelcke daernaer den Graeff ende de magistraet niet weynich suspect en was, omdat de borgerhopluyden onverandert gebleven ende noch dselve waeren, die bij den viant opgestelt waeren, die men daeromme als noch niet al te seer en vertroude, waeromme den magistraet voornam niet alleen gelijcke vergaederingen voortsaen te beletten, maer oick de voors. hopluyden mettertijt te veranderen. Van desen liep mede een tijdinge door de andere provincien eenige daegen lang, dat die van Groningen heur garnisoen vuytgeslaegen hadden.

Alleer Sijn Ex^cie vuyten Haege vertoog hadde hij neffens de Staeten goet gevonden om een raeffle door Walsbrabant te doen met alle de ruyteren, terwijle den Cardinael voor Cales wesen soude, ende heeft daertoe patente aen alle de ruyteren vuytgesonden, daerop de drie vaenen van Groningen als de verste gelegen wesende al begonnen te marcheren vanden 11^en Aprilis, om neffens de andere vaenen vande quartieren van Overijssel ende Zutphen den 18^en in de Lijmers te mogen wesen ende den 20^en in tlant van Luyck ontrent Meeuwen, daer bij heur quaemen de Brabantsche ruyteren metten heere van Barchon, die alle de troupe soude commanderen. Dese sijn van daer vertoogen voorbij Haelen naer Loeven ende soe voorbij Parck naer Wavere, daer sij eenen nacht ende anderhalven dach bleven, ende naemen soe den pas boven door Walsbrabant naer Flerus, alles vuytstroopende wat sij vonden, twelcke niet veel en was, mits de boeren alles

[p. 41]

meest gevlucht waeren. Flerus verbranden sij geheel, ende omdat de boeren van dien op den toorn gevlucht waeren, staecken sij den toorn mede aen brant, daer veel menschen jammerlijck om den hals quaemen. Van daer toogen sij voorbij Conroit naer Perwes. Onder thuys van Conroit stonden eenige troupen ruyteren ende voetvolck vanden viant, die Barchon ongeraeden vont in heur voirdeel aen te tasten ende daeromme voorbij tooch, waerop d’anderen met ontrent 50 peerden deden chergeren in den hindertocht, dan soe die wenden ende thooft booden, sijn sij weder affgeweecken naer datter eenigen gebleven waeren, ende doen verstont men dat meest al de gemutineerde Italiaenen van Thienen onder Conroit waeren. Perwes hebben de Staeten ruyteren mede verbrant met alle de dorpen ende huysen langes de Mehaigne gelegen tot aen tlant van Luyck toe ende sijn soe voorbij Hamuije weder op de casseije ⁺gecommen, ende doen voorbij Haelen naer Meuwe getoogen, daer se weder van malcanderen scheyden, sijnde die van Brabant den lesten weder in garnisoen gecommen sonder merckelijcke buyt om redenen voors., hebbende alleen met heur gebracht den meijer ende anderen van Waveren (voor de brantschat van 4000 gulden die se belooft hadden om tdorp vanden brant te bevrijden) ende eenige particuliere brieven soe te Flerus als elders gekregen, met eenen Don Emanuel de Carillo, Spaens ritmeester onderwege in een herberge betrapt, maer hebben in alles ontrent 22 dorpen ten deelen verbrant, daerdoor men meynt dat se wederomme contributie sullen moeten betaelen, daervan sij cesseerden, omdat heur sulcx bij thoff op verbeurte van lijff ende goet verbooden was.

Sijn Ex^cie gecommen sijnde tot Middelborch heeft eerst ende alvoiren doen aennemen ende installeren in de Staeten van Zeelant den heere van Maldré, om vuyt sijnen naeme te representeren den ganschen adel van Zeelant, daertoe dselve Maldré bij provisie geadmitteert is. Hiernaer bijeen hebbende de 15 compagnien ende amunitie voors. heeft den 16^en een goet deel gesonden naer Cales, daer dselve quaemen den 17^en voornoen op den tijt dattet appoinctement gemaeckt was ende alleer den viant noch in stadt was, ende het ancker voor Cales geworpen hebbende, verwachten op bevel vuyte stadt omdat se niet aenvaeren en dorsten sonder te weeten hoe het daer stont, dan omdat heur geen bevel gedaen en werde, sijn sij daer blijven leggen, soe dat de stadt in vougen als voiren verlooren gegaen is tot groot miscontentement vanden Coning, die den 18^en

+ Chaussée – Straatweg.

[p. 42]

daeraen tot Boulongie quam ende de capitulatie vande stadt seer quaelijcken nam, seyndende den heere van Campagnolle, Gouverneur van Bouloinge, met eenich volck om in tcasteel te commen ende dat te helpen houden, die den 23^en daer binnen quaemen. Den Coning hadde voor La Fère gelaeten den Connestabel (soe men seyde) met eenich volck ende dede de reste van sijn troupe van La Fère affcommen naer Bouloingen toe. Sijn Ex^cie noch niet weetende van tverlies vande stadt is den 17^en selffs in zee geslaegen om voor Cales te gaen ende ordre te helpen geven, dan daer commende ende tverlies verstaen hebbende, is eens door de hooffden geseylt tot voor Boulongien toe, ende soe weder gekeert naer Zeelant mettet volck ende amunitie voor Cales gesonden, laetende daer alleen eenige oirlochscheepen.

Tbeleg ende verlies van Cales heeft in Engelant een groote commotie gemaeckt, soe dat de Coninginne verstaende tcasteel noch te houden in alder haeste heeft doen presten wel 25000 mannen ende een goet getal geschuts gesonden naer Dovere om onder tbeleyt des Graeven van Essex Cales te ontsetten, hebbende te voiren Robert Sidnei aenden Coning van Vranckrijck gesonden tot Bouloigne, om van hem te obtineren, dat sij Cales mochte behouden, soe sij t’ontsetten conde, daertoe den Coning gansch niet en wilde verstaen, maer nam quaelijcken, dat men hem nu t’mes soe op de keel setten wilde. Terwijle dese saecken aldus verhandelt werden ende den Graeff van Essex vast met veel volcx tot Dovere vergaederde, was den voors. heere van Campagnole binnen tcasteel van Cales gecommen met ontrent 250 mannen, ende seyde dat den Coning te Bouloigne was, dat sijn trouppen marcheerden, datter veel Engelsen te Dovere waeren ende dat Sijn Ex^cie met der Staeten volck voor de stadt op t’ancker laegen, dat se daeromme voorseecker ontset souden werden, waeromme den Gouverneur met een France lichtveerdicheyt sonder tbestant op te seggen, dede schieten een sentinelle vanden viant noch den 23^en Aprilis, daerop den viant terstont den alarme nam, begonst t’approcheren, ende dede dien volgende nacht soe veel dat hij 18 stucken plante, daermede hij den 24^en vrouch begonst te schieten ende schoot seer furieuselijck tot ontrent 10 vuyren toe, waernaer hij begonst te stormen, de bresche geschooten wesende aen een oirt daer de grachte drooch was. D’eerste storm werdt affgeslaegen bij de twee compagnien vande Staeten die in tcasteel waeren, ende soe daernaer de Francoisen quaemen om heml. te ververschen ende den viant weder begonst te stormen, hebben de Francoisen seer leelijck sonder weer te bieden de bresche verlaeten ende sijn gaen loopen, daerdoor

[p. 43]

den viant in tcasteel gecommen sijnde alles omgebracht heeft wat voor de hant was, maer vande geenen, die in cameren, solderen ende toornen heur defendeerden, heeft hij alle der Staeten soldaeten quartier toegeseyt ende gevangen genoemen, maer de Francoisen alles meest (vuytgeseyt Campagnolle, die gevangen ende daernaer op rantsoen gestelt werde) omgebracht, ende onder dien den Gouverneur Vidosan, soe men vermoet omdat se de treves sonder crijsordre gebroocken hadden ende de schiltwacht geschooten. Nietemin indien sij hadden willen vechten als eerlijcke luyden hadden sij de plaetse noch wel gehouden ende een appoinctement becommen, niettegenstaende tcasteel heel swack was, omdatter over de 800 vechtende mannen inne waeren, daeraff sij op den eersten storm over de 50 mannen niet verlooren en hadden, maer sijn door de groote presumtie van heur selven ende lichtveerdicheyt in dit verdriet gecommen. De Francoisen sijnder meest al gebleven ende vander Staeten volck was te voiren geschooten den Capiteyn Le Gros, ende in den storm ende innenemen bleven de Lieutenant van Dominicque metten Vendrech van Le Gros ende alle heure soldaeten tot op 50 naer, die metten Capiteyn Dominicque (swaerlijck gequest) ende sijn vendrech gevangen ende op rantsoen gestelt sijn ende den vendrech met 8 soldaeten naer los gelaeten om t’rantsoen te haelen, twelck terstont bij Sijn Ex^cie daerwaerts gesonden is, daerop de soldaeten alles losgecommen sijn, maer den Capiteyn en mocht om sijn quetsuyren wille niet vervoert werden. De vrouwen ende kinderen die op tcasteel in een kercke gevlucht waeren heeft den Cardinael tleven doen spaeren. Vanden viant wasser mede wel 400 ofte 500 meest op den eersten storm gebleven ende onder dien 4 Spaensche capiteynen, die in de bresche bleven. Tverlies van tcasteel heeft de Engelsen die tot Dovere waeren doen scheyden, omdat se nu geen hoope meer totte plaetse en hadden, te meer soe den Coning om eenige polytycque redenen in heur versouck niet en hadde willen bewilligen, soe men vermoede, omdat hij liever hadde dat de plaetse in handen vande Spangiaerden waere, die anders passen genouch in sijn lant hebben, als dat se souden commen in handen vande Engelsen, die geen passe in sijn lant hebbende hierdoor eenen souden becommen ende die noch anders recht totte plaetse pretenderen. In de Vereenichde Nederlanden heeft dit een groot geroup gemaeckt, veelen meynende off den Coning met obset dese plaetse hadde laeten verliesen om d’Engelsen d’oirlogen te beter te doen aennemen, ofte om die van sijn hals op Engelant te diverteren. In allen gevalle dat hij quaelijck metten Staeten gehandelt hadde, van heur getrocken hebbende

[p. 44]

de 20 vendelen knechten om Cales ende Boulogne te bewaeren, dat hij nu soe slechtelijck laet verliesen, beneffens dat eenigen considereerden dat de navigatie van Spangien ende de vischerien (daerbij dese landen meest bestaen) hierdoor grootelijcx geincommodeert ende belet souden werden tot veel grooter laste vande Almiraliteyt (die doch te veel belast is) dan te vooren, omdat den viant nu niet steelsgewijs, maer met vlooten sal mogen op zee commen.

Overmits die van Vrieslant met heur resolutie nopende de fortificatie van Coevoerden voort wilden ende die van Overijssel heur daertegen opposeerden neffens die vande Omlanden ende de Drenthe, sijn den 17^en Aprilis tot Lieuwarden gecommen Coomans ende Foeck, Raeden van Staete om met die van Vrieslant te handelen dat Coevoerden soe mocht beset werden, dat de fortificatie mocht geschieden met bewillinge vande andere provincien. Ende omdat de frontieren mits tlichten vande voors. vijfthien vendelen seer geswackt waeren ende insonderheyt de garnisoenen van Gelderlant, ende van Hel daeromme den 14^en geweest was in Vrieslant om te versoucken dat sij 12 van heure vendelen wilden naer de voors. garnisoenen doen gaen, hebben de voors. Comans ende Foeck des mede last gehadt te voirderen, hoewel die van Vrieslant eenige vendelen aen van Hel innegewillicht hadden, dan op t’eerste en hebben die van Vrieslant niet besonders geantwoordt, ende opt tweede wederom gegeven antwoort, dat se eenige vendelen senden souden, ende soe Comans ende Foeck den 18^en daermede meynden te verreysen, hebben se onder weege brieven vande Staeten Generael gekregen, houdende dat den viant eenige versaemelinge aende Maese dede, ende dat se daerom niet vertrecken en souden alleer de Vriesche vendelen aen t’marscheren waeren, waermede sij wederom gevaeren sijn ende hebben sulcx geobtineert.

Hoewel veelen meynden dat mettet verlies van Cales t’exploict vande Engelse vloote geschorst soude sijn, soe sijn nochtans de scheepen t’Amsterdam ende in Noorthollant geequippeert, den 16^en Aprilis Texel vuytgeloopen ende is den Almirael den 18^en gevolcht om naer Zeelant te gaen ende sijn in t’eynde van April gelijckelijck vuyt Zeelant naer Pleymuth in Engelant geloopen, daer de Engelse scheepen vergaederden. Op deselve tijt ende mette selve scheepen vertoogen mede naer Engelant den Ambassadeur Botley ende den Colonnel Vere mette 2200 Engelsen, Botley om sijn antwoordt de Coninginne te rapporteren ende Vere om mettet volck mede naer Plemuth te trecken.

[Den 24^en Aprilis]

Den 24^en Aprilis ontfingen de Staeten Generael een brieff vanden

[p. 45]

Keyser vanden 25^en Marty voorleden, houdende, dat hij volgende de resolutie vanden rijcxdach tot Regensburch van tjaer 94 van nieus gedecreteert hadde een staetelijcke legatie aff te seynden om saecken, daer t’rijck ende dese landen veel aen was gelegen, welcke legatie wesen soude, soe sijne als vande daertoe verordende Fursten ende steden, raeden ende gedeputeerden. Versocht daeromme dat men metten eersten soude willen ontbieden waer ende wanneer de Staeten Generael ofte heure gedeputeerden souden sijn vergaedert ende geleyde omme vrij onbeschaedicht te mogen passeren ende repasseren. Daer was bij een brieff vanden Biscop van Ments, Administrator van Saxen, Biscop van Saltsburch ende Palsgraeff van Nieuburch ende Spanheim, de stadt Nurenburch ende Colen ten selven fijne dienende, ende tgeleyde voor heur raeden ende gedeputeerden versouckende. De Staeten Generael wel weetende dat dit was vande handelinge van pays, daertoe sij gansch niet en wilden verstaen, hebben noch ten selven daege beslooten de antwoorde, die se aenden Keyser ende Fursten daerop souden geven, dewelcke sij den 4^en May vuytgaven aenden hoffdienaer vanden Keyser, die de brieven gebracht hadde, houdende een verhael vanden brieff, ende dat de Staeten wel vermoeden, dattet was om een vredehandelinge metten Coning van Spangien ofte Spaenschen raet te beginnen, daerop sij nu tot meermaelen verclaert hadden hoe sorchelijck dattet heur wesen soude met heml. in eenige handelinge te treden, dat oick de experientie ende ontdeckinge vandes viants aenslaegen ende de laest geintercipieerde brieven van Havrés ende Tassis hem volcomentlijck hadden geleert dat sulcx strecken soude tot onderdruckinge deser landen ende om die weder onder die oude tyrannie te brengen, waeromme het spottelijck ende niet om verantwoorden wesen soude, dat se evenwel weder in handelinge traeden ofte daernaer hoirden ende dattet heur leet wesen soude dat den Keyser ende de Fursten (wiens onderdanige vrunden sij sijn) met sulcke saecken te vergeeffs geoccupeert souden wesen. Ende omdat sij daeromme gansch niet gesint en sijn metten Coning van Spangien ofte Spaenschen raet in eenige handelinge te treden, en hebben se oick niet geraeden gevonden (soe om heur ampt als tot conservatie van heur leven, wijff, kinderen, goederen ende dese Nederlanden, die se boven alles beminnen) desen des Keysers scrijven metten potentaeten buyten den landen daerbij geinteresseert ofte oick binnen slants naer behoiren te doen communiceren ende alsoe met eenige handelinge den staet deser landen te brengen vuyten goeden stant daerinne die is, sijnde heur leet dat se den Keyser niet en konnen hierinne believen. Een gelijcken brieff van

[p. 46]

antwoorde screven se aende Fursten ende steden voors., verhoopende dat se daermede de gedreychde handelinge van pays souden voorcommen ende maecken dat de Duytsen daeraff scheydende ende als vertwijffelende van yet te connen vuytrechten selffs terugge bleven ende de handelinge achterwege lieten.

Desen ganschen tijt door soe van Meerte, April als tbegin van May wast seer schoen ende warm weder ende sulcken vrougen droogen voortijt dat in veel jaeren dies gelijcken niet en was geweest.

[Den 3^en May]

Den 3^en May wast dachvaert der Staeten van Hollant voornaementlijck bescreven om te resolveren op t’aennemen van eenige waertgelders in den steden, ten getaele van 2000 voor heur quote, oick om penningen van nieus te vinden soe tot onderstant vande saecken hier te lande als tot assistentie vande Engelsen ende Francoisen, ende daertoe een capitaele impositie ofte leeninge te doen, ofte alle de middelen soe wel van verpondinge als anders den achtsten penning te verswaeren ende van alle desen ten volle gediscoureert sijnde ende een repartitie vande waertgelders voorgeslaegen, sijn de Staeten den 4^en gescheyden om rapport te doen ende den 9^en weder bijeen te commen, om daerop ende eenige andere private poincten heur eyntelijcke last inne te brengen ende die aff te doen, hebbende die van Noorthollant onder anderen verclaert, dat de Almiraliteyt van heur quartier desen jaere wel 150 duysent gulden te corte soude commen, daervuyt men sach dat dan van heur quote niet veel commen en soude.

Sijn Ex^cie sijnde in Zeelant was t’Oisteynde geweest om die plaetse te besichtigen, ende hadde daer bijnaest rontsomme nieuwe fortificatie geordonneert, ende daer binnen gesonden eenige Nederlantse compagnien, omdat de plaetse quaelijck bewaert was⁺, ende voorts ontbooden dat men daer eenich geschut soude seynden, daerop den 4^en May geordonneert werde dat men derwaerts soude brengen 2 heele ende twee halve canons met gereetschap tot 1200 schooten ende eenige andere amunitie voor tcrijsvolck.

Ontrent dese tijt creech men tijdinge bij brieven van Caron vanden 25^en

+ In een brief van den 30^en April 1596 geeft Maurits aan de Staten Generaal kennis van de maatregelen, welke hij genomen heeft om Ostende te beveiligen. Hij had onder anderen het garnizoen versterkt met 4 Zeeuwsche kompagnieën, 4 komp. uit Bergen-op-Zoom, 2 uit Breda, 1 uit Heusden, 1 uit Woudrichem. Verder was 1 komp. uit Willemstad naar Arnemuiden, 1 uit Clundert naar Goes, 1 uit Geertruidenberg naar Zierikzee verplaatst, waarbij nog twee kompagniën uit Steenbergen en Campvere (Veere) zouden gevoegd worden. Wanneer er nog meer versterking noodig was, waren daartoe aangewezen 2 kompagniën uit Breda en 1 uit Bergen-op-Zoom.

[p. 47]

ende 28^en voorleden, dat den Hertoge van Bouillon ende den Heere van Sancy met Calvaert in Engelant waeren, daeraff veelen in regard van Calvaert seer verwondert waeren omdat hij sijnde een ordinaris legger in Vranckrijck buyten last van sijn meesters, daervuyt vertrocken ende in Engelant gevaeren was.

In tbegin van May voeren weder twee scheepen van Amsterdam om achter de noortcap omme de vaert naer Chyna te vinden tot coste van een compagnie coopluyden van Amsterdam, dien bij de Staeten Generael toegeseyt was een recompense van 25000 gulden ende 2 jaeren vrijdom van alle waeren, die dselve compagnie met 8 scheepen naer Chyna soude seinden, soe wanneer se de vaert gevonden hadden. Men hoopte vastelijck dat desen de vaert beter souden vinden ende beter doorcommen, omdat se min beraets souden hebben.

[Den 6^en May]

Den 6^en May ontfing men in de Staeten van Hollant een brieff van die van Zeelant, daerinne sij verclaerden in heure vergaederinge niet goet te vinden de verpachtinge van tderdepaert vande convoyen ende licenten, maer sloegen tselve voor alsnoch aff, waermede alle de moeyten in dat stuck gedaen te vergeeffs waeren. Desen dach vertogen de Graeve van Essex ende Vere over lande van Londen naer Pleymouth om van daer mette vloote voorts te vaeren.

[Den 7^en May]

Den 7^en May ontfing men een brieff van Sijn Ex^cie vanden 6^en deser vuyt Middelborch, houdende dat hij van meyninge was te vertrecken naer Hulst, ende van daer naer Bergen op den Zoem ende Bredae om overal ordre te stellen.

[Den 9^en May]

Den 9^en May werde naer Bergen op den Zoem gesonden 8000 £ cruyts ende 8000 £ lonten, omdat men verstont datter maer 1600 £ binnen en was. Dese plaetse werde daeromme minder in voorraet voorsien, omdat men het hielt voor een stadt die niet en const beslooten werden, ende die men bij noot altoes soude konnen voorsien.

[Den 10^en May]

Den 10^en May wast wederom dachvaert vande Staeten van Hollant die bij malcanderen bleven totten 16^en toe. Op heure dachvaert werde geconsenteert om penningen te vinden, dat de steden heure verpondinge bij anticipatie souden betaelen, dat se noch daetelijck op souden brengen 100.000 gulden, daeraff de Staeten renthen tegen acht ten hondert souden betaelen, – dat men soude lichten tot laste van die van Hollant 2000 mannen om in waertgelt te houden, verdeylt in 16 vendelen ende twee colonnelschappen, ende omdat hiermede de lasten van die van Hollant in dit jaer ordinaris ende extraordinaris souden bedraegen 3,736,000 gulden,

[p. 48]

daertegens t’innecommen van alle de opgestelde middelen, imposten ende verpondingen van tlant niet meer en bedroech als 3,236,000 gulden, ende dat tegen de reste niet meer en was te verwachten als de voors. 100,000 gulden ende vanden impost vande processen 50,000 gulden, werde mede goet gevonden dat men op de naeste verpachtinge alle de middelen soe van verpondinge, imposten als andere, die in de landen geheven werden sal verhoogen ende beswaeren den achtsten penning, welcke verhooginge beraemt werde vuyt te sullen brengen 350,000 gulden des jaers, daermede men meynde te geraecken tot furnissement vande voors. lasten. Daer werde mede lange gedisputeert op de bevrijdinge vande zee, mits tverlies van Cales, daerop men eenige instructien ende ordonnantien concipieerde, om met die van Zeelant daernaer gearresteert te mogen werden.

[Den 10^en ende 11^en May]

Den 10^en ende 11^en May wast schoen weder ende werde vuytgestroyt een tijdinge van een assasinat soe een Italiaen op de Coninginne van Engelant gemeynt hadde te executeren, maer gefailleert was, daervan den grooten Almirael van Engelant Milord Hauwert mede beschuldigt ende gevangen soude sijn, dan tsedert verstont men dattet mer een vuytsteeck en was, daerover selffs eenigen in Engelant waeren gestraft, ende dat den Almirael den 11^en met een goet getal scheepen van Dovere naer Pleymuth was gevaeren.

[Den 13^en May]

Den 13^en May wast schoen weder ende quam Francq Duyck in den Raede van Staete in plaetse van Jan Paulij, die den 11^en daer vuyt scheyde, ende den 14^en quam Ittersum van wegen die van Overijssel in denselven Raede in de plaetse van Jan Witten daer vuyt gescheyden.

Ontrent dese tijt creech men tijdinge dat die van Vlaenderen geconsenteert hadden 1,200,000 gulden te furneren totte costen van tbeleg van Oisteynde, soe men die plaetse wilde belegeren, waeromme de Staeten noch eenige compagnien voetknechten derwerts sonden.

[Den 16^en May]

Den 16^en May wast schoen weder ende creech men eenige tijdinge vuyt Engelant, dat den Hertoge van Bouillon ende anderen aldaer handelden om een gemeene alliantie offensyff ende defensyff te maecken, maer datter noch niet affgedaen en was. Men creech mede tijdinge dat de scheepen van Draeck meest wederom waeren gearriveert in Engelant met een goede quantiteyt van silver ende gout, dat se in de Havana waeren geweest, maer mits men aldaer van heur comptste van te voiren al was veradverteert ende sij de casteelen niet hadden konnen krijgen, hadden se die weder moeten verlaeten, dat in twederom commen Draeck van t’roode melisoen was gestorven.

[p. 49]

Den 16^en May wast schoen weder ende quam Sijn Ex^cie over Geertruydenberch naer Bredae ende den 19^en weder in den Haege.

[Den 20^en May]

Den 20^en May wast schoen weder ende creech men vast veele tijdingen van tparlamenteren van die van La Fere, daerover veelen seyden dattet al den 10^en overgegaen was bij appoinctement. Ontrent dese tijt sloegen eenige ruyteren van Donck ende van du Bois onder tbelejt vanden cornet van Donck ende Driesken van Beeringen ontrent Weert in tlant van Hoei twee vaenen ruyteren vanden viant, wesende Italiaenen van nieus metten Cardinael gecommen, daervan sij 45 peerden kreegen.

[Den 21^en May]

Den 21^en May wast schoen weder ende waeren ontrent 80 ruyteren vande Baxen met 80 voetknechten voor Antwerpen, maeckten ontrent Borgerhout een gat in de wal vande buytenie ende quaemen alsoe voorbij de Roopoorte naer de Kipdorppoorte om tvee te nemen. De borgers dit siende vielen met grooten hoopen vuyt, maer werden bij de soldaeten terugge gedreven met sulcken furie datter eenigen doot bleven ende eenigen gedwongen werden in de grachten te springen. De ruyteren kreegen ontrent 200 schaepen, diese daeraff brachten naer Bergen, hebbende alleen die bravade gedaen.

[Den 22^en May]

Den 22^en May wast schoen weder ende creech men tijdinge dat den viant met een grooten ijver Cales fortificeerde ende daer een Almiraliteyt opgerecht hadde ende een vloote vuyt Spangien verwachte, om als oirlochscheepen met vlooten ende niet als piraten meer te vechten, ende dat den Cardinael voor Ardres lach, daer den Graeff van Belijn binnen was wel met 1800 mannen, soe men seyde⁺. Om de fortificatie van Cales was

+ Het bezit van Ardres, dat op den 23^en Mei schandelijk werd overgegeven, was voor de Spanjaarden van het hoogste belang. Slechts drie mijlen van Calais gelegen, zou het in handen der Franschen eene voortdurende bedreiging voor die vesting zijn, te meer daar Ardres, nog nimmer in voorgaande oorlogen veroverd en daarom de maagd van Frankrijk genoemd, eene zeer sterke plaats was. – ‘La qual (Ardres),’ zegt Carnero, ‘si quedase en poder de Franceses les pareçia que Cales quedaria medio sitiada siendo necesario un exercito para revituallarla cada ves.’ – Dit was ook het algemeen gevoelen bij de Spanjaarden, zoo als onder anderen blijkt uit een brief, die den 19^en Mei uit Bergen op Zoom aan de Staten-Generaal geschreven werd, en waarin het een en ander wordt medegedeeld van het relaas van een spion, die tot in het Spaansche leger was doorgedrongen en zich daar eenigen tijd had opgehouden. ‘Het en schijnt niet,’ zegt de schrijver, ‘dat onder de soldaeten des vijants de reputatie van den Ertshertoge yet can vermeerdert syn door het innemen van Cales ten sij hij Ardres crijge, want sij daer anders genoch gevangen schijnen.’ Iets verder zegt hij, van den Aartshertog sprekende: ‘De Spaignaerts en noemen den hertoge niet anders als Roo-mutse, de Waelen victorie-mutse, ende de Neerlanders toot-mutse, seer op hem schimpende behalve de Duytschen. Hij sal hem machtich moeten weren en veel betalen eer het beteren sal.’ (Lias loopende, 1596, Rijks-Archief.)

[p. 50]

alomme in dese landen seer veel swaericheyts onder den vaerenden man. Men creech oick tijdinge dat den viant een aenslach op Groeningen hadde, waeromme men die van Groeningen versocht wel toetesien. Dese tijdinge gaff noch meer naerdenckens op de saecke vanden Syndico vande stadt ende den Abt van Rottum.

Dese maent door wast heel schoen ende drooch weder boven gewoente totten 25^en toe, wanneer de locht begonst te betrecken ende eenige volgende daegen seer te regenen, donderen ende stormen.

[Den 24^en May]

Den 24^en May toogen de 3 vaenen ruyteren vuyt Nieumegen met ontrent 70 mannen te voet ende 25 peerden met Jasper Barnart gecommen, ende in tlant van Gulick quaemen bij heur ontrent 100 peerden van Bredae beleyt bij de cornetten, daermede sij voorts toogen ende quaemen den 28^en in tlant van Lutsemborch voor Echternach, daer se dien nacht twee poorten met twee petars oepen sloegen ende quaemen daernaer door een corps de guarde binnen de derde poorte, die se mede oepen sloegen ende reeden alsoe binnen de stadt, die se lichtelijck vermeesterden ende plunderden. In de stadt waeren noch wel 300 borgers, waeromme sij alles meest een goeden buyt kregen, ende naemen van daer met heur gevangen den Abt, den Scholtus ende eenigen vanden Magistraet met ontrent 30 borgers, die se in garnisoen brachten, waeraff den Abt sijn rantsoen naerderhant maeckte op 12000 rijcxdaelders ende voor de monicken op 4000 rijcxdaelders. De voetknechten hadden heur meest voorsien van peerden in tlant van Gulick ende de Eyffel, maer die hebbende doen blijven buyten Echternach in bewaeringe van eenige soldaeten sijn een goet getal boeren gecommen die alle dselve peerden hebben genoemen ende de bijwesende soldaeten daervan gedreven, waeromme de voetknechten niet sulcken buyt daervan en konden brengen als sij wel meynden. In twederkeeren meynden eenige Trierschen heur te Pruyn te schutten, maer vielen daer soe dapper inne dat se heur mosten laten passeren ende tot ransonnement van tdorp ende gevangenen geven 4000 rijcxdaelders. Van gelijcken dreven se terugge tot in de stadt toe die van Straelen, die heur meynden den pas daer ontrent te beletten, in twelcken 2 ofte 3 van heure peerden geschooten werden ende daermede quaemen se voorts vrij met heuren buyt tot in heur garnisoen. Desen aenslach was langerhant beleyt bij den cornet van Rijhoven ende den tocht gecommandeert bij de ritmeesters Edmont ende Rijhoven voors. De Gulicksche Raeden claechden daernaer seer over desen tocht aenden Raede van Staete, omdat de boeren met sulcke innelegeringen bedorven werden, maer omdattet niet mogelijck

[p. 51]

is den ruyteren inne te houden en const men daerinne niet remedieren, te meer soe men sach dat de Gulickse Raeden selffs meest tot nieuwicheyt daer in tlant inclineerden, ende alle de landen van Gulick, Cleeff ende anders onder de Kayserse gehoorsaemheyt sochten te brengen ten dienste vande Spangiaerden, daertoe sij den 28^en May thuys te Goch in affwesen vanden Drost hadden doen innenemen ende besetten met garnisoen, ende sulcx mede tot Gennep getracht te doen daer tgefailleert was. Indien nu de Fursten van Brandenburch ende Sweybruch noch heur oigen niet en oipenen, om heur gerechticheyt van successie te beschermen tegens gelijcke beleydingen vanden Keyser, soe moeten se te seer slecht ende sorgeloes wesen, insonderheyt soe den Keyser selffs naer lang ophouden ende schoone woorden heml. gegeven, eyntelijck verclaert heeft, dat hij niet alleen als leenheer de regieringe vande voors. landen wilt aen hem nemen, maer oick als naeste bloetbewant ende erffgenaem vanden vuytsinnigen Hertoch.

Ontrent dese tijt was Graeff Willem wederom beschreven naer den Haege te commen om neffens Sijn Ex^cie de vuytspraecke te doen vande quote van Groningen ende d’Omlanden, maer omdat die van Vrieslant eenige gedeputeerden aende Staeten Generael gesonden hadden om heur te verwittigen dat se van meyninge waeren Coevoerden te fortificeren, daertegens die van Overijssel, Groningen, Omlanden ende Drenthe heur opposeerden, ten waere men heml. contemement nopende de besettinge van dien dede, ende Graeff Willem bevreesde soe hij vertooch dat de Vriesen mette saecke op heur eygen auctoriteyt souden voortgaen, twelcke naederhant meerder moeyte soude mogen veroirsaecken, en is hij niet gecommen, maer tot Groeningen noch gebleven, om de saecke te helpen middelen, te meer soe die van Overijssel wel lieten verluyden, soe men mette saecke voorts wilde, sonder heur contentement te doen, dat de fortificatie van die eene plaetse wel veel plaetsen soude mogen doen verliesen.

[Den 26 May]

Den Heere van Warmont, Almirael, wesende mette 24 oirlochschepen onder Engelant gecommen, ende de Coninginne vande goede ordre ende equippagie van dien bericht wesende, schreef den 26 May deses jaers een brief aen denselven Almirael, inhoudende dat sij daegelijcx advertentie creegh vande hoofden van haere vloote, vande goede rustinge ende equippagie van t’volck ende schepen, die hij daer gebracht hadde, ende dat hij dselve met so goede promptitude gevoucht hadde bij de haeren, ende daerom niet hadde willen naerlaten deur haeren dienaer Grevil hem te

[p. 52]

laten weten, hoe aengenaem haer sulcx was, niettegenstaende sij wel wiste, dat hij met tselve haer sochte singulierlijck te believen om de groote obligatien die d’ingesetenen van dese landen opentlijck bekenden haer schuldich ende gehouden te wesen, omdat se van tijt tot tijt haer geemploijeert hadde tot deser landen bescherminge tegen de onrechtveerdige verdruckinge ende tirannie derselver vianden, daertoe de landen altoos heure toevlucht genomen hadden, ende dat se daerom te vlitiger de rustinge ende equippage van dese landen bij de haere vouchden, omdat se wisten dat heure particuliere defensie ende welstant van heur staet daeraen mede was gelegen, doch dat se evenwel niet en conde voorbijgaen van mits dien hem te openbaeren vande goede gedachtenisse ende gedencken die se hadde ende altoos behouden soude vande liefde ende respect, die de landen haer in desen toedroegen, twelcke oick verstercken soude de goede opinie, die sij alreede geschept hadde van sijne deuchden, die se oick begerich was te bethonen met nieuwe effecten, naer dat den tijt ende gelegentheyt dselve sal doen toedraegen, ende die weerdich mogen wesen een princesse die favoriseert dese landen in tgenerael ende hem is in tparticulier seer geaffectioneert. Geteickent Elisabeth R.

[Den 27^en May]

Den 27^en May creech men tijdinge van tverlies van Ardres twelcke bij appoinctement overgegaen soude sijn, ende dat die van binnen noch heel starck vuyt getoogen waeren, twelck veelen te meer naerdencken gaff, dat de Francoisen met opsette wille die plaetsen deden verliesen om de Engelsen te dwingen heur ernstelijck te assisteren, off de Spangiaerden soe naer aen Engelant te doen commen alse mochten om te sien off se door de begeerte van Engelant Vranckrijck mochten commen te verlaeten ende de oirloogen naer Engelant te brengen.

Alle dese daegen door continueerde de tijdinge van t’overgaen van La Fere aenden Coning van Vranckrijck, twelcke heur seer dienen sal tot bevrijdinge van tlant van binnen, mits die plaetse heel diep in tlant lach ende daeromme heur veel meer importeerde dan Cales ende Ardres.

Ontrent dese tijt ontfingen de Staeten Generael een brieff van Caron vanden 19^en, houdende dat de Coninginne den Hertoge van Bouillon affscheyt gegeven hebbende ende hem gedaen aentellen 20.000 croenen (wesende geen conincklijcke assistentie) die se geconsenteert hadde den Coning van Vranckrijck te leenen, ende hij wechveerdich sijnde om te vertrecken, hem hadde noch doen blijven, ende verclaert haer naerder bedacht te hebben, ende daeromme naerder met hem te sullen doen handelen, wesende alsoe weder in communicatie gecommen. Dat se hier en

[p. 53]

tusschen hem Caron ontbooden hadde ende in tlange geopent tversouck vanden voors. Bouillon te wesen om een alliantie defensyff ende offensyff tusschen haer ende den Coning van Vranckrijck te maecken, daerinne men dese landen mede soude begrijpen, daerop sij discoureerde seer veel consideratien, die hem te lange waeren nu te scrijven, maer die hij metten eersten scrijven soude, dat nietemin de conclusie van haer seggen genouch indifferent was geweest, ende dat hij voorseecker meynde dat den Heere van Sancy ende Calvaert dan terstont hier souden commen om naerder oepeninge vande poincten van alliantie te doen, daerbij hij vouchde dat Botley in Engelant seer wellecom geweest was, waeromme hij meynde datter van wegen de Coninginne een goede verclaeringe volgen soude op d’antwoorde hem mede gegeven. Ontrent dese tijt waeren in den Haege gecommen Graeff Jan van Manderscheyt ende een edelman Quaet genaemt, gedeputeert bij den Biscop ende capittel van Coelen, die den 28^en May audientie kreegen in de Staeten Generael ende daer verclaerden (den Graeff twoort doende) dat sij gecommen waeren om te betaelen ende contenteren de Gravinne van Nieuwenaer vande verloopen jaeren pachten, daeromme die van Coelen ende Westphaelen geexecuteert waeren, ende noopende tvoirder verloop ende het toecommen haer aenteseggen, dat men gesint was met haer te handelen ende accorderen, indien se volmachtigen tot sulcx tot Bonne wilde seynden, om aldaer aff te handelen, ende versochten daeromme dat de Staeten Generael heur hierinne als middelaers wilden laeten gebruycken ende de hant daeraen houden, dat sulcx naer reden ende billicheyt mocht gedaen werden. Ende omdat op dit pretext seer veel fouten, excursien ende strooperien op tlant van Coelen geschiet waeren, dat se die ordre wilden stellen bij alle garnisoenen, dat daervan mocht opgehouden ende tvoors. lant bevrijt ende verschoent werden.

[Den 29^en May]

Den 29^en May wast seer stormich weder ende was een algemeyn biddach door de Vereenichde Nederlanden. Den Ambassadeur Busenval ontfing desen dach een brieff vanden Hertoge van Bouillon, houdende dat hij goede hoope hadde in Engelant te effectueren tgeene daertoe hij gesonden was, ende dat dan Calvaert metten eersten herwerts soude commen, ende dat se in Engelant tijdinge hadden dat La Fere aenden Coning was overgegaen.

[Den lesten May]

Den lesten May wast taemelijck weder. De Staeten Generael ontfingen een brieff van Calvaert genouch van denselve teneur als den Ambassadeur den 29^en van Bouillon ontfangen hadde.

[Den 4^en Junij]

Den 4^en Junij wast schoen weder. De Staeten Generael ontfingen noch

[p. 54]

een brieff van Calvaert vanden 28^en May, houdende dat hij den 29^en soude vertrecken om herwerts te commen, ende dat den Hertoge van Bouillon met Sancy naer Vranckrijck vertoogen waeren, hebbende vande Coninginne geobtineert de versochte alliantie defensyff ende offensyff op seeckere conditien, die se den Coning soude doen teyckenen ende aggreeren, ende dat middelertijt de Coninginne naer Vranckrijck soude seynden 4000 Engelsen 1). Item dat La Fere den 22^en May in handen vanden Coning van Vranckrijck bij appoinctement overgegaen was. Men achte dat de Coninginne nu goede middel soude hebben tvoors. volck in Vranckrijck te seynden, omdat men in tseecker wiste dat in Irlant alle de oirlogen geslist waeren met seecker accoort den 29^en Aprilis tot Dondach gemaeckt, bij twelcke de Heere Odonneel ende den Graeff van Tiron belooft hadden voor de Coninginne een voetval te commen doen ende heur voirts te houden onder haere beschermenisse. Ende de andere edelluyden hadden den voetval voor den Generael Noreys gedaen ende daerop alle heur volck gecasseert, ende Norreys hadde de Engelsen in garnisoen doen leggen.

[Den 5^en Junij]

Den 5^en Junij wast schoen weder ende quam Calvaert voorn^t in den Haege. De vloote in Engelant toegerust bleeff in tlaeste van May tot Plemuth noch stille leggen, omdat de scheepen van Draeck weder commende in een ander cust van Engelant aengeloopen waeren ende van nieus voorsien mosten werden om mede te gaen, hebbende den Graeff van Essex ende Milord Hauwart, hooffden vande vloote, vuyt doen geven seeckere gedructe verclaeringe (die ontrent dese tijt in den Haege quam) dat sij heur voyagie voorgenomen hadden tegen den Coning van Spangien ende alle sijne onderdaenen; ende voor viant te sullen houden alle degeenen die denselven Coning eenige toevoer sullen doen van waepenen, amunitie ofte vivres, ende dat alle scheepen sijnde in de havenen van Spangien ofte Portugael, die voor geen viant en sullen willen gehouden sijn, daervuyt daedelijck sullen hebben te vertrecken. Item dat se voor vrienden sullen houden ende wel tracteren alle de scheepen, die bij heure vloote sullen commen, welcke verclaeringe veelen achten alleen vuytgegeven te sijn, om ⁺

+ Volgens den Heer Fruin (Tien jaren uit den tachtigjarigen oorlog, bl. 372) werd er, behalve dit openbaar gemaakte traktaat, tusschen Engeland en Frankrijk tezelfder tijde nog een ander gesloten, hetwelk geheim gehouden werd, en waarbij het aantal hulptroepen, die Elizabeth aan Frankrijk zou leveren, op de helft verminderd werd. De Heer van Deventer beweert in zijne gedenkstukken van Johan van Oldenbarnevelt (bl. XIX), dat zoodanige bepaling slechts in een later additioneel artikel zou gemaakt zijn. (Men vergelijke hierbij de nadere ontwikkeling van het gevoelen van eerstgenoemden schrijver in den Nederlandschen Spectator, 1862, bl. 219.)

[p. 55]

onder dexel van dien alles prijs te maecken wat heur soude bejegenen.

[Den 6^en Junij]

Den 6^en Junij wast schoen weder ende creech men vaste ende seeckere tijdinge dat naer veel handelens ende tracterens La Fere eyntelijck bij appoinctement was overgegaen aenden Coning den 22^en May, ende dat den viant was vuytgetoogen met waepenen, bagagie ende een stuck geschuts. Men creech mede seeckere tijdinge dat den Graeff van Belijn, Ardres bij appoinctement hadde overgegeven den 23^en May, sonder eenich effort op de stadt geleden te hebben, dewijle den viant noch niet dan twee stucken geschuts geplant hadde op een berch, soe verre vande stadt, dat hij daermede geen quaet en conde doen, dat in tvuyttrecken de Francoisen noch sterck waeren over 1300 mannen, van welck lelijck overgeven den Coning hem als seer verstoort hielt.

Naer t’overgaen van Ardres dede den viant terstont sijn leger naer Vlaenderen daelen, tsij omdat hij verstont dat den Coning met sijn macht naer hem toequam ende logeerde tusschen Amiens ende Abbeville, ofte om te accommoderen die van Vlaenderen, die nu lange tijt aangehouden hadden, dat hij tleger voor Oisteynde soude willen brengen, ende belooft hadden te furneren 400,000 gulden soe haest tleger daer vooren soude wesen, ende voorts alle maenden 400,000 gulden tot dat de plaetse soude verovert wesen. Nietemin hoe het was liep de tijdinge dat den viant voor Oisteynde quam, waeromme die van Zeelant vivres ende amunitie van oirloge derwerts sonden ende de begonnen fortificatien seer deden verhaesten. Screven oick aende Staeten Generael, dat men ordre wilde stellen om penningen daer binnen te seynden.

De Staeten Generael ontfingen noch eenen brieff van Caron van dat de Coninginne heur seer belooffde ⁺van tseynden vande 24 oirlochscheepen tot haere vloote, ende dat se nu sach dat de Staeten met haer eenen lijn toogen ende de hooffden te saemen staecken, twelcke sij tot meermaelen gerepeteert hadde. Item dat de Coninginne begeert hadde dat de Staeten ambassadeurs aen haer wilden seynden nopende de saecke bij Botley bevoirdert. Ende hoewel hij Caron haer daerom verthoint hadde, dat sulcx niet wel en const geschieden, ten waere sij eerst verclaerde aentenemen de antwoorde bij Botley gebracht, soe die leyt, omdattet daernaer niet mogelijck wesen soude daerinne yet te veranderen, dewijle den gesanten sonder nieuwe volle vergaederinge vande Staeten Generael (daer t’elcken langen tijt toe loopt) geen ander last als volgende d’antwoorde en const

+ Prees.

[p. 56]

gegeven werden, soe hadde sij daerop geantwoordt, dat se om soe een geringe penning alleen verbonden aen haer persoen ende niet mede aen heur successeur te betaelen, niet en const quijtschelden soe groote merckelijcke somme als heur vande Staeten quam. Nietemin dat men evenwel de gesanten soude seynden, sij wilde se ontfangen ende tracteren als die van haer lieffste vrienden quaemen. Hier vouchde Caron mede bij dat t’accoort in Irlant gemaeckt was.

[Den 8^en Junij]

Den 8^en Junij wast regenachtich weder. Calvaert dede in de Staeten Generael rapport vande besoinge in Engelant gevallen, verhaelende dat naer veel moeyten de Coninginne geconsenteert hadde tottet aengaen van een alliantie offensyff ende defensyff tegen de Spangiaerden op seeckere conditien geteyckent bij den Hartoge van Bouillon ende Sancy ende die vanden Raet vande Coninginne (die men voor alsnoch niet vuyt en gaff) ende dat Bouillon ende Sancy vertoogen waeren naer Vranckrijck om dselve bij den Coning te doen aggreeren ende teyckenen, waernaer Bouillon weder in Engelant commen soude om die bij de Coninginne mede te sien teyckenen ende besweeren, ende ter selver tijt soude de Coninginne gesanten seynden naer Vranckrijck om den Coning die mede te sien besweeren. Dat de generaele conditien waeren dat men op gemeyne costen lichten ende gestaedelijck onderhouden soude een suffisant leger, om d’een d’ander niet alleen te defenderen, maer oick om den viant te offenderen ende op de gelegenste plaetsen aen te tasten. Dat d’een sonder d’ander geen pays nochte bestant metten Spangiaert en sal mogen maecken nochte vuytet verbont scheyden, ende omdat men siet dat den Coning van Spangien ganschelijck tracht een generaele heerschappie over de heele crystenheyt te verkrijgen, dat men daeromme gesanten sal seynden aen alle Coningen, Princen, Heeren ende Staeten van Crystenrijck om dselve alles in dese ligue tegen de Spangiaerts te trecken, die men oick alles, mits contribuerende totten leger daertoe sal ontfangen. Dat de France gesanten hadden geseyt, dat se meynden de Princen van Italien lichtelijck in dese ligue te trecken, ende de Coninginne meynde sonder swaericheyt sulcx bij den Schotten te konnen te weege brengen, beyde en twijffelden aende Staeten Generael niet, ende hoopten seer veel vanden Coning van Denemarcken ende verscheyden Duytse Princen. Ende omdat totte lichtinge van dit gemeen leger ende tottet verseeckeren vande alliantie tijt sal moeten gaen, hadde de Coninginne belooft bij tleger vanden Francen Coning bij provisie te seynden den Generael Norreys met 4000 Engelsen ende hem daermede te assisteren. In sijn particulier seyde Calvaert, dat hij lange

[p. 57]

in Vranckrijck aenden Coning om dese ligue te willen maecken aengehouden hadde, ende soe den Coning nu daertoe inclineerde ende van hem begeert hadde, dat hij mede wilde naer Engelant gaen, hadde hij sulcx niet derven weygeren, te meer soe den Coning geseyt hadde dat hij derwerts soude gaen om sijn meesters ten vollen te mogen informeren van alle tgeene aldaer verhandelt soude werden, derhalven hij verhoopte dat de Staeten Generael hem dit ten besten affnemen souden, welcke excuse meest aengenoemen werde, hoewel veelen te vooren verscheydentlijck van sijn trecken naer Engelant sonder last der Staeten, gesproocken hadden.

Hiernaer was Gilpijn (ordinaris raedt vande Coninginne in den Raede van Staete) bij den Staeten Generael ende versocht vuyten naem vande Coninginne, dat men de gesanten bij de antwoorde van Botley belooft metten eersten naer Engelant wilde seynden, die de Coninginne als van haer beste vrunden commende wilde ontfangen.

Desen dach werde bij de Staeten Generael gearresteert de antwoorde voor den Graeff van Manderscheyt, te weeten: dat de Staeten de Graevinne van Moeurs niet en conden dwingen om tot haere desavantaige tot Bonne te laeten handelen; – dat oick in desen geen quaestie en was alleen van eenige jaeren gepercipieerde vruchten, maer van alle de vruchten tot desen daege toe gepercipieert, van tdaedelijck restitueren van alle haere goederen, daervan de vruchten commen, om die thaeren welgevallen te mogen gebruycken ende administreren, ende van alle de vruchten die gepercipieert sullen werden, tot dat dvoors. goederen daedelijck gerestitueert ende gerustelijck in heuren handen gestelt sullen sijn. Dat de Staeten daeromme mette executie niet en conden ophouden ofte yet veranderen in heur voorgaende resolutie, soe lange die voors. restitutie niet en sal sijn gedaen ofte dat die van tStift Coelen de usurpateurs van die daer vuyt niet en sullen hebben verdreven. Ende wat belangt de generaele clachten over de foelen, verclaerden dat heur sulcx leet was maer dat die van tStyft Coelen daervan selffs oirsaecke waeren, omdat sij soe partijdelijck in verscheyden poincten als van Berck ende anders tegen dese landen handelden ende alsoe selffs mishandelden tegen de neutraliteyt diese wilden genieten, datse daeromme eerst mosten doen afschaffen ende remetieren alle tgeene bij heur tegen de neutraliteyt gedaen ofte gedoocht is, alleer men heur in deselve soude hanthaven ofte die ten vollen konnen doen genieten. Dese antwoorde werde hem den 9^en behandicht, daermede hij niet en scheen tevreden te wesen, omdat hij noch lang hiernaer in tlant bleeff ende den 10^en naer Zeelant om tlant te besien vertooch.

[p. 58]

Op den avont ontfing Sijn Ex^cie een brieff vanden Almirael Nassau vuyt Vranckrijck, houdende dat den Coning seer verstoort was van tschandelijck overgeven van Ardres, ende begonst te spreecken van eenigen te doen coppen (daerop nochtans niet en is gevolcht). Item dat den Coning tvolck met hem Almirael daer gecommen oirloff gegeven hadde om weder naer t’Nederlant te vertrecken, ende dat hij metten eersten naer Diepen marcheren soude, versocht voorsien te werden van scheepen om over te commen. Dese tijdinge van twedercommen van tvolck was seer aengenaem bij Sijn Ex^cie, omdat de tijdinge van tcommen vanden viant voor Oisteynde soe seer continueerde, dat men desen dach resolutie genomen hadde, dat Sijn Ex^cie selffs naer Zeelant soude gaen, om op alle swaericheyden ordre te mogen geven, doch met versouck der Staeten, dat hij binnen Oisteynde niet en wilde trecken, om sijn persoen in geen gevaer te brengen, dewijle men niet en wiste wat inventien sij mochten hebben de haven te sluyten ende de vuytcompste te beletten, ende dat in allen gevalle tvertrecken daernaer vuyter stadt dien van binnen meer decouragieren als moet geven soude, maer dat hij hem tot Middelborch wilde houden. Sijn Ex^cie verstaande dat de stadt aen d’een sijde tegen tleege lant aen ongefortifieert was, omdat tselve leege lant t’elcken metten vloet onderliep, ende ontdeckt hebbende vuyt eenen brieff dat den viant middel meynde te weeten dat ondervloeijen te beletten met eenige sluysen daerontrent in den dijck sijnde, heeft last gegeven de sluysen inne te slaen, ende dat men terstont mede beginnen soude de stadt aen die sijde te fortificeren.

Ontrent dese tijt was mede in den Haege gecommen eenen Mons^r d’Ansel, Secretaris vanden Coning van Vranckrijck om naer Duytstant te gaen, daer hij nu eenige lange jaeren als agent gelegen hadde.

[Den 10^en Junij]

Den 10^en Junij regende het vuytermaeten seer. Sijn Ex^cie vertooch vuyten Haege naer Zeelant, hebbende verscheyden compagnien van Gornichem, Heusden, den Bosch ende Bredae derwerts doen gaen, om die binnen Oisteynde te mogen werpen, wesende ganschelijck gesint waert mogelijck die plaetse te doen behouden ende den Cardinael daer te steuyten.

[Den 11^en Junij]

Den 11^en Junij regende het seer, ende omdat de Staeten Generael niet seeckerlijck en wisten dat den Coning van Vranckrijck tvolck metten Almiral Nassau daer wesende, gelicentieert hadde, hebben se van dage aenden selven Almiral gescreven, dat hij bij den Coning aenhouden soude om gelicentieert te werden, ende dan terstont overcommen, hem accomoderende tbeste hij soude konnen mette schepen, die hij tot Diepe ofte daerontrent soude vinden.

[p. 59]

Den Prince van Orangie tot Bruessel noch genouch gevangen wesende, hadde aende Staeten Generael doen versoucken pasport om in neutrale landen te mogen vertrecken ende hem tot Coelen houden, ende hoewel men niet en twijffelde of tselve geschiede met voorweeten ende kennisse vanden Cardinael ende vanden Spaenschen raet, die daermede apparentelijck yet voor hadden, en heeft men nochtans hem sulcx niet willen weygeren, maer is hem huyden geconsenteert, hoewel men in veele dagen hiernaer noch niet en vernam dat hij van Bruessel vertogen was.

[Den 12^en Junij]

Den 12^en Junij wast tamelijck weder. De Staeten Generael ontfingen een brieff van Sijn Ex^cie, houdende dat hij tot Middelborch gearriveert was, ende noch geen naerder advertentie van Oisteynde en hadde ontfangen, als dat den viant in Vlaenderen was, doch voor de stadt noch niet gecommen. Item dat hij scrivens hadde dat tvolck in Vranckrijck gelicentieert was, dat men daeromme dselve met schepen om over te mogen commen wilde voorsien.

[Den 13^en Junij]

Den 13^en Junij verstont men dat den viant met eenige scheepen op t’eylant van Biervliet hadde getracht te commen, daerover Sijn Ex^cie selffs met eenige compagnien derwaerts was gegaan.

Desen dach ging de vloote van Engelant van Plemouth tseyl ende sloech in zee met 180 seylen⁺seer wel geequippeert ende voorsien, soe men seyde, om in Spangien in eenige haevenen aen te varen, doch onder dit getal waeren verscheyden victaille scheepen, die niet even so als de anderen ten oirloge geequippeert waeren.

+ Boven dit getal is in het manuscript later eene 4 geplaatst; welligt was het de meening het cijfer 184 aen te geven, dat ook bij Bor wordt gevonden.

[Den 15^en Junij]

Den 15^en Junij was t’regenachtich weder. De Staeten Generael ontfingen een brieff vanden Almiral Warmont vanden lesten May, houdende dat tvolck vande vloote begonst gescheept te worden ende dat de equippagie wonderlijck schoen ende groot was, ende dat hij meynde dat se metten eersten in zee souden slaen.

[Den 17^en Junij]

Den 17^en Junij wast regenachtich weder. Sijn Ex^cie vertooch selfs naer Oisteynde om te sien hoe de fortificatie voortging, niettegenstaende tversouck der Staeten Generael, daerinne geen pericule en was, omdat den viant noch daer vooren niet en was gecommen. De Staeten Generael ontfingen eenen brieff vanden Coning van Vranckrijck vanden 7^en deser vuyt Abbeville, houdende dat hij heur ontboden hadde, waerom den Hartoge van Bouillon ende Heere van Sancey naer Engelant gegaen waeren, dat

[p. 60]

Calvaert heur refereren soude wat daer gehandelt was tot voordeel van beyde de cronen ende vande staten deser landen, dien hij blijde was dat als souverains daerinne souden begrepen werden. Dat Calvaert door last van Bouillon ende Sancey heur seggen soude de swaericheyt van sijnen staet, ende de middelen daermede hij moet geholpen worden om sijn frontieren te bewaren tegen den viant, die geheel op hem valt, dewijle sijn forcen gedistraheert ende sijn saken in sulcken poinct staen, dat hij den viant bij hem selven niet en kan resisteren, ten ware hij geassisteert worde vande Staten, als Busenval naerder sal verclaeren, ende hoe dselve assistentie eer compt, hoe se hem prouffijtelijcker ende aengenamer wesen soude ende hij in de Staten meer gehouden. Dat hij het tractaet van Engelant so veel mogelijck sal voorderen, dat daeromme de Staten op sijn secours willen letten ende Calvaert wederom seynden geinstrueert so op tgenerael van alle saken als partyculierlijck op dit secours, twelcke hij verwacht.

[Den 18^en Junij]

Den 18^en Junij wast tamelijck weder. Den viant willende al sijn gewelt op Vlaenderen gebruycken, ofte Sijn Ex^cie in Brabant abuseren, hadde alle sijn ruyteren van Overijssel ende Gelderlant naer Brabant doen commen, die desen dach door Maestricht naer tlant van Namen passeerden. In conformiteyt vande voors. brieven vanden Coning proponeerde den Ambassadeur Busenval in de Staeten Generael, dat men den Hertoge van Bouillon ofte Heere van Sancy hier al soude gesien hebben, hadde het tractaet met Engelant sijn prefectie gehadt, die naer Vranckrijck gekeert waeren om den Coning tselve te doen teyckenen ende sweeren, die daernaer arbeyden soude om alle Christenen Princen daerinne te trecken ende oick de Staten van dese landen in sulcken plaetse als heure oppositie tegen de tyrannie van Spangien ende de goede officien den Coning ende Croen van Vranckrijck gepresteert meriteren. Dat den Coning Calvart hier gesonden hadde om den Staten te informeren van tgeene in Engelant gepasseert was ende met verthoninge vanden staet van Vranckrijck te prepareren tot een goede resolutie. Dat men God moet dancken dat de Coninginne hiertoe beweecht wesende een duere geopent heeft aen alle Princen om totte gemene vrijdom tegen de Spangiaerden te lopen. Dat hij de vrucht van die alliantie niet en behouft te verhalen, omdat de Staten die genouch weten, ende mettet openen vanden wech totte wederstant der Spaensche tyrannie genouch daerinne al sijn ende anderen daertoe getrocken hebben, maer dat hij hier twee objecten moet solveren, t’een bestaende in de cleyne macht om die staende te houden, ende tcleyne secours dat de

[p. 61]

Coninginne doet, van waer nochtans men het meeste verwachte, daerop te letten staet dat de naem alleen van dese alliantie tfrancois volck sal doen moet nemen, mits tsecours dat sij van anderen hoopen, daertoe tcontinuel onderhout van 4000 mannen veel sal helpen, ende dat de Coninginne die nu in Irlant ende totte vloote noch groote costen doet metter tijt naer den noot noch meer sal doen, gelijck alle wichtige saken van cleyn groot worden. Het ander, bestaende in tcleyn prouffijt dat de geconfedereerden van Vranckrijck hebben te wachten tegen heure groote costen, die se sullen moeten doen, daerop te letten staet dat de ligue niet en is voor Vranckrijck, maer tegen de tyrannie der Spangiaerden, die nu meest in Vranckrijck woeden, ende wilde Vranckrijck wel dat se vrij mochten wesen met secours in andere landen te seynden. Dat men wel meer gelijcke liguen gesien heeft tot prouffijt alleen van een, als men sach dat naer sijn ondergang anderen souden moeten pericliteren, als anno 1495 d’Italiaenen heur ligueerden om den Coning van Napels weder in sijn lant te stellen tegen de Francoisen ende metten Keyser tegen dselve Francoisen om Francois Sforce te restitueren, ende als Hertoch Maurits van Saxen hem ligueerde mette Francoisen ende anderen om den Hertoge van Saxen ende den Lantgraeff van Hessen te helpen, in welcken graet den Francen Coning noch niet en is, maer naer apparentie soe haest soude konnen wesen in staet om sijn viant te krencken als hij nu is om secours te versoucken, dewijle hij met sijn eygen deuchden sijn sake alrede so verset heeft, dat den Spangiaert hem vreest ende mogelijck wel met vreden soude laten, so hij verseeckert ware te mogen behouden tgeene hij nu heeft. Dat men daeromme te sien heeft hoe nut de despensen sijn die geschieden om so grooten quaet te vlieden, ende op hope van so grooten toecommende goet, waerom oick alle Princen ende republycken (die de sake innesien) niets en behoiren te sparen om so een Prince ende staet te verbinden in de oirlogen tegen de Spangiaerden tot een bolwerck tegen de tyrannie ende den gemeenen viant, ende dat insonderheyt de Staten meest geinteresseert, daertoe niets en behoiren te sparen, om wech te nemen alle afkeer die den Coning ende sijn raet souden mogen nemen om die niet ten eersten te confirmeren, maer heur houden als t’middel om de alliantie bijeen te doen blijven, sonderling so den Coning meest om heuren twille ende de assistentie diese hem gedaen hebben, dese alliantie voorts gedreven heeft om also haren crijch daermede te justificeren, dat anderen Princen dselve in heure liguen begrijpen, ende dat den Coning oick sijn saken niet versekert en acht, so die van dese landen

[p. 62]

niet mede versekert en sijn, ende oick om den staet van dese landen, die op de macht vande geconfedereerden soude mogen steunen, te verseeckeren, ende also te verlichten vande costen die se nu bijnaest alleen metten Coning moeten doen, ende ten lesten om dese landen daermede te meer reputatie te geven, dat se als andere heeren in de alliantie commen volgende de possessie diese mette wapenen ende lang gouvernement verkregen hebben. Dat den Coning meest mettet oirloch geopresseert wesende, ende veel gelts verschoten hebbende om t’meestendeel van sijn lant weder te krijgen, geen middel en heeft om extraordinaris yet te trecken vande geenen, die noch niet wel onder hem gevesticht sijn ende nochtans om reputatie ende lust aen elcx vande ligue te geven, daeromme versouckt dat men hem continuere het secours van 4000 mannen te voet, te weten het onderhout vande 2000 Gascons ende van 2000 anderen, die men sal lichten in de plaetse vande regementen metten Almiral Nassau daer geweest, ten ware men die met anderen te seynden mocht refraischeren. Dat hij voorts versocht dat de Staten hem bijschickten eenige van heure troupen tottet bederven vanden ougst in Artois ende Henegouwen, ende ware t’mogelijck dat men daertoe het rendevous leyde in des viants landen om bij den anderen te commen ende so den viant in t’binnenste te bederven, daertoe den Coning gansch gesint is. Dat in alle desen de Staeten willen gedencken dat se den Coning d’oirlogen tegen den Spangiaerden hebben doen verclaren, mits hem assisterende met 3000 mannen te voet ende 500 peerden, daerover alle de Spaensgesinden noch tegenwoordelijck seer clagen dat daerdoor alle de plagen over Vranckrijck commen, dat se daerom den Coning voorder willen assisteren om hem in de oirlogen te doen continueren sonder eenich tractaet van pays ofte bestant, daertoe hij niet en sal verstaen, ten ware hij so geabandonneert werde dat hij des gedwongen werde te doen. Dat den Coning sulcken vertrouwen vande Staten heeft, dat se hem niet meer als te voren sullen verlaten, daeraf hij de memorie niet en sal verliesen, maer heur van gelijcken doen als hij sal konnen. Hierbij leverde Busenval over een brieff vanden Hartoge van Bouillon ende den Heere van Sancy vanden 28 May vuyt Gravesende, houdende dat men genouch verstaen heeft, waeromme sij daer gecommen waeren ende dat den Coning begeert hadde dat de Staeten als sijn beste vrunden alder eerst mochten geadverteert worden van tgeene aldaer gehandelt was, dat se daeromme dubbelt van alles aen Calvaert gegeven hebben, die daer beneffens eensamentlijck sal verthoinen den gront vanden Staet van Vranckrijck ende met Busenval daerover so versoucken dat men daeraff meer

[p. 63]

niet en behouft te scrijven, maer heur geloven als hem Bouillon ende Sancy selfs, so se hier hadden mogen commen, dewijle sij ten vollen verthoinen sullen wat den Coning op dese tijt vande Staeten verwacht, daertoe sij niets en doen, omdat se wel weten wat gewichte de begeerten des Conings bij den Staeten sijn. Op dese propositie ende versouck en werde in lange in de Staeten Generael niet met allen gedaen, omdat men voor de hant sach dat den Cardinael dese landen ander werck smeedt, ende dat tvolck metten Almirael daer sijnde noch niet wederom gecommen en was, maer vuyten brieve van Bouillon ende Sancy sach men dat Calvaert in Engelant over tsecreet vande misse niet en was geroupen geweest, dewijle sij hem hadden moeten subministreren de besongien aldaer gevallen, ende dat hij meer derwarts gesonden was om daernaer hier secours voor den Coning te versoucken als om vande handelinge volle kennisse te hebben.

[Den 20^en Junij]

Den 20^en Junij werde in de Staeten Generael op tversouck van Gilpijn geresolveert dat men metten eersten een staetelijcke legatie naer Engelant seynden soude, volgende de begeerte vande Coninginne, ende dat men den Heere van Brederoode daertoe versoucken soude, maer denselven Heere weygerde het daernaer met vele excusen.

Ontrent dese tijt waeren vuyt Bergen op den Zoem ende Breda bijeen geruckt ontrent 250 peerden, meynende tot Leeu in Brabant te vinden d’officiers vande gemutineerde Italiaenen, maer so se die failgeerden ende wederom naer Breda keerden, sijn eenige ruyteren van du Bois ende Barchon vanden hoop afgereden, meynende over Maes te gaen ende daer een buyt te halen, dwelcke vervolcht sijnde bij de compagnie van Grobbendonck, sijn desen dach ontrent Maestricht in een dorp daer se vande peerden afgetreden waren ende geen goeden wacht en hielden, overvallen ende meest gevangen genomen, in vougen dat du Bois daer verloor 34 peerden ende Barchon 4, betalende also de peyne van haer giericheyt ende versuym.

[Den 21^en Junij]

Den 21^en Junij ontfing men brieven vanden 18^en ende 19^en deser van Sijn Ex^cie vuyt Oisteynde, houdende dat den viant tusschen dselve twee dagen snachts voor Oisteynde was geweest met 400 ofte 500 mannen om te besichtigen, maer dat hij weder afgetogen was. Men creech mede tijdinge dat de vloote van Engelant den 13^en deser vuyt Plemouth affgevaeren was ende in zee geslagen om naer Spangien te gaen, daerdoore men wat goets van heur begonst te verhopen.

[Den 23^en Junij]

Den 23^en Junij ontfing men brieven van Sijn Ex^cie vuyt Middelborch,

[p. 64]

houdende dat hij tot Oisteynde was geweest ende de fortificatien in seer goeden doen gevonden hadde, ende dat men totte voorderinge van dien metten eersten noch penningen derwarts soude moeten seynden. Daer waeren bij brieven van die van Zeelant, houdende dat Sijn Ex^cie daer verclaert hadde wel gesint te wesen selfs binnen Oisteynde te gaen so den viant daervoor quam, daerop den 24^en bij den Staeten Generael aen Sijn Ex^cie gescreven werde, dat hij doch binnen Oisteynde hem niet en wilde begeven ofte laten besluyten, maer tegen de importantie van Oisteynde overleggen wat den landen aen sijn persoen ware gelegen. Nietemin den viant te hardt vindende op Oisteynde te bijten, is met sijn leger beginnen af te trecken naer Gent, daerover men begonst te vresen of hij wel yet op Hulst mochte voornemen, ende om op alles ordre te stellen reysde Sijn Ex^cie op huyden derwaerts met eenich volck.

[Den 25^en Junij]

Den 25^en Junij tooch den viant alles voorbij Axel naer tlant van Waes ende dede tgeschut vuyt Brugge getogen daer wederom binnen brengen ende de reste, wesende 18 stucken de Lieven afbrengen ende starck convoyeren naer Gent toe, hem aenstellende als of hij op Hulst ofte ergens in Brabant yet wilde doen, want hij nu een tamelijck leger van ontrent 12000 mannen bijeen hadde ende noch een regement Duytsen ende 2 regementen Walen dede lichten.

Graeff Willem, die lange becommert was geweest mettet beraemt fortifieren van Coevoerden, te meer so die van Vrieslant twee van heure compagnien daerop hadden, heeft middel gevonden dselve met een habiliteyt daervan te trecken ende heeft daerop geleyt een Omlants vendel ende een Vries vendel, daeraff sijn broeder Graef Lodewijck hopman was, waerdoor hem verseeckert houdende dat de Vriesen mette fortificatie niet en souden voort gaen, alleer de Generaliteyt op de beswaernissen vande andere provintien gedisponeert hadde, is hij volgende de begeerte vande Staten Generael den 27^en Junij in den Hage gecommen, so om op deselve beswaernissen mede te besongieren als om met Sijn Ex^cie de vuytspraecke te doen vande quote vande stadt ende landen van Groningen. Desen dach ontfingen de Staeten Generael brieven van Caron vuyt Engelant, houdende dat de vloote af was ende dat heur last was in Spangien aen te gaen ende in eenige havens alle de scheepen te verbranden, ende waert mogelijck eenige vaste havens inne te nemen ende te behouden ende tvolck op tlant te setten ende daermede de oirlogen in Spangien beginnen ende den Coning so werck in sijn eygen landt te geven.

[Den 28^en Junij]

Den 28^en Junij wast schoen weder. De Staeten Generael kregen

[p. 65]

snachts brieven van Sijn Ex^cie, houdende dat den viant met sijn leger ende geschut om Gent was ende seer veel platboomde schuyten bij hem hadde, daerover te vresen was, dat hij soude trachten in tlant van Hulst te commen, screef daerom om meer volcx. Doch den viant siende dat Sijn Ex^cie ontrent Hulst heur gestaedelijck voor de neuse was, waerdoor hij tot sijn gevallen niet en conste in tlant commen, heeft een stratageme voorgenomen om Sijn Ex^cie te diverteren, ende met sijn leger vertogen sijnde naer de reviere van Antwerpen maeckte de maniere als of hij daerover gewilt hadde, gevende niet alleen secretelijck vuyt dat hij t’oog op Breda hadde, maer belastende oick aen eenige regementen om naer Breda te marcheren, om also Sijn Ex^cie van Hulst te mogen wechtrecken ende dan in tlant vallen als men tsedert verstaen heeft. Desen dach quamen in den Hage verscheyden gedeputeerden van Vrieslant om bij de Staeten Generael te obtineren de fortificatie van Coevoerden ende om die tegen de Overijsselse ende Omlantse gedeputeerden te debatteren.

[Den 29^en Junij]

Den 29^en Junij kregen de Staeten Generael een brief vanden Gouverneur van Oisteynde, Eduart Norreys, houdende dat den viant nu Oisteynde verliet ende sijn geschut ten dele tot Brugge hadde doen opleggen, wesende voorbij Oisteynde geconvoyeert met alle de ruyteren ende 3000 mannen te voet; dat den viant den omgelegenen boeren weder binnen Oisteynde liet commen om heur contributie te betalen ende dat hij veradverteert was dat den viant het oog op Bredae hadde om dat te beleggen, daeromme die van Brugge so seer gestoort waren dat den Cardinael tgelt, dat hij op hoope van tbeleg van Oisteynde seer veel van hem getrocken hadde, wederom most doen geven ende selfs daerom binnen Brugge niet en was geweest.

De geheele maent van Junio was het seer windich weder sonder eenige hette, maer den lesten was het tamelijck weder. Op denselven des morgens vrouch ontrent 9 vuyren quamen aende Staten Generael in den Hage brieven van Herauguier, Gouverneur van Bredae, houdende dat den viant naer de Schelde toequam ende gereetschap maeckte om over te commen, waeromme hij tbeleg aldaer bevreesde, te meer so de Overijsselse ende Gelderse ruyteren naer Antwerpen toegecommen waren, versocht daeromme volck, meerder proviande ende amunitie, maer insonderheyt, dat men hem terstont volck wilde seynden, omdat hij niet dan 8 vendelen knechten daer binnen hadde. Hierop vergaderden de Staten Generael ende Raedt van State terstont, depescheerden last op verscheyden compagnien om derwerts te gaen ende versochten dien van Dordrecht om de stadt van

[p. 66]

Geertruydeberch ende de schantse vande Clundert te willen doen besetten met borgers, ende die van Gornichem om de stadt Woudrichem te willen doen besetten, om also alle de soldaten daervuyt te mogen trecken. Screven mede aen Sijn Ex^cie om eenich volck naer Bredae te seynden. Oick trocken terstont naer Sijn Ex^cie, Fr. Duyck, Aleman ende Arnsma, Raden van State, om met Sijn Ex^cie op alles te besoingieren. Desen dach vrouch hadden de vanen ruyteren van Diest, Herentals, den Bosch, ende Maestricht een embuscade gemaeckt voor Nieumegen ende quamen daernaer met eenige peerden, een goet deel beesten voor de stadt halen, daertegen de ruyteren van binnen vuytvielen, maer en quamen totte embuscade niet, vresende tgeene daer was. Den viant meynende heur altoes tot daartoe te trecken, bleef voor de stadt wel drie vuyren schermutserende ende toog ten lesten weder af, sonder yet vuytgerecht te hebben anders als van 15 mannen ende eenige peerden verloren te hebben, ende van die vande stadt drie mannen dootgeschooten ende wel 30 peerden so geschooten als gequetst te hebben⁺.

+ Eenige nadere bijzonderheden van dit ruitergevecht worden medegedeeld in een brief van Arnold van Groenevelt, gedateerd uit Nijmegen den 24^en Junij 1596 (oude stijl), berustende op het Rijks-Archief (Lias loopende van 1596).

[Den 1^en Julij]

Den 1^en Julij wast schoen weder. Duvenvoorde, Gouverneur van Geertruydenberch toog desen dach door last vande Staten binnen Breda. Noch toog derwerts tvendel van Nicolas Spelt van Amsterdam. Den viant in de voors. meyninge lach met meest al sijn volck aende Schelde, hebbende eenige ruyteren over doen schepen, waeromme Sijn Ex^cie met een partie van tvolck vuyt Hulsterambocht aen Saftingen was gecommen om derwerts te gaen daer den viant hem heen souden mogen wenden⁺.

+ De Staten-Generaal hadden den Prins herhaaldelijk doen verzoeken, zich niet binnen Hulst te doen insluiten. Deze, hoezeer geneigd aan dat verzoek toe te geven, begreep evenwel, dat zijne tegenwoordigheid nog gevorderd werd, en zoo oordeelden ook de drie gecommitteerden, Duyck, Aleman en Arnsma, die aan de Staten-Generaal schreven:
‘Wij sullen van tijde tot tijde aen Zijne Ex^cie aenhouden dat hij in desen wil naecomen Uwer M. E. goede geliefte, hoewel wij nochtans achten dat sijne presentie in desen conjuncture dienstelick, jae gans noodich geweest is, zoo om alle goede ordre ende discipline onder t’chrijschvolck tot soulagement van de ingesetenen te onderhouden als oock mede omme de selffve moet ende coragie te geven.’ (Brief van den 4^en Julij 1596. R.-Arch.)

[Den 2^en Julij]

Den 2^en Julij wast eerst heet weder, dan donderde, regende daernaer seer. Sijn Ex^cie vresende voor Bredae, mits den viant staet maeckte om over de reviere te scheepen, sondt van Saftingen drie vendelen derwerts, daeraf t’een desen dach binnen Breda quam ende d’andere twee den 3^en.

[p. 67]

[Den 3^en Julij]

Den 3^en Julij wast schoen weder. Den Grave van Hohenloe bij den Staten versocht wesende tot Geertruydenberch te willen gaen om van die sijde ordre tot beboudenisse van Bredae te geven, is desen dach aldaer gecommen⁺.

+ In het Rijks-Archief (Lias loopende, 1596) bevindt zich eene volledige opgave van het emplacement van het geheele leger op den 3^en Julij. (Zie dat stuk hierachter in de Bijlage.)

[Den 4^en Julij]

Den 4^en Julij regende het seer, ende omdat den voors. Graef tot Geertruydenberch was gecommen, sijn desen dach vuyt Bredae om hem te begroeten gereden den Gouverneur Herauguier, Duvenvoorde ende meer anderen. Binnen Bredae quam tvendel van hopman Appel sterck 140 mannen. Desen dach scheepte de viant voor Antwerpen over de reviere 5 regementen knechten ende eenige peerden, die se seer langsaem overbrachten, omdat naer rate vanden tijt den hoop grooter schijnen soude, daertoe hij mede dede vuytgeven dat se wel 15000 mannen starck waeren, hoewel hij den meesten hoop van sijn volck bij hem hielt.

[Den 5^en Julij]

Den 5^en Julij wast tamelijck weder. Binnen Bredae quamen van Oisteynde, de compagnien van Graef Ernst van Nassau (met 180 mannen) van Wingaerden ende van Jaques Meurs, ende vuyt Nieumegen de compagnien van Hopman Calf ende Winbergen. Men creech tot Bredae tijdinge dat den viant een goet deel van sijn voetvolck op gisteren voor Antwerpen overgescheept hadde ende nu sijn ruyterie oversette, waeromme men aldaer de wachten dede verswaren⁺. Ende, want men daer nu eenigen tijt doende was geweest om de grachten vande stadt te verdiepen, die alomme meest seer ondiep waren, ging men evenwel daermede voort, omdattet so nodich was, ende dat men terstont alst noot doen soude twater weder in de grachten conde laten commen, die anders op den boom heel hart waren. Men verbreede mede de grachten om beter dienst te trecken vande overgroote bolwercken, die daer bij den ingenieur Kemp geordonneert waren, daerof eenigen so groot waren, dat men de facen vande gordinen qualijck met musquetten const flancqueren, ende daeromme bij velen te groot geoordeelt worden. Des nachts creech men tijdinge binnen Bredae, dat den viant met veel volcx te peert ende te voet was gecommen tot

+ In een brief van de regering van Breda aan de Staten-Generaal, van den 5^en Julij, lezen wij:
‘Den roep blijft continueren op deze stadt, ende laet oick den vijant hem verluyden, dat men wel vrempt opsien sal, soo wanneer twee steden met eenen leger beleght sullen wesen. Wat tselve te seggen is en connen wij nyet bevroeden. Tsal Uw M. E. gelieven daerop te letten en mede te bedencken oft den vijant oick opten Clundert oft Ter Tholen nyet en is loerende.’ (Rijks-Archief.)

[p. 68]

Hoochstraten, waeromme men seeckerlijck meynde dat ten minsten sijn meyninge was de reviere van Bredae te sluyten.

Die van Gornichem waren ontrent dese tijt mede doende om haer stadt aende bovensijde te vergroten, maeckende daer nieuwe wallen, ende breeckende de ouden, die de landen van Hollant neffens de voordere fortificatien vande stadt gecost hadden over de 180.000 gulden, tot welcke nieuwe wallen die van Hollant weder mosten contribueren, omdat se claechden dat de oude wallen so qualijck geleyt waren, dat se de stadt niet wel en conden flancqueren. De oude wallen waeren op ordonnancie van Kemp geleyt, ende off tclaegen van die vande stadt warachtich ware dan niet, meynde men evenwel, indien Kemp noch geleeft hadde, dat hij om sijn werck staende te houden t’nieuwe soude verhindert hebben.

[Den 6^en Julij]

Den 6^en Julij wast schoen weder ende quamen noch eenige compagnien binnen Breda, so datter nu 23 vendelen knechten te voet inne waren, maeckende ontrent 2000 mannen ende 4 vaenen ruyteren sterck 270 ruyteren, ende de magistraet maeckte haer sterck voor 1000 vechtende borgers. Men creech tot Bredae eerst tijdinge dat den viant noch tot Hoochstraten lach met 3 Spaensche, 1 Wals ende noch 1 ander regementen ende 11 vanen ruyteren, maer daernaer dat hij na den Ouden Bosch toog, daerom advertissement gedaen worde om in tlant vander Tholen wel toe te sien. Den Graeve van Hohenloe quam ontrent den middach met 8 peerden tot Breda ende ging de wallen besichtigen. Men hadde daer al van des morgens vrouch twee halve manen besteedt te maken, d’een voor de poorte van Antwerpen ende d’ander voor de poorte vanden Bosch, beyde heel starck ende vast met een grachte van 30 voeten breete ende van 3½ voet waters diep op tleege water, de roede te maken om 18 gulden. Dese halve manen werden gemaeckt om de vuytvallen te faciliteren ende te beter te flancqueren, daeromme men oick eenen maken soude voor de Ginnicsepoorte. Den Graef noch sijnde tot Bredae, quam tijdinge dat den viant naer Shartogenbosch toog, waeromme den Graef vertreckende metnam 50 ruyteren om in de Bommelerweert te doen waken op den dijck, ende dede de garnisonen van Hoesden, Bommel ende Creveceur adverteren om wel toe te sien, dan daernaer creech men tijdinge dat den viant weder binnen Hoochstraten gecommen was ende desen nacht noch bleef. Sijn Ex^cie meynende dat den viant thooft seeckerlijck naer Brabant hadde ende Hulst niet en meynde, ende oick vresende voor tlant vander Tholen, daer niet dan borgers van Middelborch en waren, heeft den Grave van Solms (die te voren om tot Hulst te commen bescreven

[p. 69]

was) ontboden ende hem aengeseyt, dat hij nu vertrecken moste om naer Brabant te gaen ende daer toe te sien, vraegde daeromme met hoeveel vendelen knechten boven tgarnisoen vande stadt hij meynde tlant van Hulst te konnen bewaren, dat den viant daer niet inne en quam, daerop den Graef antwoorde sulcx met 10 vendelen te konnen doen, doch heeft Sijn Ex^cie hem laten nemen 12 vande beste vendelen ende hem een scriftelijcke geteyckende last gegeven, waernaer hij de wachten alomme soude doen besetten, ende dat hij voorts selfs so wel toe wilde sien dat den viant in tlant niet en quame, waernaer hij mette resterende vendelen (sijnde seer weynich) naer Bergen op Zoem vertogen is.

[Den 7^en Julij]

Den 7^en Julij quamen de 18 vendelen metten Almiral Nassau vuyt Vranckrijck weder in Zeelant, ende werden terstont in tlant vander Tholen gesonden om dat te bewaren, Sijne Ex^cie vresende dat den viant soude evenwel trachten in tlant van Hulst te commen, heeft den Graef van Solms aengescreven, dat hij doch scherpe wacht wilde houden om des te beletten ende sonderlings aende tranchee vanden Stoppeldijck doen arbeyden om d’overcomptste des viants van Absdael te mogen weren.

[Den 8^en Julij]

Den 8^en Julij wast schoen weder. Den Graef van Solms screef aen Sijn Ex^cie, dat hij desen dach met 200 man aenden Stoppeldijck hadde beginnen te wercken, omdat hij eer geen gelt en hadde gehadt, ende dat die van Zeelant hem nu 1200 £ hadden gesonden; dat den viant hem in tlant van Waes noch stille hielt mettet meestendeel van sijn volck, sonder dat hij wiste met wat intentie; dat eenen soldaet van Cotwis aenden viant overgelopen was op gisteren, dat men sien soude wat hierop soude volgen, dat hij wel 30 ofte 40 ruyteren daer in tlant van noode hadde ende die versochte, ende in alle diligentie soude aenwenden al dat tot behoudenisse van tlant van noode soude wesen. Maer den viant, mogelijck aengeritst sijnde bij den voors. overloper ofte anders, siende sijn saken nu claer, mits Sijn Ex^cie naer Brabant was vertogen, is met alle tvolck dat noch in tlant van Waes aende reviere vande Schelde lach, haestelijck opgetogen naer Hulst, ende op den avont gecommen sijnde aende schantse vande Bloem ofte Fuentes met 11 schuyten, heeft dselve over tslick naer de creecke doen brengen, om daermede sijn volck over te scheepen op tlant tusschen de Moervaert ende Spitsenburch, maer omdat die schuyten swaer waren, sijn drie van dien op tslick blijven sitten, die niet voorts en conden gebracht worden, ende d’anderen in de creecke gebracht hebbende, heeft sijn volck beginnen over te setten, in twelcke noch 2 schuyten in de gront getreden sijn, ende overmits den Capiteyn

[p. 70]

Berchem, dien sulcx belast was ende de Capiteynen Ingenhave ende Kotwis, de wachten op tvuyterlant niet wel beset en hadden, gelijck als bij Sijn Ex^cie geordonneert was, heeft den viant overgeset ontrent 350 mannen, alleer de schiltwachten des gewaer werden, dan daernaer sulcx gewaer wordende hebben den alarme gemaeckt, daerdoor Ingenhaven ende Cotwis met hun vendelen vuyte groote raep derwaerts gevolcht sijn, ende heeft Ingenhaven sijn lieutenant met weynich soldaeten op tslick nae den viant gesonden ende bij hem doen commen ontrent 30 soldaten, die in de cleyne raep ofte schantsken lagen, beleyt bij den sergiant van Ingenhaven, Raescop genaemt, ende also tselve schantsken gebloot hebbende, is sonder eenich devoir te doen, gaen lopen hij ende Cotwis, daerdoor sijn lieutenant doot gebleven is, ende den viant tschantsken innegenomen heeft ende alsoe verkregen een plaetse om hem versekert te mogen houden ende thooft vuyt te bieden, twelcke naderhant veroirsaeckte tverlies van tlant ende eyntelijck oick vande stadt, daerinne niet alleen te beschuldigen waren dvoors. drie Capiteinen van geen goeden schiltwacht vuytgestelt te hebben ofte van geen beter devoir gedaen te hebben om den viant te slaen, doen hij noch nat ende vuyl was ende gansch onseecker van tlant, maer oick den Graef van Solms ende anderen in stadt het beleyt hebbende van geen beter ende menichfuldiger ronden gedaen doen te hebben. Hierdoor den alarme alomme ontstaen sijnde, is den Scheepscapiteyn Banckert met sijn bootsgesellen op den viant, die altoes passeerde, aengevallen ende heeft hem drie van sijne schuyten benomen, waeromme den viant maer drie schuyten om te passeren en behielt, mette welcken hij altoes ende gestadelijck oversette.

Den Graef den alarm in stadt hoirende ontrent 11 vuyren, heeft terstont vuytgesonden, om eygentlijck te weten watter te doen was, den sergiant major vande stadt Joos Prince ende ondertusschen tcrijsvolck doen in de wapenen stellen. Prince commende aenden Cruysdijck heeft aldaer gevonden den Hopman Ingenhave met een deel van sijn volck ende van hem verstaen, dat den viant over was, sijn Lieutenant verslagen ende de cleyne raep ingekregen hadde, daerop hij den selven Hopman belaste terstont in de Moervaert te trecken (daerin maer eene compagnie en lach) ende daer te blijven tot nader bescheyt, ende is weder naer de stadt gekeert den Graef aenseggen tgeene hij bevonden hadde, die doende wesende om tvolck in ordre te stellen ende daermede vuyt te vallen, is den selven Prince mette hopluyden Pottey ende Giselaer nochmael vuytgereden om beter bescheyt te vernemen, ende sijn gecommen tot ontrent de Cruysdijck,

[p. 71]

daer se den viant (die door tverloopen vanden tijt ende gestadich passeren nu starck geworden was) vonden arbeyden om daer te logeren ende verseeckeren. Dit den Graef weder aenseggende ende den dach nu beginnende aen te commen, dede den Graef tvolck ter stadt vuyt marcheren naer den viant toe om hem vuytet lant te slaen, doende een deel metten oversten lieutenant Jan van Egmont marcheren voorbij de Moervaert tot op tvuyterlant, ende een ander deel den dijck langes trecken recht op den viant aen, ende een derdedeel metten Major Prince ende de Hopluyden Giselaer ende Hanja door een binnenwech van achteren op den viant, die so dapper op hem aentroffen, dat se hem vuyten Cruysdijck deden opwijcken met sulcke confusie dat wel 50 ofte 60 mannen in twater sprongen ende overswommen (daervan den viant naderhant eenigen op den Moerdijck dede hangen) maer omdat se tvoors. cleyne schansken hadden ende een troupe daerbij vast staende, ende oick starcker waren van volck als den Graef van Solms, hebben se heur aldaer meest gerallieert. Daer wasser te vooren 200 vanden viant op den wech van Hulst aenden molen gelogeert om dien pas te bewaren, maer siende heur andere trouppen vluchten ende dat se bij die vande stadt daer van gesneden waren, hebben mede alles de vlucht door tvelt genomen. Den Graef van Solms hadde te voren aen Egmont doen bevelen, dat hij altoes een gros vast bij hem soude maken te houden ende op tvluchten vanden viant selfs mede bij de troupen gecommen sijnde ende in t’najagen in tbeen gequetst, ende die vande stadt meest in desordre gecommen wesende ende eenigen aen tplunderen gevallen, is den viant (die anders geen vuytcompste en sach dan om te vechten ende meester te worden ofte te verdrincken mits het water gewassen was) nu wat gerallieert ende versamelt sijnde, weder op die vande stadt aengevallen, ende heeft se met grooter confusie doen vluchten als sij selfs te voren gevlucht hadden, te meer so Egmont geen sonderling gros bij hem hebbende, siende de confusie, opweeck sonder resistentie te doen, daerdoor den viant hemluyden niet alleen den Cruysdijck weder afgenomen, maer oick tot in de stadt ende de Moervaert doen vluchten heeft met sulcken loop, dat se niet en conden opgehouden worden, niettegenstaende sij met weynich volcx den viant aenden Cruysdijck (vuyte retranchementen bij den viant selfs daer gemaeckt) hadden konnen schutten, so Egmont met sijn voors. volck ofte de anderen de resolutie gehadt hadden den viant daer weder thooft te bieden. Den viant is daerdoor meester van tvelt gebleven, sijnde dien nacht over twater in tlant geset ontrent 1500 mannen. In dese schermutsele (die wat heet afliep) bleven

[p. 72]

vander stadtsijde gevangen de Capiteynen Pottey ende Nievelt ende wel 100 mannen doot, ende vanden viant so men tsedert verstont den Oversten Tijsseling met 4 Capiteynen ende 200 mannen. Tottet verlies van tlant van Hulst in deser vougen en heeft niet weynich geholpen, dat om der huysluyden appelen ende kerssen te conserveren de Staten van Zeelant niet en wilden gedogen, dat men in tlant van Hulst tusschen de Moervaert ende Spitsenborch eenich volck logeerde (als men te vooren in gelijcke conjuncturen gewoenlijck was te doen, opdat de wacht aen twater sijnde van achteren terstont gesecoureert mochten worden) maer wilden die in stadt gelogeert hebben, waerdoor bijquam dat men de wachten niet sulcken ontset en conde doen in tbegin als den noot wel vereyschte, immers so daer nu volck gelegen hadde souden se sonder twijffel met cleyne moeyten den viant in t’overcommen verslaen ende konnen keeren hebben. Boven desen hadde Sijn Ex^cie in tlant van Hulst doen commen 50 ruyteren om de wacht te houden, maer omdat se den boeren te veel stroys costen, mosten die mede wederom vertrecken, ende om de boeren op geen coste te brengen, werde belet dat de boeren met peerden selfs wacht souden houden ende daeraff betaelt worden. Oick bleef den Graef van Solms naerdat tvolck al in de wapenen waren noch wel drie vuyren in stadt stille, wachtende den dach, daerdoor den viant tijt won om volck over te brengen. Desen selven 8^en dach vertoog tvolck vanden viant van Hoochstraten wederom naer Antwerpen om mede naer Hulst te gaen. De Staeten Generael hadden eenen geintercipieerden brief van Otto Hertius aen die vande Graef, houdende dat den Cardinael dien van Vlaenderen belooft hadde Oisteynde te leveren, ende daerop veel gelts van heur getogen, maer de plaetse gedaen besichtigen hebbende ende te starck achtende, hadde heur in plaetse van Oisteynde Hulst ende Axel belooft, doch omdat hij gestadelijck in thooft gehadt hadde Graef Maurits van Nassau, hadde hij in tlant van Hulst niet konnen commen, waeromme hij bedocht was een goede partije volcx naer Brabant te doen gaen om Graef Maurits derwerts te trecken ende also in tlant van Hulst (ontbloot sijnde) te commen. De meyninge van desen brief heeft effect gesorteert, hoewel se te laet in handen quam om den Staten te mogen dienen tot advertissement.

[Den 9^en Julij]

Den 9^en Julij (mits dat den viant aldus in tlant gecommen was) werde meest doorgebrocht met cleyne schermutselen. De Raden van State, Duyck, Aleman ende Arnsma, wesende noch binnen Hulst, quamen desen dach over Nassau daervuyt naer Saftingen. Den viant dede terstont tcleyne schansken verstercken ende sijn volck in den voors. Cruysdijck retrancheren,

[p. 73]

daer noch de schantse vande Moervaert nochte van Spitsenborch op hem niet flanqueren en conden. Sijn volck begonst oick door tlant te loopen ende kregen noch eenigen cleynen buyt van beesten, maer de meeste waren al wech naer tlant vander Goes. Sijn Ex^cie tot Bergen al gisteren avont verwitticht werdende dat den viant weder naer tlant van Hulst toog en verweeck niet, so omdat hijt niet volcommentlijck en konde geloven, als omdat hij niet en conde vertrecken sonder tlant vander Tholen in evident pericule te laten, mits den viant starck in Brabant ontrent Breda was, maer desen dach seekerheyt krijgende dat den viant in tlant van Hulst was ende dat die van Brabant vertogen, is op den naernoen met 13 vande France vendelen ende 5 anderen tscheepe gegaen ende noch desen avont in Saftinger gat gecommen, daer hij niet geraden en vont tvolck te lande te brengen, omdat hij verstont dat den viant al over de 3000 mannen in tlant was. Hoewel eenigen hem willen beschuldigen dat hij gisteren op t’eerste advertissement niet en sij vertogen (twelcke periculeus was) ende dat hij nu terstont sijn volck onder faveur vande schantsen van Spitsenburch ende de Sandbergen niet te lande en wierp, sustinerende dat den viant noch den derden dach geen 2500 mannen en was, die hij sonder pericule, mits tfaveur vande voors. schantsen ende met behulp vuyte stadt lichtelijck hadde konnen vermeesteren ende weder te lande vuytdrijven, twelcke naer apparentie meest terugge gebleven is, omdat men meynde dat de stadt beter gehouden soude werden.

Desen dach ontfing Calvaert een brief vanden Coning van Vranckrijck vanden 4^en deser, houdende met wat groote moeyten hij de alliantie tusschen de Coninginne ende hem gevoordert ten besluyte gebracht hadde, die hij nu hadde aengenomen ende gearresteert, hoewel de conditien van dien niet heel vruchtelijck nochte eerlijck voor hen en waeren, maer hoopte dat se mettertijt beter worden souden, dat hij daerom den Hertoge van Bouillon metten eersten soude doen naer Engelant gaen om de alliantie te sien besweeren ende dan van daer in t’Nederlant seynden tot bevoorderinge van dien, ende dat hij middelertijt op de frontieren een inval soude doen. Van t’addresseren van desen brief aen Calvaert, die hier nu privateus was, waeren veelen verwondert, meestal het daervoor houdende, dattet daerom geschiede, omdat Calvaert in dese reyse als een gedeputeerde vanden Coning gebruyckt was, ende opdat Calvaert (sijnde een instrument naer des Conings hant) metten eersten weder daerwerts mocht gesonden worden, beneffens dat velen meynden dat den Cardinael wel most weten hoe hij metten Francen Coning stont, dewijle hij sijn

[p. 74]

hele leger voor Hulst engagieerde. In den brief van Calvart stont mede van tsecours van dese landen te voirderen als of dese landen oick noch nu wat conden ontbeeren, daer se nochtans selfs so weynich volcx hebben, dat se in gevaer staen van Hulst te sullen verliesen.

[Den 10^en ende 11^en Julij]

Den 10^en ende 11^en Julij schermutseerden den viant ende der Staten volck tegen malcanderen, ende onder dien werde een Zeeus capiteyn genaemt Berchem met een grof stuck vanden viant doot geschoten, dselve die te vooren de wacht mede hadde gehadt doen den viant over quam; sijn vendrech werde oick tbeen afgeschoten. Desen dach quamen eenige compagnien volcx in de stadt bij Sijn Ex^cie gesonden, ende den Graef van Solms screef aen Sijn Ex^cie dat hij om schoppen ende spaden gescreven hadde, ende dat hij seer arbeyde sonderlings om de contrescharpe vande Moervaert langs op te snijden, dat hem docht dat men den viant tpasseren soude konnen beletten, indien men trencheen toog vande groote raap naer de cleyne toe, als hij door La Corde hadde doen adverteren, dat den viant heel perplex was ende dien nacht niet veel volcx gepasseert en hadde, ende hij versocht met Sijn Ex^cie te mogen communiceren op de middelen om heur alle secours af te mogen snijden. Sijn Ex^cie dede een halve mane voor de schantse van Spitsemburch slaen, om daer geschut te stellen ende het overvaren vanden viant te difficiliteren ofte beletten, omdat den viant eenige stucken geplant hadde voor de schantse vande Bloem, daermede hij de schantse aende Moervaert bij waterpas const beschieten, onder faveur van twelcke hij sijn volck ende vivres bij schonen dage overscheepte, te meer so geen vande scheepscapiteinen vander Staten sijde so naer wacht houden dorste, dat se den viant het passeren hadden konnen verhinderen, twelcke ten delen toequam, omdat se geen volck en hadden gehart om haer te laten vinden daer de pericule wat groot is, tsij dat sulcx door haere giericheyt quam, mits sij die naer behoiren niet en wilden gagieren ofte omdat haer volck in geen continuelen dienst wesende, maer t’elcken gecasseert ende dan weder

(Te dezer plaatse ontbreken in het handschrift twee bladzijden (66 en 67), die er opzettelijk uitgeligt schijnen te zijn. Uit den Index, achter het Journaal gevoegd, en waarin gelezen wordt: ‘Graef van Hohenloe, suspitie bij hem, onseker, bl. 67’, blijkt, dat zij het een en ander omtrent dien krijgsoverste behelsden, die omtrent dezen tijd door Adriaan Joppen uit Dordrecht bij de Staten beschuldigd werd, zich van het opperbevel binnen Geertruidenberg te willen

[p. 75]

meester maken om zoo doende tot de administratie der familiegoederen in de baronnie van Breda te geraken. De onmiddellijk hier achter volgende woorden van Duyck doelen op dezen voorgewenden aanslag, zooals duidelijk blijkt uit Bor, die een groot gedeelte van het derde boek van Duyck genoegzaam woordelijk weêrgeeft.)

Nietemin hoe het sij werde hiermede een fundament geleyt, dat men den Graef voortaen nergens toe, sonderling om in eenige steden te leggen, en sal derven gebruycken, ende so hij totte sake ontschuldich is, werde hem een leelijcke baste gespeelt vande geenen die sulcke suspicie van hem genomen ende voorgedragen hebben, immers werden die van Dordrecht vande vrese diese hadden bevrijt, mits den Graef (of van geen archwaen wetende ofte constelijck dissimulerende) so goedelijck aennam te vertrecken.

[Den 14^en Julij]

Den 14^en Julij wast schoen weder. Men ontfing in den Hage brieven vuyten leger, houdende vande groote schade die den viant met schieten dede so aende schantse als halfve mane, waeromme de Staten Generael ende Raedt van State lange vergadert waren om te adviseren waermede men Sijn Ex^cie soude konnen assisteren, ende om metten eersten meer oirlochschepen naer Zeelant te doen gaen, te meer so men tijdinge creech dat den viant op de vloote voor Lillo yet hadde willen tenteren. Desen dach vertoog den Graef van Hohenlo naer Zeelant met 8 vendelen knechten, om bij Sijn Ex^cie voor Hulst te commen⁺. Die van Zeelant sonden den Pensionaris van Zanten in den Hage om aen te houden dat gelt ende amunitie naer tleger mochten gesonden worden ende dat den Raet van State collegialiter derwerts mocht gaen, omdat de gedeputeerden daer sijnde niet dan gelimiteerde last en hadden ende in de principale poincten niet en consten eyntelijck resolveren, ende dattet te langsaem was t’elcken hier om resolutie te commen. Binnen Hulst was men seer arbeydende om de wallen te verdicken, ende omdat men vrese hadde dat den viant mettertijt de stadt aentasten soude aen tgroote ravelijn, hadde den Grave van Solms tselve doen mineren, welcke mine gebracht wesende tot in t’midden van travelijn met cruyt gevult ende gestopt werde door last vanden capiteyn

+ De Staten-Generaal hadden denzelfden dag dat zij de hierboven bedoelde mededeeling uit Dordrecht ontvingen, ‘gheresolveert ende den Greffier belast den Raedt van State aen te seggen, dat d’Heeren Staten goedvynden dat haere E. den Welgeboren Heere Grave van Hoenloe zullen aenschrijven ende verzuecken diewijle den vijant uit Brabant vertrocken is, ende eenen inval in den lande van Hulst gedaen heeft, dat zijne L. gelieve hem derwaerts bij zijne princelijcke Excellentie te transporteren ende denzelven zijne Ex^tie aldaer in voorvallende zaecken te seconderen’.

[p. 76]

vande mineurs, niettegenstaende de mineurs rieden dat men se voorts trecken soude tot onder de wal ende parapet ende dan langes de wal heen maken om den viant sijn graven in de wal te mogen beletten. Den Graef van Solms screef aen Sijn Ex^cie dat hij doende was om een gracht aende lantsijde vande contrescharpe te maken ende begonst hadde vande Moervaert af, die hij meynde dat op morgen gedaen soude wesen ende meest alle sijn wercken in defensie gebracht, doch omdat zeer veel volcx daermede geempescheert worde, versocht hij noch 3 ofte 4 compagnien daer binnen te hebben om naer Nassau toe de gelegentheyt beter te besetten. Versocht mede ordre op de wachten ende distributie vande amunitien, dat den viant vast eerde opwierp om sijn geschut tegen de Moervaert te planden ende anders hem stille hielt, hebbende Don Gaston doen versoucken een paspoort voor sijn broeder om vuyt Spangien over Zeelant in Vlaenderen te commen ende laten weten dat Nivelt ende Potey gevangen sitten ende soude tracteren als andere vande heuren. Den viant van buyten en was oick niet stille, maer dede een prouve ofte aenval op de contrescharpe in meyninge die inne te drucken ende so de Moervaertse schantse vande stadt af te scheyden, doch werde bedwongen met verlies vande sijnen weder af te trecken.

[Den 15^en Julij]

Den 15^en Julij donderde en regende het seer, ende wert naer beter. Vuyten Hage werde naer Sijn Ex^cie gesonden den Generael van tgeschut Verdoes ende den commis Moyalen met penningen. De gedeputeerden van Hollant quamen van Geertruydeberch wederom, haer van die sijde versekert hebbende. Daer werde mede last gegeven om noch 2 heele ende 2 halve canons met veel behouften tottet geschut ende tot elcx 300 schueten mede te nemen ende naer tleger te brengen, daer de halve mane voor Spitsemborch volmaeckt ende de 2 halve canons ingestelt waren. Bij de Staten Generael werde geresolveert dat den Raet van Staete naer Middelborch ofte Bergen op den Zoem soude gaen om naerder bij Sijn Ex^cie te wesen, maer die vanden Raede waren daerinne weygerich, ten ware men het leger van gelt ende alle andere behouften wel voorsage⁺. Den Graef

+ Reeds eenigen tijd te voren hadden de Staten van Zeeland aangedrongen op het zenden van Gedeputeerden uit de Staten-Generaal. In een brief van den 11^en Julij uiten zij hevige klagten over de weinige hulp, die hun verleend wordt. Zij dringen aan op de toezending van manschappen en geld, en verlangen ‘Eensamentl. om eenige Raeden neffens den persoon van Zijn Ex^cie te committeren versien met behoirl. middelen, credit ende authoriteyt als tot preservatie vanden lande tegen tgewelt van zoo machtigen viandt behoort ... terwijlen men verstaet dat die Cardinael van Oostenrijck last heeft vanden Coninck van Spaignen zijn mr. zijn vuyterste te doen tot recouvrement vande zeesteden’. (Rijks-Archief.)
Eenige dagen later komen de Gecommitteerde raden van Zeeland met nog meer aandrang daarop terug: ‘Uwe M. E.’, schrijven zij den 14^en Julij, ‘sullen connen verstaen hebben zoo vuyt ons voorich menichfuldich scrijvens ende vermanen als deur verscheyden onse Gedeputeerde die wij derwaerts ten opsien vanden vuytersten noot hebben affgeveerdicht, dat emmers niet langer en dient verslapt die bewaernisse ende toesicht van dese qnartieren. Ende want wij tot noch toe op alle onse debvoiren anders nyet en hebben vernomen dan dat alhier gecommen sijn Zekere Uwe M. E. gedeputeerde sonder middelen sonder credit ende sonder authoritheyt tersaecken noodich. Ende dat ons nyet mogelijcken en is de saeck alhier langer gaende ende staende te houden, deurdyen onze comptoiren ende magazijnen gantsch gebloot zijn, soo is ons seer ernstich ende vruntel. begeiren Uwe M. E. gelieve in alderhaest die directie vande saecken alhier aen te nemen, ende behertigen, sulcx als tusschen bontgenooten betaemt eer het te late wert. Want alles dat men noch zoude meynen te connen winnen op den viant bestaet in acceleratie ende prompte datelicke effectuatie van goede resolutie, doende ten dyen fyne subministreren middelen van volcke van gelde ende van allerhande behoeften daartoe noodich. Wij willen voor Godt ende alle de werelt onschuldicht blijven van onse debvoiren ende trouwherticheyt in desen gedaen ende bewesen. Hebbende opgestelt alle onse middelen ende credit, daerinne wij wel begeeren te continueren naer onse macht, zoodat ons nyet te wijten en sal zijn zoo hier (dwelk Godt verhoede) eenich meerder ongemack toequame. Ende ons betrouwen Uwer M. E. voorsichtige wijsheyt ende discretie. Dese eyndigende enz.’
Het besluit om Fr. Duyck, Aleman en Arnsma, die zich reeds geruimen tijd bij den Prins bevonden, volmagt te geven om op alle voorvallende zaken in het kwartier van Vlaanderen te helpen voorzien, was reeds den vorigen dag in de vergadering der Staten-Generaal genomen. De authorisatie luidde als volgt (volgens een minute van de hand van Aerssen in de Lias loopende, op het Rijks-Archief):
De Staten Generael der Vereenigde Nederlanden hebben gecommitteert ende geauthoriseert, committeren ende authoriseren mits desen den erentfeste end’hoochgeleerde Mr. Francq Duyck, Ferdinand Aleman ende Christoffel Arentsma Raden van State vande Voorsz. Vereenigde Nederlanden, om hen geduirende de jegenwoirdige beleydinge ende directie van oirloge int quartier van Vlaenderen ten naesten bij van Sijn Ex^cie persoon tonthouden, Sijn Ex^cie met raedt ende daet te assisteren ende met desselfs advis op alle vorvallende saken den wederstant des vijants aengaende te disponeren gelijck deselve voorde conservatie ende meeste versekertheyt vande stadt ende het lant van Hulst mitsgaeders vande andere frontieren van Vlaenderen sullen bevinden te behoiren. Belovende te houden van weerden tgene bij de vsz. heeren Raden daerinne voor het gemeyne beste sal werden gedaen.
Aldus gedaen den 14 Julij 1596.

[p. 77]

van Solms screef drie brieven vuyte stadt aen Sijn Ex^cie, meest houdende dat den viant van meyninge was oick vande sijde van Nassau over te commen ende dat alle dagen so binnen als buyten de stadt mosten waken 19 vendelen knechten, daeromme maer 10 vendelen telcken bleven om te wercken, versocht daerom noch 5 ofte 6 compagnien knechten, ten minsten alleen voor een tijt tot dat de wercken wat over thoochsten souden wesen. De regementen vande Spangiaerden die dus lange weygerich waeren geweest in tlant van Hulst te trecken, togen desen dach over tot 4 regementen toe, elcx van 8 vendelen.

[p. 78]

[Den 16^en Julij]

Den 16^en Julij wast tamelijck weder. Men schermutseerde vast alle dagen in tleger ende daer bleef volck van beyden sijden, men arbeyde seer aende tranchee ofte contrescharpe naer de Moervaert gaende, die men langes den midden opdolf als vooren, om vande lantsijde mede bedeckt te wesen ende werde aende selve sijde de sloote geschooten van 12 voeten wijt ende 6 voeten diep, die men beraemde vol palen te slaen. Den viant brocht ondertusschen sijn geschut over, elck stuck in een platte pleyte, die met een saloupe daervoor royende overgebrocht worde. Den Graef van Solms screef aen Sijn Ex^cie, dat hij alle dagen in stadt dede wercken 9 compagnien, dat de wercken van buyten oick redelijck voortgingen, dat hij de contrescharpe noch hielt, dat hij van sijn quetsure sieck was, ende dat een soldaet vande sijnen aenden viant was overgelopen ende een ander, die bij de amunitie was ende van gelijcken socht te doen gevangen, dien hij soude doen straffen ende versocht alsnoch dat men 6 compagnien wilde seynden, als in sijn voorgaende. Die vanden crijsrade sonden aen Sijn Ex^cie Jan de Wit ende Capiteyn Ram om dselve te informeren van heure gelegentheyt ende van tvoornemen vanden viant soe veel sij conden oirdelen.

[Den 17^en Julij]

Den 17^en Julij wast regenachtich weder. Men creech tijdinge datter vanden viant airede veel gebleven waren meest vande regementen van La Barlotte ende Thijsseling voorn^t, ende dat den Cardinael al den 14^en naer Bruessel vertogen was, omdat de Spangiaerts metten eersten geweygert hadden over te trecken, hoewel sij nu meest over waren. Aende sijde vande stadt arbeyde men seer om de contrescharpe te verstercken. Sijn Ex^cie metten Graef van Hohenloe ende de gecommitteerde Raden van State togen binnen Hulst om op alle noodicheyt ende ordre te voorsien. Den viant bracht noch al sijn geschut met pleyten over.

[Den 18^en Julij]

Den 18^en Julij wast tamelijck weder. Sijn Ex^cie siende hoe noodich mettertijt wesen soude het begonnen ravelijn voor Duvelsgat, ende de faute die daer was begaen, dat men tselve so lange geabandonneert ende sonder daeraen te bouwen verlaten hadde, dede daer weder wacht innestellen ende belaste dat men de voordere opbouwinge van dien aenbesteden soude. Oick hadde Sijn Ex^cie ontboden de ruyteren van Marcel Bax, du Bois ende Donck, die aende Kalversteerte aencommende ende in tlant rijdende wel 140 vanden viant dootsloegen ende namender wel 60 gevangen, vande welcken sij noch een goet deel over boort wierpen ende verdroncken, omdat den viant een trompetter van heur geschoten hadde. Den viant prepareerde ondertusschen een batterie in een hof dicht aenden

[p. 79]

Cruysdijck ende plante desen nacht daerinne 9 stucken, hij approcheerde mede in den dijck naer de contrescharpe toe onder faveur van een halfve mane die hij int velt gemaeckt hadde om onvoorsiens niet overvallen te werden, waeromme Sijn Ex^cie twee batterien dede opmaken in de voorn. contrescharpe, om tselve halfve maenken te beschieten met 2 halve canons, daertoe al aende Bagijnepoorte gebracht, maer worde alles bij den viant voorgecommen in deser vougen. Vuyt 7 gevangenen binnen Hulst gebrocht verstont Sijn Ex^cie dat den viant van meyninge was noch desen nacht te overvallen de voors. contrescharpe naer de Moervaert lopende ende so de schantse vande stadt of te snijden, waeromme Sijn Ex^cie 14 vendelen knechten so in de schantse als tranchee dede waken om die te bewaren. Tsavonts ontrent 10 vuyren begonst den viant mette 9 stucken te schieten op een contrescharpe leggende voor de schantse vande Moervaert, daer hij dicht bij geapprocheert was ende een goede wijle geschooten hebbende, dede onder faveur van dien drie personen approcheren om dselve te besichtigen, twelcke vernomen sijnde bij eenige Vriesen (wel tot 70 toe daerinne leggende) sijn dselve terstont sonder weer te doen gaen loopen. Hopman Bievrij, Gouverneur vande schantse aencommende ende sulcx siende, heeft se willen ophouden ende eenigen van dien doorsteecken, maer siende dat se niet te houden en waren, is alleen aengevallen tegen de drie vanden viant, heefter 2 doorsteecken ende den derden daer vuyt gedreven, maer daernaer dede den viant met meer volcx een aenval daerop ende overviel die ontrent een vuyre. Om dit schieten was Sijn Ex^cie in de stadt ende alle tvolck in de voors. contrescharpe op de bene, dan vernemende dat den viant hem hier naer stille hielt, ende naer t’veroveren vande contrescharpe voor de schantse aftoog, meynden dattet daermede gedaen was, waeromme tvolck in de contrescharpe op de wacht wesende alleen op heur wachte letten, dan so men daernaer weder eenich rumoir hoirde heeft Hopman Khael sijn Lieutenant aenden Graeve van Hohenloe gesonden hem sulcx verwittigen, ende dat hij meynde dat den viant noch aencommen soude, ende versochte in de begonnen batterie, daer hij lach, geassisteert te mogen worden met eenige musquettiers, dan den Graef niet meynende datter yet van commen soude, seyde ten sal geen mangel sijn, hout man goede wacht. Dselve Lieutenant musquettiers versocht hebbende aen Frederick van Dorp ende 20 verkregen, en was niet so haest in tquartier van sijn vendel gekeert, als ontrent 3 vuyren in den morgen, stont den viant met een groot gedruys ende haesticheyt aenquam op de groote contrescharpe tusschen de stadt ende schantse, daerdoor de sentinellen

[p. 80]

perdue in tvelt den alarme gaven. Den viant op t’midden vande tranchee aengedrongen ende met rijsbossen ende anders over de grachte gecommen sijnde op de voet die buyten de contrescharpe noch heel breet lach, heeft begonnen hant aen hant te vechten, ende is over de tranchee ingecommen aen tquartier van Damman ende den Almiral Nassau, besluytende also tusschen beyden de compagnie van Hopman Kael, die daer overvallen ende selfs doot geslagen worde. De compagnien die naer de stat toe in de contrescharpe lagen, sijn terstont naer de stadt gevlucht ende d’anderen, die naer de schantse toelagen, als Frederick van Dorp, Ingehaven, Bernevelt ende anderen sijn naer de schantse gevlucht, lopende altoes met so groote confusie dat den Graef van Hohenloe, die die nacht in de tranchee meest geweest was, ende nu in stadt gegaen, weder vuyt commende, die niet en conste ophouden ende Hopman Renier van Oldebernevelt vluchtende met sijn compagnie naer de schantse, werde alleen bij drie mannen vanden viant gevolcht ende en const evenwel niet opgehouden worden, so dat se met dese desorde verlaten ende den viant ingeruymt hebben een plaetse, die anders houbaer was ende daeraf sij te voiren met veel minder volcx den viant afgeslagen hadden, doen selfs de plaetse min houbaer was, brengende hiermede de schantse aende Moervaert in pericule, die anders geen gevaer en const hebben.

In de voors. vluchte is Hopman Damman onder de voet gevallen ende bijnaest doot getreden sijnde, eyntelijck bij den viant voorts omgebracht neffens veel anderen die in de vluchte bij den viant sijn ingeloopen ende alles sonder yemant gevangen te nemen, dootgeslagen veelen mettet swaer eynde vande roers, in vougen datter vander Staeten sijde wel doot gebleven sijn 300 mannen, ende mits dattet leeg water was sijnder noch veel ontcommen, die over de trencheen sprongen naer de watersijde ende over tslick heur in de stadt salveerden, die anders mede souden hebben moeten blijven. In t’eerste aencommen verloor den viant mede veel volcx van tschieten vande roers ende musquetten, maer naer dat hij ingebroken was, seer weynich. Hij en creeg in de contrescharpe niet dan een ijsere stuck, omdat de 2 halve canons noch bij geluck aende poorte gebleven waren. Desen nacht werde den Capiteyn Haen in de trenchee sijn been afgeschooten. Sijn Ex^cie binnen de stadt op de been wesende was wel confuys die plaetse so haestelijck verloren te hebben, alleer hij tot behoudenisse van dien naerder ordre hadde konnen geven.

[Den 19^en Julij]

Den 19^en Julij wast tamelijck weder. Den viant met dese victorie moet gekregen hebbende ende hem nu niet onmogelijck achtende, heeft vrouch

[p. 81]

op de schantse vande Moervaert beginnen te schieten, welcke schantse aende lantsijde niet al te wel gefortifieert en was, waeromme ende om den schrick die de verlopenen daer gebrocht hadden, ende dat den viant met schieten totten naernoen toe daerop continueerde, hebben de soldaten van binnen beginnen te muyten, welcke muyterie bij vele officiers, als Frederick van Dorp, Rollé, Bernevelt ende anderen niet voorbout, nochte gereprimeert wordende, is so verre gecommen dat de soldaten niet en hebben willen vechten, daerover Dorp ende Rollé den Hopman Bievry daer commanderende (die de plaetse wilde houden) so verre geporret hebben met heur vragen, wat last hij hadde ende wat hij alleen doen wilde, dat hij geconsenteert heeft dat se den trommel mochten doen slaen om tot parlamenteren te commen, twelcke doende, gaven sij tegen den avont de schantse op aenden Mareschal du Rhosne, mits vuyttreckende met vliegende vendelen, wapenen, bagagie ende voorts wat huer toequam, ende belovende in eenige maenden in tlant van Hulst niet te dienen, in welck appoinctement Bievry niet en wilde consenteren nochte dat teyckenen, hoewel den viant op de intercessie vande anderen evenwel beloofde hem oick ombeschadicht vuyt te laten trecken. Sijn Ex^cie worde hierdoor noch meer ontset, omdat dien dach in stadt noch gecommen waren 4 Vriesche vendelen met de compagnien vanden Graeve Ernst van Nassau ende Jaques Meurs, ende hij met den Grave van Hohenloe in deliberatie geleyt hadde van dien avont te tenteren den viant weder vuyte contrescharpe te slaen, waeromme Sijn Ex^cie om oick buyten ordre te stellen op de forten van Spitsenborch ende Sandtbergen noch dien avont weder vuyt Hulst (naerdat hij daer de beste orde hem mogelijck sijnde gestelt hadde) vertogen is naer Saftingen metten Grave van Hohenloe ende de gedeputeerden vanden Raet van State. Die vande stadt siende dattet nu op heur most aencommen hebben met meerder macht beginnen aende wallen te arbeyden, de borstweringe op te setten ende te verdicken om tegen het geschut te mogen staen. Den viant creeg in dese schantse een halve canon ende 3 ijsere stucken met eenige amunitie.

[Den 20^en Julij]

Den 20^en Julij wast schoen weder. Sijn Ex^cie quam aen Saftingen om daer ordre te stellen. Den Generael vande artelerie Verdoes vertooch mede vuyt Hulst, hebbende daer gelaten eenige edelluyden van tgeschut met een goet getal canoniers ende mineurs. Den Graef van Solms screef aen Sijn Ex^cie dat den viant met alle macht naer Absdael marcheerde om den pas van Nassau aftenemen, versocht daerom dat men hem de provisien volgende tlaeste afscheyt wilde seynden ende sonderlings den Colonnel

[p. 82]

Piron, omdat de wercken seer slap voorts gingen, mits hij duer sijn sieckten daer niet alomme bij conste wesen. Den viant hem nu genouch versekert houdende vande contrescharpe ende na de stadt denckende, heeft desen dach beginnen te approcheren midden vuyt de contrescharpe na de Bagijnepoorte toe met een slechte enckele loopgraef, ende om sijn werck eenige bevrijdinge te doen, heeft niet alleen hem versterckt aen tboerenhuys op den wech vande Bagijnepoorte, maer oick aldaer doen planten 2 stucken geschuts, daermede hij noch desen avont begonst te schieten op tcleyne ravelijn, daer men nu wederom begonnen hadde te arbeyden, waerdoor de aennemers vande wercken daer vuyt scheyden, niet dervende daer langer wercken, hoewel velen meynden dat ment wel voorts op hadde konnen maken so de aennemers des hart gehadt hadden, gemerckt het wel een mans lengte hoog vuyte eirde al was.

Ontrent dese tijt wasser dachvaert vande Staten van Hollant die geduyrt hadde vanden 16^en deser af, meest op de poincten van gelt te vinden, nieu volck te lichten, ordre op de convoyen ende licenten te stellen ende scheyde eerst den 27^en deser, hebbende extraordinarie geconsenteert 100.000 gulden op te brengen tot vervallinge vande costen, die men alomme moet doen, ende dat men 2000 mannen sal mogen lichten tot laste van heure provincie, tsij Engelsen, Schotten, Duytsen ofte inlanders, naerdat Sijn Ex^cie des best geraden soude vinden, daertoe de Staten Generael metten eersten eenige gedeputeerden aen hem sullen schicken om sulcx te verstaen.

[Den 21^en Julij]

Den 21^en Julij wast schoen weder. Den Graef van Solms screef aen Sijn Ex^cie, dat den viant was commen logeren op den dijck vande oude haven ende daerom beduchte dat hij geschut daer planten soude om de toevoer te besuaren, versocht mitsdien, dat men hem metten eersten de nodige provisien ende affuyten wilde seynden ende sonderlings tvolck datter noch binnen commen soude; versocht mede justicie over die vande Moervaert, opdat die vande stadt (die anders mede veel seer lache waren) huer daeraen mochten spiegelen. Den viant ging met sijn approcheren vast voort ende begonst een gelijcke loopgraef van tboerenhuys voors. af naer de Bagijnepoorte toe, ende hoewel dese loopgraven mer enckel en waren, daerop die van binnen met vuytvallen groot voordeel doen conden, en werde evenwel des niet getenteert, so omdat men in stadt veel te wercken hadde aende wallen ende anders, als omdat meest alle de capiteynen de vuytvallen afrieden, ten eynde sij geen volck en verloren, die se anders genouch van doene hadden, welcke opinie bij velen seer schadelijck geacht

[p. 83]

werde, omdat daerdoor den viant haest op haer grachten sal commen, daer se anders hem veel dagen hadden konnen affhouden. Sijn Ex^cie siende, dat hij nu niet veel prouffijts en conste doen mettet houden van leger ontrent Saftingen, heeft 300 Schotten vuyt verscheyden compagnien met 3 capiteinen in de schantse vande Raap geleyt ende dselve voorsien voor eenigen tijt van vivres ende amunitie ende tgeschut daervuyt getogen, met last dat sij geen geschut verwachten, maer so den viant geschut daervoor bracht een eerlijck appoinctement maken ende tvolck met heur geweer salveren souden. Want hoewel hij nu geen prouffijt en sach met die schantsen te doen, so en achte hij nochtans niet geraden, nochte eere genouch te wesen dselve te verlaten ofte doen verlopen, mer meerder eere te wesen dat den viant daervooren commende, dselve bij appoinctement creech, beneffens dat men hoopte dat sulcx hem eenigen tijt soude doen verliesen. Om dese redenen begeerde Sijn Ex^cie mede dat capiteyn Vaillant met gelijcke last ende op gelijcke voet in de schantse vande Sandbergen trecken soude met sijn vendel, dan so dselve daerinne eenige extraordinaris swaericheyt maeckte ende seyde, dat men hem op een vleesbanck leyde, werde Sijn Ex^cie so quaet, dat hij hem casseerde ende verboot bij de compagnie niet weder te commen of soude hem den cop af doen slaen, ende liet so de compagnie metten vendrech alleen daer binnen blijven, omdat den lieutenant absent was. Men meynde dat sijn importune propoosten geholpen sijnde, dat hij in Vranckrijck niet evenwel metten Almiral Nassau en hadde konnen overcommen, ende dat dselve tsijnder wedercomptste over hem hadde geclaecht dese oneerlijcke cassatie veroirsaeckt hebben. Dit gedaen sont Sijn Ex^cie alle de Schotten met verscheyden andere compagnien naer Bergen op den Zoem om te refraischeren ende eenige anderen naer heur garnisoen, alleen bij hem houdende sijne guarde, ende die vanden Grave van Hohenloe mette Vriesche compagnie van Graef Lodewijck van Nassau, die hij tscheepe op de Honte dede leggen, hebbende tgansche lant van Hulst rontsomme met oirlochschepen beset.

[Den 22^en ende 23^en Julij]

Den 22^en ende 23^en Julij en geschiede niet besonders. Den Graef van Solms screef den 22^en aen Sijn Ex^cie dat de borgers meest vuyte stadt liepen ende daerom groot gebreck hadde van timmerluyden, smeden ende slootmakers, die hij daerom versocht hem gesonden te worden, dat hij een tromslager vanden viant in stadt niet en hadde willen laten commen om niet te ontdecken, ende begeerde mede dat men Jan Bouvi sijn instrumenten wilde seynden vuyt Bergen op den Soom ende der Vere, dan dat den viant vast approcheerde so vande contrescharpe als boerenhuys

[p. 84]

ende oick naer de oude haven toe, daer hij opwierp een groot corps de guarde, onder defensie van twelcke hij op den dijck stelde 2 stucken geschuts ende begonst daermede, hoewel van verre, op de schantse van Nassau te schieten. Dat hij mede veel eirde opwierp ontrent de cleyne galge tegenover de Moervaert. Die vande stadt hadden al van te voiren beginnen af te keeren ende af te nemen een nieuwen dijck, die van ontrent de schantse naer de oude haven liep ende tHulsternieulant besloot, vresende dat den viant over op Nassau soude willen approcheren, ende screef den 23^en noch aen Sijn Ex^cie, dat hij met 1500 man alle daegs arbeyde, ende noch ontrent 12000 £ hadden versocht, daerom dat men hem metten eersten noch gelt wilde seynden eer den pas afgesloten was; dat men Jan Bouvy sijn voors. instrumenten wilde seynden; dat hij noch sieck te bedde lach; dat den viant naer tcleyne ravelijn bij de Bagijnepoorte approcheerde ende dat hij den viant op morgen dacht een camisade te brengen; dat den viant naer Absdael toog, ende dat hij noch smit, noch timmerman hadde, die huer stuck verstonden ende daerom seer begeerde dat men hem Plucket, Lieutenant van tgeschut, sondt. Desen dach quamen noch in stadt de compagnien van Pouillon ende Potter.

[Den 24^en Julij]

Den 24^en Julij wast schoen weder. Den viant quam met eenich volck op Absdael ende begonst hem daer te retrencheren ende plaetse te bereyden om geschut te planten, ende daermede de schantse van Nassau van d’andere sijde te beschieten, meest trachtende hierdoor so men vermoet de vaerte op Hulst langes de kreecke van Axel te beletten, omdat hij anders de schantse niet veel quaets en conde doen als te verre af wesende. Hoewel al van te voiren in de stadt in den crijsraede geresolveert was, dat men soude moeten vuytvallen ende daeromme geloot wie eerst ende wie daernaer vuytvallen soude, ende veelen daerover seer riepen dat men niet vuyt en viel, en is evenwel tot desen dage toe niet vuytgevallen, maer omdat Matthijs Helt, dien tvuytvallen mede onder de eersten te buert gevallen was ende den Major Prince (die in plaetse van hopman Cats, die sieck was, presenteerde mette Zeeusche soldaeten vuyt te gaen) seer aendreven om een vuytval te doen, is sulcx bewillicht met ontrent 600 mannen, ende omdat de brugge aende Bagijnepoorte ten deele afgebroocken ende ten dele afgeschoten was ende de Bagijnepoorte gevult, moste men langes de spoor vuytcommen, daer alleen een brugesken lach van een deel breete om vuyte stadt daerinne te commen, maer daervuyt conde men over beyden sijden langes de cingel ofte contrescharpe. De beraminge vanden vuytval was, dat men se doen soude op den rechten

[p. 85]

middach, ende dat Helt ende Prince met heur volck recht aenvallen souden op de loopgraef, die den viant vande contrescharpe af hadde beginnen te maken, ende dat Pieter Cheuwen met de Vriesen langes de contrescharpe soude aenvallen, om den geenen die in de loopgrave waren daervan af te snijden, ende dat se aenvallen souden als den wercktrommel soude beginnen te slaen. Helt ende Prince met heur volck bedectelijck vuytgecommen wesende achter de cingel vande stadt ende Cheuwen noch in tvuytcommen sijnde, werde den trommel onvoorsichtelijck geslagen, omdat men meynde dat Cheeuwen mede al vuyt was, d’anderen sijn op den trommelslach aengevallen ende hebben de tranchee ofte loopgrave overrompelt ende den viant daer gansch vuytgeslagen, ende omdat Cheuwen wat te laet quam hebben veelen middel gehadt om heur te salveren, die anders mede souden hebben moeten blijven, dan so den viant hiernaer vanden Cruysdijck ende molen aenquam om den sijnen te secoureren, sijn die vande stadt weder terugge getogen, in twelcke den Major Prince gequetst worde in tbeen. Vanden viant sijn in desen vuytval tusschen de 200 ende 300 dootgeslagen ende onder dien 3 capiteinen, omdat velen mits de hitte vanden dach slapende waren, ende vande stadtsijde boven de 7 ofte 8 mannen niet ende seer weynich gequetst. Ende hoewel men bij desen claerlijck sach wat schade ende retardement tvuytvallen den viant doen conde ende hoeseer men geabuseert was tselve dus lange vuytgestelt te hebben, en conste noch evenwel hier naer niet geraden gevonden werden meer vuyt te vallen, daertoe de blooheyt van eenige capiteinen, die voor slagen vreesden, seer veel hielp ende dat den Graef niet dadelijck genouch daerinne en voorsach ofte selfs mede van contrarie opinie was, niettegenstaende hij nu veel compagnien knechten in stadt hadde, daervan seer weynich soldaeten in de Moervaert waren verstroyt geworden, want van dage quamen noch in de stadt de compagnien vanden Almirael van Zirczee ende van Tutelaer, daertegen vuyte stadt tooch die van Jan de Giselaer. Den Graef van Solms screef desen dach aen Sijn Ex^cie vanden vuytval voors. ende dat se wel beleyt ende geluckelijck afgelopen was, versocht voort noch eenige affuyten, drie ofte vier hondert halve canoncogels, 600 musquetten ende so veel roers, ende bij ander brieven, dat den viant op Absdael was, maer noch niet gelogeert, daerop men een goet exploict soude konnen doen; datter een halve canon in stadt geborsten was ende een ijsere stuck op Nassau, versocht noch 2 halve canons te hebben ende den geborsten weder vuyt te seynden; dat hij meer bootsgesellen daer binnen versocht te hebben; dat den viant naer t’ravelijn vande Bagijnepoorte

[p. 86]

approcheerde, welcke poorte hij daerom hadde doen vullen ende een wal van 40 voeten achterleggen, opdat de minen ter stadwerts inne niet en mochten slaen, als men die soude doen springen, so wanneer den viant in de poort soude willen logeren; dat hij oick een halve mane hadde begonst te maken, hebbende op d’eene face 200 ende op d’ander 240 met 50 voeten schouders ende 100 voeten gordijns. Screef mede aende Raeden van State dat hij t’magasijn vande vivres noch niet en hadde doen aentasten, maer dat hielt voor den noot ende dan met ordre soude laten aentasten, versocht mede dvoors. 600 musquetten ende soe veel roers ende 400 halve canoncogels. Sijn Ex^cie vertoog desen dage naer Ter Neuse, om ordre te stellen dat Axel, Terneuse ende Mauritsfort mochten versterckt werden. Op den avont voeren drie scheepen vuyt Hulst, die amunitie daer binnen gebrocht hadden, dwelcke niet achtende op t’advertissement heur aen tfort van Nassau gegeven, dat se op den nacht niet en souden varen ofte ten minsten wachten, dattet water binnen de boorden vande creecken gevallen ware, aenden gront gecommen sijn, so dat se heur schepen hebben moeten verlaten, die den viant daerop vuytvallende in brant gesteecken heeft.

[Den 25^en Julij]

Den 25^en Julij wast schoen weder. Den viant schoot wel eenige schueten op tfort van Nassau sonder prouffijt, maer in t’approcheren van sijn loopgraven haeste hij hem seer. Desen dach creech den Lieutenant van Khael de compagnie, gelijck mede de Lieutenanten van Berchem ende Le Gros, die binnen Cales gebleven was. Den Graef van Solms screef aen Sijn Ex^cie ende versocht dat men hem twee beslagen affuyten wilde senden in de plaetse vande onbeslagen hem gesonden ofte hem de smeden ende timmerluyden van tleger toeschicken met noch 5 ofte 6 ijsere stucken, omdat den viant vast seer approcheerde.

[Den 26^en Julij]

Den 26^en Julij wast schoen weder ende werde binnen Hulst gebracht 2 halve canons ende eenige schepen met amunitie ende vivres geladen. Den Graef van Solms screef vuyt Hulst aen Sijn Ex^cie dat de bootsgesellen daer gecommen waren, maer dat se de amunitie niet wel en conden inbrengen om niet jachten genouch te hebben, versocht daerom noch 5 ofte 6 jachten ofte saloupen; versocht noch 2 halve canons om de geschuerden weder vuyt te seynden; item dat op Absdael den viant over de 800 niet sterck en was, die men wel een goede metten soude konnen geven; dat den viant den voorleden nacht vier stucken geplant heeft niet wijt vande spoer ende daer met van daege door de huysen geschooten, indien men op Absdael yet doen wilde, ende dien van binnen daeraf

[p. 87]

adverteerde, dat sij niet failgeren en souden; dat Sijn Ex^cie binnen Middelborch wilde doen accommoderen de familie vanden dijckgraef die in stadt goet devoir dede. Bij derde brieve, dat se den viant met huer canon van cartier hadden doen veranderen ende daerom vreesden mettertijt amuutie te derven, hoewel sij noch 60.000 £ polvers hadden, versocht daerom noch meer cruyts ende scherpen; dat die van binnen in huer devoir niet failleren en souden, ende dat hij meynde haest weder alomme te konnen gaen; dat men hem doch gelt wilde seynden met 30 ofte 40 scheutvrije rondassen ende helmetten ende waert mogelijck de rondasse van Sijn Ex^cie. Den 27^en Julij screef hij noch dat den viant op Dingsdach wilde beschieten de stadt ende Nassau, maer dat se geresolveert waren huer wel te ontfangen, ende versocht noch een vendel Vriesen tot Axel wesende met noch een ander compagnie om tusschen de stadt ende Nassau te waken; item noch een metalen mortier voor Bovy; dat sijn fortificatie wel voortging ende alleen gebreck van gelde vreesde, mits hij over de 1000 gulden naerde alreede besteede wercken niet en soude houden om leeninge ofte anders te doen, ende daerom niet en wiste hoe de Staten het met hem voor hadden; dat hij de rondasse ende helmet van Sijn Ex^cie ontfangen hadde ende dattet wat heet door de stadt te gaen werde, omdat den viant gisteren wel 1000 schooten gedaen hadde, ende versocht sonderlings in haeste hem gesonden te worden 5000 ofte 6000 £. Ende omdat in de Staeten Generael niet eyntelijcx en const gedaen worden nopende de fortificatie van Coevoerden, mits de Vriesen heure penningen totte fortificatie niet en wilden verschieten, dan mits tfort hebbende in heuren handen ende d’andere provincien daertegen waren, is Graef Willem van Nassau tot noch toe in den Hage geweest sijnde naer Zeelant vertogen om aldaer met Sijn Ex^cie te handelen ende d’vuytsprake te doen vande quote van die van Groningen ende Omlanden. Voorts ontfingen de Staeten Generael eenen brief van Caron, houdende dat aldaer veel gestroyt worde vande Engelse vloote, maer datter noch geen seeckerheyt en was. Item dat den Hertoge van Bouillon alle dagen in Engelant verwacht worde om de Coninginne de alliantie te sien sweeren, ende dat in Engelant gereet lach den Grave van Serosbery om dan terstont naer Vranckrijck te gaen ten selven eynde. De Staten Generael siende dat de belegeringe van Hulst begonst te verswaren ende datse weynich middels hadden om tottet ontset van dien yet te doen, screven aen Caron, dat hij bij de Coninginne soude aenhouden ende versoucken, dat sij volgende de goede beloften door den Colonnel Vere op t’consent vande lichtinge

[p. 88]

vande Engelsen vuyt dese landen doen doen, nu dadelijcke eenige Engelsen alleen voor een corten tijt wilde doen overcommen, om die tottet ontset van Hulst te mogen employeren, dewijle de landen nu in sulcken noot waren, dat se sonder dat secours Hulst qualijck sullen connen ontsetten, omdat den Cardinael heur nu op tweeckste aengetast hadde.

[Den 28^en Julij]

Den 28^en Julij quamen de gecommitteerde Raden van State in Zeelant geweest wederom in den Hage, refererende dattet aldaer tamelijcke wel stonde, datter noch geschut ende amunitie in stadt was gecommen, dat den viant slappelijck approcheerde ende datter geen sonderlinge vrese voor tquartier en was, indien de soldaten heur naer behoiren wilden quijten, hoewel naderhant anders bleecke, te weten dat den viant so seer haestich approcheerde, dat hij desen dach op de grachte gecommen was voor de poincte van tgroote ravelijn ende aldaer de gracht begonst te vullen, waerdoor men bemerckte dattet qualijck gedaen was, de mine in t’midden van t’ravelijn gestopt ende niet tot onder de walle ende borstweringe gebrocht te hebben, waeromme men die weder opende, t’cruyt vuytnam ende voorts begonst te maken, onseker sijnde of men nu oick den viant soude konnen voorcommen, die lange voorgecommen ware geweest, so men se niet ontijdelijck en hadde gestopt. Den viant oick wesende nu tot op de grachte gecommen, begonst hem tegen het vuytvallen te versekeren met verscheyden corps de guarden die hij maeckte, ende die hij te vooren niet en hadde konnen maken, mits hij alleen in alderijl arbeyde om aende gracht te commen, waerdoor men te beter kan bemercken tgroote versuym van die van binnen, die om heure wercken binnen te advanceren niet vuyt en vielen, doen de gelegentheyt ende de ombewaertheyt van des viants approchen selfs hemluyden daertoe lockte, daer se nochtans met heur vuytvallen den viant hadden konnen matteren ende noch wel drie weecken van huere grachten afhouden ende nu onseecker waren of alle huere wercken van binnen huer so veel verseeckertheyts ofte tijts souden konnen geven. Den Graef screef aen Sijn Ex^cie dat den viant drie batterien maeckte ende daermede haest soude schieten, dien sij meynden aende bresche wel te ontfangen ende daerom versocht noch so veel compagnien te hebben als Sijn Ex^cie ontberen mochte, omdat se binnen veel volcx verlooren ende compagnien so starck niet en waren als men wel meynde, te meer so men altoos die lichtelijck soude konnen wederom seynden, versocht noch 50.000 £ cruyts, omdat se veel schieten mosten, dat men hem oick gelt seynden wilde, dat hem seer bederf was, dat hij meynde dat den Cardinael in tleger gecommen was, dat hij

[p. 89]

ongeloffelijck aende wallen gearbeyt hadde, ende dat in twee dagen de borstweringen souden volmaeckt sijn, dat Nassau wel in defensie was beter als de stadt.

[Den 29^en Julij]

Den 29^en Julij wast tamelijck weder. Den Graef van Solms destineerde aen Sijn Ex^cie Matthijs Helt om hem te verthoinen de redenen, waerom hij meer volcx versocht ende de difficulteyten die in stadt waren, sont noch een jongen vanden viant gevangen gekregen ende screef dat den viant nu dicht aen tcleyne ravelijn was geapprocheert, daer se nochtans meynden denselven wel te resisteren. Sijn Ex^cie vertoog weder naer Bergen op den Zoem, daer veel volcx lach, omdat men een nieuwe schantse aende haven op thooft maeckte heel groot ende met 5 bolwercken, ende dat men een walle maeckte van deselve schantse naer de poorte vande stadt tot aen twerck dat voor de poorte mede gemaeckt worde om also tlant besuyden de haven tusschen de stadt ende thooft leggende binnen te bouwen ende bewaren, ten eynde men daer tusschen inne niet en quam logeren. Oick meynde men dat tvolck tot Bergen aende hant gehouden worde, om op den viant yet te doen so sulcx geraden mocht gevonden worden. Ontrent dese tijt wasser in den Hage een Agent vanden Coning van Denemarcken, van Bruessel ende Antwerpen gecommen, daer hij eenige costelijcheyden gecoft hadde die op tcouronnement van sijn Coning souden dienen, ende waren hem daer vanden Cardinael voor sijn meester geschoncken twee seer schone hackeneen costelijck behangen, daertoe hij een schip hier versocht om die te mogen doen halen, ende dat men voorts sijn credyt voor eenige penningen wilde starcken. Dese stroyde seer veel vuyt vande cloucheyt ende vigilantie vanden Cardinael, meynende dat de saken veel soude veranderen. Daertegen men desen dach vuyt een schipper van Sinte Lucas met noch andere 8 scheepen gecommen den 3^en deser verstont, dat d’Engelse vloote den 28^en Junij gecommen was in de baye voor Cadis, ende daer gevonden hadden 24 galeijen in een halve mane ende 4 galionen, daeronder een van 800 lasten, op hebbende 80 stucken genaemt S^t Philippo ende 4 pinassen elcx op hebbende 16 stucken, die bij den Coning daer waeren gesonden. Dat den Almirael van Engelant ende deser landen tselve groote schip waren aengevallen ende in brant geschoten hadden, invougen dattet mette innehebbende menschen ende amunitie alles was vergaen, dat van gelijcken waren vergaen drie galeijen ende drie ontloopen, ende dat alle de andere schepen ende galeijen eenigen tijt gevochten hebbende heur hadden overgegeven, ende dat de vloote daerbij noch wel 30 groote coopvaerders naer Indiën gedestineert ende 2 scheepen met 150 stucken geschuts geladen om naer Lisbona te gaen, gekregen

[p. 90]

hadde. Dat se den 29^en vermeestert hadden de brugge van Suaco gaende van t’eylant op tvaste lant ende aldaer verslagen 500 edelluyden te peerde tot bewaringe vande brugge gesonden. Dat se den lesten Junij stormenderhant innegekregen hadden de stadt Cadis ende alles omgebracht, dat se in de wapenen gevonden hadden wel tot 7000 toe, dat se den 1^en deser verovert hadden de stadt Rotta ende den 2^en innegekregen ende verbrant Puerto S^t Marie, ende den 3^en voorts te lande inne waren getogen naer Xeres, waerdoor men hier te lande begonst te hoopen dat tselve de oirlogen op dese sijde wel wat mochte verlichten, ende Sijn Ex^cie om den viant een naerdencken te geven, dede hier over binnen Hulst ende d’omleggende forten vieren ende triumphschooten doen, hoewel men tsedert verstont dattet so breet niet waerachtich en was als hiernaer geseyt sal worden.

[Den 30^en Julij]

Den 30^en Julij wast regenachtich weder. Den viant gevult hebbende de grachte voor de poincte van tgroote ravelijn dede desen dach met sijn wacht twee distincte aenvallen daerop doen ende werde t’elcken met verlies vande sijnen afgeslagen. Dese aenvallen als oick meer volgende alleen bij de ordinaris wacht gedaen werden daernaer bij den Grave van Solms ende den sijnen voor stormen gereeckent, ende hoewel den viant in vougen alsvooren afgeslagen was, so begonde men evenwel in stadt te bedencken, dat den viant mettertijt, tsij met sapperen ofte overvallen dit ravelijn soude innekrijgen ende daernaer middel hebben te commen op de Bagijnepoorte ende de walle vande stadt, waeromme men noodich hadde geacht daer binnen een retrenchement ofte halve mane te maken, dwelcke desen dach seer begonst te hogen, ende was aengeleyt vande Schuttershof af tot aende rosmolen toe, onder op de breete van tsestich voeten ende boven op den cruyn 40 voeten ende 2 voeten hoger als de walle aende Bagijnepoorte, daerop men setten soude een borstweringe van 20 voeten dicke, wesende een swaer werck, dat in weynich dagen niet en soude konnen volmaeckt sijn, ende dat in allen gevalle den soldaten van binnen noch meer sal matteren ende tottet vuytvallen onbequaem houden, waeromme oick niemant gevonden en worde die tselve wilde aennemen te maken, so dat den Graef genootsaeckt was tselve werck over de compagnien in stadt leggende repartieren, ende aende capiteinen voor elcke roede wercx te beloven 110 gulden, ende omdat de Zeeusche compagnien meer swaricheyts als d’anderen in twercken maeckten, beloofde den Graef heur 120 gulden voor den roede, welcke onwillicheyt van wercken veelen een quade vuytcomste vande sake dede bevresen, ende dat twercken oick niet so wel voorts en soude gaen, als het anders gewillichlijck aengenomen

[p. 91]

wesende wel soude doen, beneffens dat veelen meynen dattet een onvoorsichticheyt was so swaren werck ten eersten aen te leggen, ende dattet beter ware geweest alleen een retranchement met een baricade voor eerst geslagen, om tvolck verscher ende disposter op de defensien ende vuytvallen te houden ende oick om op andere plaetsen daer het node soude doen mede te mogen arbeyden. Doch den Graef ging evenwel met sijn begonnen werck voort, doende de huysen afbreecken daer de halve mane heene liep. Daer waeren 2 catten in stadt, d’eene achter de Schuttershof ende d’ander achter de rosmolen, maer so seer enge ende onhooch dat men qualijck tgeschut daerop verdraijen conde. In de stadt quamen noch 2 compagnien knechten ende screef den Graef dat den viant seer approcheerde, dien se anders terugge hielen so veel sij mochten, dat de wallen seer hoochden ende oick de halve mane, dat hij soude trachten sijn devoir te doen, dat se 3 stucken tegen tgroote ravelijn geplant hadden, maer dat hij noch geen grooter batterie en vernam, dat hij noch van geen gelt en vernam ende daerom sijn wercken soude moeten doen slabacken ende den soldaten vivres vuytdeylen, die men anders noch lange soude mogen conserveren, ende om dit ende andere difficulteyten door last vanden crijsrade te verthonen, sont hij aen Sijn Ex^cie Matthijs Helt. Desen dach creech men nog eenige tijdinge van t’exploict vande Engelse vloote, verschelende vande voorgaende in tgetal vande veroverde scheepen ende in den dach van tsucces, maer oick noch niet geheel mette waerheyt overeencommende, ende vougden daerbij veel vanden schrick in Spangien ende van het dwingen vande Nederlantse schippers ende bootsvolck om te dienen, als oft bijnaest daer in tlant al op rollen hadde geweest.

[Den 31^en Julij]

Den 31^en Julij wast regenachtich weder ende was Sijn Ex^cie weder tot Cruyningen gecommen, maer vertoog nochmael naer Bergen op den Zoem. Desen dach werde in stadt in thooft gequest den Colonnel Piron⁺met een schoot, waerom den Graef sulcx aen Sijn Ex^cie screef ende dat hij daeraen veel verlooren hadde, omdat alle de reste hem niet meer en assisteerde dan offer niet en waren, ende versocht daerom een ander clouck man in de plaetse van hem als Sidenisky ofte yemant anders, opdat hij mede gequetst wordende de plaetse bij faute van hooft niet verlooren en ging; dat heure halve mane haest gemaeckt soude wesen ende dat se noch in goeden doen waren; dat de plaetse was om eere te halen, daertoe hij

+ De Kolonel Jan Piron was den 13^en Julij in de stad gekomen om het bevel te voeren in plaats van den Graaf van Solms, die gekwetst was.

[p. 92]

trachten soude so lang hem thart in tlijf soude cloppen; dat hij verwondert was van tlange absenteren van Dorp ende sonderlings daer binnen versocht een man daer tlant af mocht gedient wesen ende hij behulp trecken.

[Den eersten Augusti]

Den eersten Augusti wast regenachtich weder. Den viant arbeyde vast tegen het groote ravelijn ende om hem alomme te verseeckeren sonder dat die vande stadt noch meer als den eenen vuytval gedaen hadden den 24^en Julij voorleden, daerinne veelen al seer verwondert waren, meynende dattet tegen de ordre van oirlogen was so slechtelijck de grachten te laten verliesen sonder vuyt te vallen, daer doch die van binnen veel volcx inne hadden ende noch open waren aen d’een sijde om so veel volcx inne te mogen krijgen alst van node wesen soude, ende en wisten niet wien dit toe te scrijven, dan meynden dat de indispositie vanden Graef van Solms vermengt met eenige sorgeloosheyt, ende dat Francois de Bruges (geen man tot sulcx) als Sergiant Major van tvolck, t’meeste gebiet hadde, dese gelegentheyden lieten voorbij gaen, meynende mogelijck daernaer met heur begonnen halve mane den viant te sullen konnen keeren. Desen dach vertogen vuyten Hage eenige gedeputeerden vande Staten Generael, als den Advocaet van Hollant Oldenbernevelt, tJong, Vosbergen, vander Wercken, Hottinga ende Aertssens, om met Sijn Ex^cie te spreecken vande lichtinge van eenige Waertgelders ende ander volck, oick van eenige swaricheyden tusschen die van Groningen ende d’Omlanden ende van tstuck vande quote derselver ende insonderheyt om daer bij de hant te wesen, dewijle men sach dat den viant de stadt van Hulst ernstich meynde. Sijn Ex^cie was desen dach van Bergen weder tot Cruyningen gecommen ende screef aenden Graef dat hem leet was te verstaen de quetsure van Piron; dat hij ontboden hadde den Colonnel Dorp om in stadt te gaen, die anders in tlant vander Tolen was gesonden om dat te bewaren; dat hij Sidenisky noch niet en const derven, omdat hij niemant anders bij hem en hadde om te employeren; dat hij hem noch sont 18.000 £ cruyts, die met tgeene hij hem noch gesonden hadde maeckten 40.000 £ ende 1200 ballen tot halve canons alles vande provisie vuyt Hollant gecommen, dat hem te veel dochte dat men alle daegen 1300 £ cruyts vuytdeylde, ende dat hij daerom op de dieverie die daerin gebuert wilde doen toesien; dat Graef Ernst van Nassau mede naer de stadt ging. Den Graef screef mede aen Sijn Ex^cie, dat hij met groote devotie gelt verwachte, omdat hij daer teynden was ende den viant starck op den hals hebbende veel wercken alomme most beginnen, om de stadt, die anders seer swack ende onhoubaer was, met wercken ende industrie te defenderen, versouckende dat

[p. 93]

men tgelt wilde haesten ende hem noch seynden 2000 halve canoncogels, dewijle sij met schieten den viant seer beschadichden, ende omdat tegen de sappe, daermede den viant hem aengreep niet seeckerder en was als minen, die veel cruyts wechnemen, dat hij daerom van die van Zeelant noch 30.000 £ cruyts ontboden hadde; dat hij de Bagijnepoorte viermael hadde doen mineren ende tgroot ravelijn tweemael, die hij mits sijn begonnen halve maen beter soude konnen doen spelen; dat den viant twee dagen op de grachte van t’ravelijn hadde gelegen, maer noch niet begonnen hadde te vullen. Op den avont quam in de stadt het cruyt voors. ende 2 halve canons. Den viant heeft desen nacht noch een aenloop op t’ravelijn gedaen, als wilde hij tselve inneloopen, maer werde met verlies vande sijnen weder afgekeert.

[Den 2^en Augusti]

Den 2^en Augusti wast schoen weder ende quamen de voors. gedeputeerden tot Cruyningen bij Sijn Ex^cie. Desen dach screef Sijn Ex^cie aenden Raedt van State dat den Capiteyn Matthijs Helt vuyte stadt gecommen was, die hem de gelegentheyt hadde verthoint, ende versocht volck ende gelt ende meer amunitie, daerop hij naer de stadt geschickt hadde de vendelen knechten van Holsteyn, Wingaerden, Brog, Egger, Strachen ende Balfour met 21000 £ cruyts, ende begeerde dat den Raet van State ordre wilde stellen op de penningen derwaerts te seynden ende noch 1000 halve canoncogels ende hem met ander cruyt ende amunitie te voorsien, seyndende daerbij een lijste vande provisien binnen de stadt sijnde. Item dat den Colonnel Jan Piron in sijn hooft geschooten was ende dat hij Frederick van Dorp (gebruyckt als Colonnel) daer binnen geschickt hadde. De quetsure van Jan Piron werde schadelijck geacht, omdat men meynde datter niet een Colonnel in stadt en was, die in neersticheyt ende experientie bij hem was te vergelijcken. Desen dach des morgens begonst den viant met 15 stucken batterie te schieten op tgroote ravelijn ende de Bagijnepoorte (ondertusschen quamen in de stadt de voors. 6 vendelen knechten metten Graef Ernst van Nassau) ende geschoten hebbende ontrent 1700 schueten, begonst op den naernoen met sijn wacht op t’ravelijn een aenloop te doen, dan werde met verlies van veel vande sijnen afgeslagen. In desen aenloop bleven vander stadt sijde 8 ofte 9 personen doot ende eenige gequetst. In tschieten borsten 2 halve canons in stadt. Den viant hiernaer continuerende in tschieten begonst oick t’ravelijn te sapperen, om also tselve langerhant te vermeesteren, maer onder desen oick een aenval gedaen hebbende op tcleyn ravelijn leggende voor Duvelsgat, heeft tselve met gewelt ingedruckt ende verovert. Op den avont quam een overloper

[p. 94]

in stadt, seggende dat den Marischal du Rosne, Lieutenant Generael van dit leger desen dach thooft afgeschooten was met een grof stuck, ende dat t’regement van La Berlotte op 200 mannen gecommen was, ende dat Graef Harman vanden Berch in tleger gecommen was om in plaetse van Rhosne te commanderen⁺. Dese nacht worde last gegeven aende timmerluyden, om de twee bruggen tusschen cleyne ravelijn ende de stadt leggende wech te nemen ende de palen totten water toe af te sagen, gemerckt sij sulcx noch bedecktelijck conden doen, omdat den viant hem achter de walle van t’ravelijn hielt, maer sijluyden verveert sijnde en namen mer eenige deelen af ende lieten alle de reste staen, twelcke den viant naderhant tot bruggen om aende wal vande stadt te commen hadde mogen dienen, hoewel hij hem naderhant daermede niet en beholp. Die vande stadt mosten de Bagijnepoorte met gabions repareren.

+ Acht dagen te voren hadden de gedeputeerden van de Staten-Generaal berigt naar ’s Gravenhage gezonden omtrent de vermeerdering van des vijands magt: ‘Vuyt sekere geintercipierde brieven verstanden hebbende, dat de Cardinael het meeste crijgsvolck vuyt Overijssel over Rhyn heeft doen vorderen, ende G. Herman belast met twee duysent man int leger bij hem te commen. Ende alhier compt tijdinge dat het nieuwe crijgsvolck in Lutzenburch vergadert mede in des Cardinals leger soude sijn gearriviert. Soodat apparentel. schijnt dat de slach alhier wel wat swaer soude mogen vallen.’ (Uit een brief van den 25^en Julij, berustende in het Rijks-Archief.)

[Den 3^en Augusti]

Den 3^en Augusti wast schoen weder. Sijn Ex^cie screef aenden Graef van Solms dat hij hem sondt 6000 ofte 7000 gulden om hem in den meesten noot mede te helpen; dat hij vuyte listen hadde gesien dat den lesten Julij daer binnen noch waren 40.000 £ cruyts ende hem andere 40.000 hadde doen seynden vande provisie van Hollant; dat de Staten van Zeelant hem hadden gescreven dat se noch 15000 £ naer de stadt sonden ende 1000 halve canoncogels, ende den Graef screef aen Sijn Ex^cie dat den viant naer Absdael meer volcx sont ende soude trachten dien pas af te nemen; dat hem eenige canoniers geschooten waren ende versocht daerom anderen; dat hij op tcruyt so veel mogelijck dede letten, maer dat men bijnaest gestadelijck schieten moste. Den viant schoot noch seer op t’ravelijn ende dede desen dach 2 aenloopen op t’ravelijn, dat hij innecreech, maer werde met gewelt daer weder vuytgeslagen, daerinne de Schotten te vooren in stadt gecommen heur seer wel queten ende bijnaest alle de anderen thart onder den riem staken. Den Graef van Solms screef evenwel eenige brieven vuyte stadt, so aende Staten-Generael als Staten van Hollant in sulcker vougen, dat men daer vuyt niet vernemen en conde als een groote vertwijffelinge aende sake, als hiernaer geseyt sal worden.

[p. 95]

Onder dvoors. aenvallen schooten die vande stadt seer op de loopgraven vanden viant. Den Capiteyn Suits creeg desen dach de compagnie van Vaillant te vooren gecasseert.

[Den 4^en Augusti]

Den 4^en Augusti wast noch schoen heet weder. Men ontfing in den Hage dvoors. brieven van Sijn Ex^cie vanden 2^en, daerop men terstont ordre gaf om cruyt naer Sijn Ex^cie te doen brengen ende cogels naer Hulst, maer tgelt te vooren derwarts gesonden wesende, werde desen dach bij Eeuwout den Bout daerinne gebrocht. Den viant gelogeert blijvende voor in t’ravelijn en onderliet niet die van t’ravelijn in gestadigen adem te houden met gestadich vechten ende aenvallen, die hij meest maeckte met sijn ordinaris wacht in de trencheen, die tot aende contrescharpen geextendeert waren, derwelcker aenvallen hij desen nacht noch twee dede, maer werde met verlies vande sijnen noch afgeslagen. Een overloper vanden viant in stadt commende verclaerde datter in tleger noch gecommen waren 3400 Walen ende 2600 Duytsen van nieus gelicht. Desen dach sterf in den Hage den Heere van Barchon, die tsedert den laesten tocht bij hem in Waesbrabant beleyt, ende dat de menschen te Fleru also vande toorn sprongen met een gestadige frenisie over t’afspringen van een vrouwe gequelt was. Ontrent dese tijt vertoog Calvaert van sijn Ex^cie om naer Vranckrijck te gaen.

[Den 5^en Augusti]

Den 5^en Augusti wast heet schoen weder. Den Graef van Solms screef aen Sijn Ex^cie dat hij tgelt verwachte, maer dat die somme hem niet en mach helpen, versouckt daerom meer gelts, omdat de wercken dangereuser sijn ende meer costen. Versocht mede eenige seylen totte corps de guarden, omdat se alles aende wal logeerden; dat den viant aen t’ravelijn sappeerde ende nu al vier stormen daerop gedaen hadde, maer telcken weder afgeslagen was; dat den viant in t’ravelijn mineerde, dat hij daerom t’cruyt vuyte sijne hadde doen nemen ende een ander mine leger hadde doen maken, die desen avont gemaeckt soude wesen; dat men de halve mane op eenige plaets ende parapet begonst op te setten, dat vande reste van sijn cruyt wel 10 ofte 12 duysent al verschooten was. De Gedeputeerden vande Staten Generael vertogen naer Axel ende Ter Neuse om de fortificatien daer te besichtigen. Den viant hielt dien van t’ravelijn in gestadige alarmen, dan met schieten ende dan met aenvallen, derwelcker hij noch een van dage op den naernoen dede, dan en const die vande stadt daervuyt niet verdrieven. Hoewel hem dese aenvallen veel volcx costen, ter oirsaken hij bloot vuyte trancheen t’elcken moste aencommen ende aftrecken, daer tgeschut vande walle ende vande catte aenden Schuttershof dan met

[p. 96]

teerlingen opschoot. Op de wallen werde dootgeschoten den Capiteyn Balfour ende eenige anderen vande stadtsijde, waerom den Graef van Solms den lieutenant beval de compagnie van Balfour als capiteyn te commanderen ende verwittichde daeraf Sijn Ex^cie met versouck hem mette compagnie te voorsien. Des nachts schoot den viant noch seer ende socht noch te vergeefs met eenige aenvallen t’ravelijn (daer hij nu bijnaest ten halven wege innelach) te vermeesteren. Die van binnen mineerden seer in t’ravelijn, opdat den viant minerende t’ravelijn mettet volck niet en dede springen, ende bemerckten nu seer wel heur faute, want indien sij van te vooren de mine totte grachte toegebracht hadden, souden se nu veel beter middel gehadt hebben niet alleen om t’sapperen vanden viant te beletten, maer oick om den viant te mogen doen springen. In de stadt verschooten de soldaten alle daegs mette roer ende musquet ontrent 1600 pont cruyts ende was desen dach noch in t’magasijn 60.000 £ cruyts.

[Den 6^en Augusti]

Den 6^en Augusti wast schoen weder. De Staten Generael ende de Staten van Hollant ontfingen elcx dvoors. brieven vanden Grave van Solms vanden 3^en deser, houdende van t’effort den 2^en snachts op t’ravelijn gedaen, daerbij hij aenrijginge dede, dat t’ravelijn de eenige flancque was; dat den viant dat wilde sapperen, om daernaer met die van binnen in des stats wallen te commen logeren; dat de stadt ront niet starck ende sonder flancque was, dat hij sijn beste doen soude, ende so verre sijn eere hem eenichsins geboot om de stadt te houden; dat hij al doen soude dat hem mogelijck was; dat hij wel wenschte dat de stadt so haest fortifiabel ware geweest als den Staten is geweest, die van alle vivres ende amunitien te voorsien; ende in den brief aende Staten Generael noch, dat hij met devotie tgelt wachte totte leningen van tvolck ende om de wercken te doen continueren. Dese brieven en behaechden velen niet wel, omdat se scheenen voorts te commen van degeenen die selfs aende behoudenisse vande plaetse vertwijffelde, te meer omdat vreemt dochte alomme te scrijven vande swackheyt vande stadt, daer de plaetse haest sterck genouch behoirt te wesen, die men t’elcken van volck ende amunitie kan refraischeren, waeromme eenigen oick meynden dat hij hiermede de gemoederen alomme wilde prepareren om daernaer verdrachtelijcker van t’appoinctement so t’moste gemaeckt worden, te hoiren ende achten daeromme verlooren coste so veel vivres ende amunitie daer binnen geworpen te hebben. Nietemin dewijle den viant alle daegs te vergeefs t’ravelijn bevochte, meynden oick eenigen dat hij sijn leger aldaer niet langer en soude konnen houden, te meer so men

[p. 97]

hoopte dat tverlies van eenige aenvallen, dien van binnen veel soude couragieren ende dien van buyten vermoedelijcken, daer vuyt dan wat goets soude mogen volgen. Desen dach quamen de gedeputeerde vande Staten Generael van Axel wederom, niet achtende dat Axel houbaer was, ofte dat ment so haest soude konnen fortificeren dattet te houden soude sijn, maer om tfort van der Neuze te mogen houden, daer seer veel aen was gelegen, hebbense, volgende seecker nieu besteck in de groote van ontrent 600 roeden wals, t’maken van tselve fort aenbesteet voor de somme van ontrent 4200 gulden. Den viant die, so t’wel bleeck, in t’ravelijn gemineert hadde onder faveur van alle sijn aenvallen, dede desen dach ontrent 10 vuyren een mine springen daer 25 mannen vande stadt voor in t’ravelijn sijnde bleven ende d’anderen verliepen t’ravelijn met groter confusie, heur salverende over de bresche, twelcke den viant siende ende willende sijn victorie vervolgen, is mede over t’ravelijn tot op de bresche gelopen ende wel met 50 mannen wel gewapent gecommen tot aende gabions, daermede de bresche gerepareert was, maer die vande stadt dreven den viant so dapper weder vande walle, dat die daerop gecommen waren meest doot bleven, ende dat hij een deel van t’ravelijn weder most verlaten, niettegenstaende een goet deel van sijn leger marcheerde om voorts te stormen, so dat hij niet meer en conste behouden als tgene de mine hadde bedorven. In desen aenval liet den viant 4 capiteinen ende veel volcx op de bresche doot. Een capiteyn Alfero, Italiaen, gevangen wordende, verclaerde dat van heur regement geweest waren 500 geappoincteerden, daeraf niet eenen en resteerde. Men verstont mede dat vande Iren, die mette Italianen gemuyt hadden seer veel gebleven waren. Vande stadtsijde werde in den aenval met een grof stuck doot geschoten Capiteyn Egger, Schotsman, ende een Vries hopman genaemt Wigbolt Barels met een musquet geschoten neffens ontrent 200 soldaten ende veel anderen gequetst. Den Graef van Solms belaste den broeder van Egger wesende lieutenant de compagnie als capiteyn te commanderen ende screef daerop aen Sijn Ex^cie den 8^en deser, ende de broeder creech daernaer de compagnie. Graef Ernst van Nassau vocht op de bresche bij de voors. twee capiteyns met een pieck in de hant ende queet hem eerlijck, maer den Graef van Solms sijnde de gansche nacht aende bresche geweest; was recht te vooren aen sijn logement gegaen om hem vuyt te doen ende wat te ververschen, in vougen dat hij bij theeste van desen aenval, die de meeste was, niet en was, maer op den avont siende dat hij t’ravelijn qualijck langer soude mogen houden, mits den viant so seer aendronge, ende dat

[p. 98]

eenen vanden viant al in tgat van sijn mijne in t’ravelijn leggende geweest was, vresende dat hij de coorde afsnijden ende de mine t’onbruyck maken soude, dede deselve lostrecken, die niet sulcken schade en dede als men daermede wel gehoopt hadde te doen. Hoewel men vuyte doden in de grachten ende op de stadts wallen geworpen conste oirdelen dattet niet heel sonder schade en was geschiet. Ende hiermede is den viant des nachts ontrent een vuyre meester van t’ravelijn geworden, dat hem veel volcx gecost hadde ende noch dien dach over de 300 mannen ende onder dien mede Don Louys de Mandricques, om denwelcken Graef Harman des anderen dages een trompetter sont, meest daerdoor dat den viant à la foule niet weder en const passeren een plancke, daerover die vande stadt te vooren in t’ravelijn quamen ende daerom meest in twater mosten springen. Ende is wel te vermoeden so die vande stadt so veel moeyten met vuytvallen gedaen hadden om den viant van heur grachten te houden, als sij nu gedaen hebben om dit ravelijn te defenderen, dat den viant mogelijck naar t’ravelijn noch niet en soude gekeeken hebben. Immers liepen tsedert tijdingen dat den viant alreede over de 3000 mannen verlooren hadde ende onder dien veel officiers, welck verlies den Graef van Solms met sijn scrijvens seer voorts gaf, hoewel eenigen meynen dattet so groot niet en was. Den Graef van Solms screef met Euwout den Bout aen Sijn Ex^cie van sijn verlies van volck ende versocht noch 2 ofte 3 compagnien te hebben ende dat hij over lange wel gevreest hadde dat se het ravelijn souden verliesen. Desen nacht waren die vande stadt so confuys, dat se de bresche aende Bagijnepoorte gansch ongerepareert lieten leggen, alleen met gabions tegen het overloopen opgeset, twelcke een groote onvoorsichticheyt ende geen teecken en was van lange te houden.

[Den 7^en Augusti]

Den 7^en Augusti wast heet weder. Den viant meester geworden sijnde van t’ravelijn, hielt hem stille, soe men vermoede om hem daerinne te verseeckeren ende approprieren om sijn volck inne te mogen houden, maer desen nacht dede hij eenige plancken overworpen om tot aende walle te mogen commen, twelcke men hem niet en conste beletten, mits de walle geen flancke en hadde. Die van binnen hadden drie minen in de walle ende waren doende om de wallen aende sijden daer de halve mane aencompt af te snijden, om so heur halve mane beter te defenderen, ende naer deliberatie daerop gehouden, begonnen de bresche aende Bagijnepoorte te repareren, als of se al vertwijffelt hadden aende sake, sonderling so bij eenigen den moet begonst te sincken, so dat Popke Roorda, hopman al van appoinctement hadde beginnen te spreecken ende den predicant

[p. 99]

versocht daeraf aenden Graef vermaen te willen doen. Desen dach sont den Graef van Solms aen Sijn Ex^cie den voors. gevangen Alfero ende veradverteerde dselve van alle de geschiedenisse van gisteren ende van sijn groot verlies, omdat men nergens in de stadt wesen en mochte sonder vrese van gequetst te worden, ende versocht daerom als noch 3 ofte 4 compagnien volcx hem gesonden te worden, ende verhaelde daerbij dat de bresche aende Bagijnepoorte niet wel te repareren en was, doch dat de halve maene meest was volmaeckt om huer te seconderen indien den viant huer soude trachten te overvallen, ende nopende tgeene Sijn Ex^cie gescreven hadde, dat men alle dagen so veel volcx om lichte quetsuren vuyte stadt liet, verclaerde dat men niemant daer vuyten liet dan op attestatie vanden Chirurgijn, vuytgeseyt alleen den Capiteyn Holsteyn. Den Cardinael was desen dach selfs in tleger tot in de schantse vande Bloem gecommen. Desen dach vertogen de gedeputeerden vande Staten Generael naer Bergen op den Zoem om de fortificatie aldaer begonnen te besichtigen. In den Haege werde den Heere van Berchon, alsof hij dadelijck Marischal de Campo was geweest, begraven met een banderol, wapenrock, helm, sweert, stock, gantelets, sporen ende 2 peerden.

[Den 8^en Augusti]

Den 8^en Augusti wast schoen weder. Den Graef van Solms screef aen Sijn Ex^cie dat men niet geloven en soude hoe swack de Hollantse ende Zeeusche compagnien waren ende hoeveel volcx hij alle dagen verloor, versocht daerom een goede ververschinge ende de swacktste wederom te mogen vuytseynden; dat den viant altoes approcheerde ende sijn geschut verplante om beter in flanck te schieten; dat den viant tusschen travelijn ende de stadt noch niet begonnen hadde te vullen. Den viant vuytet rapport van eenigen eergisteren op de bresche geweest sijnde, verstaen hebbende mogelijck hoe het achter de Bagijnepoorte gestelt was, heeft den voorleden nacht sijn geschut verplant ende dat gestelt tegen het Duvelsgat, leggende westelijck vande Bagijnepoorte af, maer liet dese batterien eenige dagen stille staen ende heeft met andere stucken van dage seer beginnen te schieten op tbolwerck aende dubbelpoorte leggende, dan ontrent 8 vuyren is tvier in eenich cruyt gecommen ende heeft eenigen doen springen, waernaer den viant meest stille bleef om t’ravelijn te approprieren ende tot sijn defensie te begraven. In de stadt werde op de walle met een grof stuck doot geschooten den Capiteyn Schinckel ende oick een Engels lieutenant die d’Engelsen van Vlissingen daer binnen wesende commandeerde. Travelijn verlooren wesende, vreesden veelen dat den viant heur mogelijck ontrent Duvelsgat soude willen aentasten, daer heur halve

[p. 100]

mane niet achter en quam, maer alleen de naeckte walle sonder flancke was, maer den Graef sulcx niet eygentlijck willende geloven en const hem niet resolveren om daer achter eenige defensie te maken, dewijle de groote halve mane niet volmaeckt en was, ende heeft daerom aen Sijn Ex^cie gesonden den Sergiant Major Prince om den staet vande stadt te verthoinen, meer volcx te versoucken ende met Sijn Ex^cie te handelen om met eenich volck op Absdael te commen ende met die vande stadt (die daertoe vuytvallen souden) den viant aldaer op te slaen. Desen dag screven de Staten Generael aenden Graef van Solms dat se sijne brieven vanden 3den ontfangen hadden ende blijde waren te verstaen tgoet devoir bij hem ende den crijsluyden aengewent in de stadt ende dat se huer voorders op de dapperheyt, voorsichticheyt ende vromicheyt derselver betrouden ende niet laten en souden hem te assisteren, naer dat de billicheyt ende der saken gelegentheyt soude vereysschen. Desen dach quam in den Hage Milord Lincolm om naer Hessen te gaen ende daer te heffen het kindt van den Lantgraef vuyten name vande Coninginne.

[Den 9^en Augusti]

Den 9^en Augusti was het schoen weder. Den viant hielt hem gansch stille, vollende de grachten tusschen t’ravelijn ende de stadt, ende begonst eirde int cleyn ravelijn te brengen, om dat te verhoogen, als of hij daer een catte wilde maecken ende prepareerde mede sijne batterien tegens het Duvelsgat, waeromme den Graef siende dat se daer wel aengetast mochten worden, twelcke hij nochtans te vooren niet en hadde willen geloven, omdat hij meynde dat se over de grachten niet en souden konnen commen, ende daerom daer niet en hadde doen wercken, ende evenwel anders weynich moets totte sake hebbende, ofte door sijn eygen ofte der capiteynen weynich couragie (dat velen bij heur eygen soldaeten geexprobeert werde) vertwijffelende, heeft desen dach in crijsrade doen versamelen alle de capiteinen vande stadt, ende aldaer den noot ende periculen ende dat de stadt geen flancken en hadde in deliberatie geleyt, daer goet gevonden is, dat men noch den hopman Jan de Wit aen Sijn Ex^cie met credentie soude seynden om te remonstreren den voors. noot, pericule ende gelegentheyt vande stadt, ende dat men alle dage wel 50 mannen verloor (hoewel tselve niet duergaens waerachtich en was) ende dat tvolck mette wercken gematteert sijnde, veelen den moet begonden te verliesen om daerop te versoucken advys, hoe se heur voortaen sullen hebben te gedragen ende in allen gevalle te versoucken meer volcx ende een notabel persoen hem de fortificatie verstaende in stadt gesonden te worden om te besichtigen de wallen ende cleyne flancken vande stadt, daeraf niet mogelijck en was

[p. 101]

defensie ofte den viant afbreuck te doen, ende voorts om in stadt te hebben een ingenieur om alle noodelijcke wercken te ordonneren. Hiervuyt begonst men claerlijck te sien dattet in stadt gedaen was ende dat se mer een pretexte van excuse en sochten, sonderlings omdat den Graef selfs altoes roemt dat geen ingenieur hem yet en soude konnen leeren. Men bemerckt mede de beesticheyt van so veel oversten ende capiteinen die heur seer weynich de fortificatien mosten bekennen te verstaen, dewijle sij dese instructie vuytsonden. Capiteyn Bruges maeckte hem gereet om met een brief van recommandatie aen Sijn Ex^cie te gaen ende van denselven te becommen de compagnie van Hopman Schinckel daeraf hij daernaer belofte creeg. Den Sergiant Major Prince met Sijn Ex^cie in communicatie geweest sijnde nopende de gelegentheyt vande stadt ende van den aenslach op Absdael, en heeft Sijn Ex^cie niet goet gevonden den selven aenslach van sijne sijde mede te doen doen, omdat hij seer weynich volcx bij hem hadde, maer achte beter dat men het met een vuytval vuyter stadt dede, daertoe hij heur meer volcx soude seynden, ende nopende de gelegentheyt vande stadt, verclaerde te verhoopen dat den Graef ende garnisoenen daer binnen sijnde huer devoir ten vuytersten toe souden doen, ende het daerom den Major Prince weder naer stadt gaen ende sondt met hem in stadt de compagnie knechten van Sidenisky, van Cornput, van Steenhuysen ende 2 Schotse, die desen nacht in stadt quamen. Den Lieutenant van Damman creech desen dach de compagnie. Sijn Ex^cie besoingeerde met Graef Willem tot Cruyningen op de quote vande stadt ende Omlanden van Groningen; vande welcken de Staten Generael geeyscht hadden de 2/3 van Vrieslant, bedragende tegen elcke 100,000 £ bij de vier contribuerende provincien te furneren 8860 £ 5 st~ ende daerop die vande stadt ende Omlanden gepresenteert hadden te geven als die van Utrecht, te weeten 6645 £ 6 st~ 4 d~. Ende naer overlegginge vande macht vande provincie ende regard genomen op den eysch ende bot, vonden goet ende verclaerden voor vuytspraeck, dat se tegen elcke 100,000 £ bij de vier contribuerende provincien te furneren betalen ende daerboven geven souden de somme van 8250 £, ende dat die quote heur aengereeckent soude worden niet alleen nu voortsaen, maer oick bij retrotractie vanden tijt af haerder reductie, daerop men met hemluyden soude liquideren ende dien volgende volck daerop repartieren. Daerinne die vande stadt ende landen so veel versuymt hebben, dat se te vooren mette Staeten Generael hadden konnen accorderen op de somme van 7752 £ 17 st~ 4 d~ obl., wesende een deylinge van tverschil tusschen den eysch ende het

[p. 102]

bot, die de Staten Generael heur gcpresenteert hadden, maer bij heur gedeputeerden niet en was geaccepteert ofte aengenomen, omdat se daertoe niet gelast en waren, mits twelcke nu wesen sullen vijf contribuerende provincien, gevende in de hondert duysent gulden die van Hollant 59354 £ 12 st~ 10 d~, die van Zeelandt 14607 £ 10 st~ 7 d~, Vrieslant 12277 £ 14 st~ 5½ d~, Utrecht 6138 £ 17 st~ 2¾ d~, Groningen ende Omlanden 7621 £ 4 st~ 10¾ d~.

[Den 10^en Augusti]

Den 10^en Augusti wast schoen weder. Den viant hielt hem stille, arbeydende om aende walle te commen. Die vande stadt sonden Jan de Wit naer Sijn Ex^cie mettet voors. bevel ende credentie vanden Graef van Solms ende instructie vanden crijsrade, twelcke Sijn Ex^cie hoirende niet wel tevreden en was, maer ontboot terstont de gedeputeerden vande Staten Generael tegen morgen bij hem te commen. Dewijle die vande stadt Jan de Wit vuytgesonden hadden om advis, lieten sij alle saken berusten tot op heur wedercomste, sonder selfs eenich nieu werck ofte defensie te beginnen aende sijde daer den viant heur nu dreychde aen te tasten, maer dede evenseer aende groote halve mane arbeyden, waeromme men wel sach datter geen ordre nochte couragie in stadt was. Veelen namen het daervoor dat den Graef selfs vande sake most despereren ofte t’eynde raet wesen, omdat hij vuytseyndende om advis binnen middelertijt dede stille sitten ende den viant liet begaen ende sonder hinder doen wat hij wilde, vuytgeseyt dat men altemet eens schoot, in welcke La Berlotte yet willende besichtigen swaerlijck gequetst was, hoewel den Graef aen Sijn Ex^cie screef dat de 7000 gulden hem laest gesonden, geexpendeert waren ende daerom meer gelts versocht, omdat de wercken voortaen periculeus waren ende hij den soldaten alleen met gelt daertoe moste coopen. Die van Zeelant hadden desen dach in stadt gesonden noch 2 scheepen met koorn, twelcke men in de stadt niet en wiste te solderen, mits de huysen so seer gebroocken waren, waerom dat Graef van Solms die weder vuytsondt, ende des nachts vuytvarende, quamen aenden gront bij versuym, werden vanden viant overloopen ende in brant gesteecken. Hierdoor werde dit koorn ende schepen verlooren, twelcke den Graef met beter ordre in de stadt in de scheepen hadde konnen doen houden.

[Den 11^en Augusti]

Den 11^en Augusti wast schoen weder. Die vande stadt hielden heur noch stille ende den viant ging altoes met sijn wercken voort. De gedeputeerden vande Staten Generael quamen bij Sijn Ex^cie ende daer werde nochmael Jan de Wit voors. in tlange gehoort, ende naer veel delibererens op de sake goetgevonden dat men terstont wederom seynden soude met

[p. 103]

brieven aenden Graef, dat Sijn Ex^cie alreede ordre hadde gestelt dat in de stadt noch souden trecken de compagnien van Sidenisky, Steenhuysen, Cornput, Vermeerten ende Michel ende ontrent 70 man vande compagnie van Strachen, makende wel 600 mannen; dat hij Graef beter verstont ende const oirdelen vande fortificatien als anderen; dat hij oick geen ingenieur aende hant hadde, maer boven alles begeerde dat hij in stadt onder den capiteinen ende alle de officieren ordre wilde stellen (indien den viant eenig generael assaut ende op verscheyden plaetsen wilde geven) dat elcx soude mogen weeten wie eerst den storm soude afslaen ende wie dien seconderen; dat hij hem in noot daerbij wel soude vinden ende sonderlings de dangereuste plaetsen mette beste capiteinen niet bij lotinge maer duer sijn bevel doen besetten; dat hij voorts niet en twijffelde ofte de capiteinen, officiers ende soldaeten souden hem daerin gehoirsamen ende in alles assisteren als den dienst vande landen, huer eedt, eere en reputatie sullen vereyschen; dat men hem metten eersten penningen soude doen hebben ende dat hij hem middelertijt mette penningen totte fortificatie ende de leeninge der soldaten mochte dienen, ende andere brieven aenden crijsraet, dat men niemant en wiste in stadt te seynden, die men de sake beter betroude als den Graef van Solms; dat se daeromme hem volgen ende gehoirsamen wilden ende hier maken haer eere te quijten ende vuyterste devoir te doen, volgens men heur vertroude om dese plaetse te behouden ware het eenichsins mogelijck. Sijn Ex^cie was van advys geweest den Graef toe te scrijven dat hij eenen goeden storm soude afslaen ende daernaer hem naer de gelegentheyt der saken reguleren, maer de Gedeputeerden vande Staten Generael wilden wijser wesen ende meynden dat se de stadt al te haest souden verliesen ende deden daeromme generaelder scrijven, twelcke naderhant veroirsaeckte dat men niet eenen storm en verwachte, daer se in gevalle van t’advis van Sijn Ex^cie apparentelijck die verwacht souden hebben. Sijn Ex^cie verclaerde tot Jan de Wit ende Bruges niet wel tevreden te wesen, dat men t’maken van nieuwe defensien achter Duvelsgat dus lange vuytgestelt ende niet eer begonnen en hadde, ende dat tvolck van binnen weynich gemoet waren ende dat men sijn vuyterste devoir behoirden te doen om de plaetse te defenderen. Men achte mede voor een wonderlijcke sake dat den Graef dus vuytsondt, alsof dese stadt heel cleyn sijnde met 37 vendelen knechten ende noch achter open sijnde ende geen gebreck van eenige dingen hebbende niet en souden konnen behouden worden, daer alle andere steden, daer men inne kan commen, genouch voor ontset gehouden worden, waeromme men

[p. 104]

begonst onmogelijck te achten een stadt als Breda (driemael so groot als dese) wel te konnen doen bewaren, ten ware men 100 vendelen knechten daerinne wierp.

Ontrent dese tijt was de Gravinne van Hohenloe tot Emmerick geweest om met haren broeder den Prince van Orangien te spreecken, die haer daer te commen bescreven hadde, dan omdat hij niet en quam keerde sij wederom sonder hem langer te verwachten.

[Den 12^en Augusti]

Den 12^en Augusti wast schoen weder. Den Graef screef aen Sijn Ex^cie dat de halve mane bijnaest volmaeckt was ende daerom gelt soude van doene hebben, oick totte wercken die noch mosten begonnen worden, twelcke hij niet en hadde, versocht daerom tselve te verhaesten om alle inconvenienten die door dilay van dien mochten overcommen, dat hij mer 2400 gulden noch hadde ende daertegen wel 6000 gulden schuldich was van wercken; dat den viant nu eenige dagen seer flauwelijck hadde geapprocheert ende in sommige plaetsen niet met allen; dat hij middelertijt geen tijt en verloor maer hem altoes verseeckerde ende op morgen een vuytval naer Absdael gedacht te doen, ende werden Jan de Wit ende Bruges weder naer de stadt gesonden daer sij eerst den 13^en met pericule innequamen, sijnde bij den viant so naer gevolcht, dat se heur over tslick mosten salveren, daeromme Jan de Wit seyde den brief aenden Graef van Solms gescreven in tslick geworpen ende vertreden te hebben, maer die aenden crijsraet bragt hij binnen. Eenigen meynen dat hij ende Bruges den brief aenden Graef opgebroocken hadden om te sien watter innestont ende daernaer wech geworpen, op dat den Graef hem daernaer niet en soude rechten, altoes en deden sij geen rapport in stadt om d’anderen moet te geven. De gedeputeerden der Staten Generael vertoogen desen dach van Sijn Ex^cie om weder naer den Hage te gaen, hebbende bij die van Zeelant geobtineert dat se tot lichtinge vande Waertgelders souden verstaen, ende bij Sijn Ex^cie, dat hij sulcx voor t’eerste voor goet insach ende geraden vont, dat men de Engelsen soude verstercken ende alle de vendelen op 150 hoofden maken ende daartoe een racruete van 400 mannen doen commen. Item dat men nog twee nieuwe Schotse compagnien soude lichten elcx van 150 hoofden met een racruete voor t’regement van 300 mannen. Ende omdat men t’overgroote bedroch der capiteinen langs so meer vernam ende datter niet geacht en worde om eer daerinne te konnen remedieren, dan tvolck hooft voor hooft te doen betalen, daeraf men een preuve wilde doen, was mede geresolveert dat men de Waertgelders specialijck aennemen soude met die voorwaerden

[p. 105]

dat men heur volck hooft voor hooft soude betalen, om ingevalle men tselve goet vont, dat men dan de andere compagnien metter tijt alles daertoe mede soude brengen. Totte lichtinge vande racruete vande Engelsen hadde Sijn Ex^cie bescreven Henry Dogwra, overste lieutenant van t’regement van Vere. Den Graef van Solms merckende dat den viant van Absdael naer twater toe vast approcheerde ende dat die in de loopgraven waren qualyck bij den heuren mochten gesecoureert worden, heeft, volgende het advys van Sijn Ex^cie, hem bij den Major Prince gebracht om op Absdael vuyt te vallen, desen nacht vuyte stadt in tfort Nassau doen trecken 600 mannen, van elck regement 150, om daermede op morgen een vuytval te doen.
De Staten Generael hadden al in t’begin van dese belegeringe door Caron de Coninginne van Engelant om eenich secours tottet ontset van Hulst te hebben, maer ontfingen ontrent dese tijt een brief van Caron, houdende dat de Coninginne sulcx afgeslagen hadde ende geseyt voor dese tijt geen volck vuyt haer lant te mogen ontberen⁺.

+ Zie de beide brieven van Caron onder XCIX en C, in van Deventer’s Gedenkstukken van Johan van Oldenbarnevelt, blz. 119 en 125.

[Den 13^en Augusti]

Den 13^en Augusti wast schoen weder. Sijn Ex^cie screef aenden Graef van Solms dat hij blijde was te verstaen dat den viant hem begonst tijt te geven om sijn fortificatien te voorderen; dat hij metten Staten gesproocken hadde om hem gelt te doen seynden ende tselve alle vuyren verwachte, ende versocht dien van Zeelant hem middelertijt te willen seynden 3 ofte 4 duysent gulden; dat hij daerentusschen soude aenspreecken tgelt tot leeninge der soldaten gedestineert ofte eenige vivres vuytet magasijn vercoopen. Den Graef van Solms gedaen maeken hebbende een brugge van schuyten dicht onder tfort van Nassau in de canal mettet leeg water, die om de hoochte des Schoors bij den viant niet en const gesien worden, heeft den vuytval daerover naer Absdael doen doen. Vooraen toog den vendrech van Brucseaux met 50 musquetters vuyte schantse mede genomen, daernaer volchde Brucseaux met 100 mannen van tSeeus regement, achter hem Zaechman met 150 man van tVries regement, daernaer Stracken met 150 mannen van tSchots regement ende eyntelijck den lieutenant van Graef Ernst van Nassau met 150 mannen vande Hollantse compagnien, wesende gevolcht bij 50 bootsgesellen om tgeschut af te brengen ofte vernagelen. Dese gaven so dexterlijck op den viant dat se forceerden de tranchee voor tgeschut; item die daer tgeschut stont ende noch twee trancheen daer achter alles doot slaende, dat niet tijdelijck en conde wech

[p. 106]

commen, ten getale van ontrent 70 mannen, daeronder waren 4 capiteinen so men vuyt een Schots capiteyn (die den Coning wel 30 jaren gedient hadde) ende een Spangiaert, die gevangen worden, verstont, maer so den viant te voet ende te peert vande Berchems kreecke aenquam om de vluchtende van Absdael te secoureren, sijn die vande stadt in goede ordre weder afgetogen, hebbende verlooren den Lieutenant van Pr. Cheeuwen ende een sergiant van een ander vendel. De bootsgesellen niet konnende tgeschut afbrengen, om eenige diepe creecken wille, ende geen goet verstant hebbende van tselve te vernagelen, ende dat daertoe eerst af te schieten, wierpen heur aen tplunderen ende versuymden daermede tgeschut naer behoiren te vernagelen.

De voors. gevangenen confirmeerden dat La Berlotte gequetst ende vuytet leger vervoert was. Vuyte gelegentheyt van desen vuytval sach men noch so die vande stadt dselve met 1500 mannen also wel gedaen hadde als met 600 dat se naer apparentie theele leger tot Absdael wel souden opgeslagen hebben, ende dat se daeromme te beschroomt handelden, dewijle sij volcx genouch binnen de stadt hadden. Die vande stadt hadden een mine in de walle ontrent de Bagijnepoorte, daer se gestaedelijck innehielen eenige musquettiers, die niet eenen schoot en schooten sonder yemant vanden viant te treffen, omdat se in tvullen ende overgaen vande grachte heur heel naer quamen, twelcke nu een goede wijle geduyrt hebbende, eer den viant des gewaer werde, dede hij t’elcken met geschut schieten op eenen grooten steenen toorn vande poorte meynende dat men daervuyt schoot, maer den viant desen dach sulcx vermerckt hebbende, heeft 2 ofte 3 personen gesonden om de mine te stoppen, die sulcx gedaen hebben, daeraen gecommen wesende, terwijle die vande walle qualijck wacht hielden. Die van binnen merckende dat heur die mine nu niet en conde dienen ende dat dselve mogelijck oirsake soude wesen van te ontdecken heure groote mine, hebben daerinne geleyt een halve tonne cruyts, die toegemaeckt ende daernaer doen springen, op hope dat dselve voor vuyt soude slaen, daer se minst bewaert ende niet dan in haeste bij den viant gestopt was, twelcke also gebuert is, ende heeft veelen vanden viant die voor op t’ravelijn ofte aen tvullen vande grachte waren wechgeslagen ende met eirde overdeckt, waernaer den viant vrij ende onbecommert tot aende walle conde commen ende begonst hem in den voet van dien te logeren over beyden sijden vande Bagijnepoorte, twelcke ten deelen veroirsaeckte dat den Graef qualijcken wilde geloven, dat den viant hem bij Duvelsgat soude willen aentasten (niettegenstaende hij noch van

[p. 107]

dage de cingel ofte contrescharpe ontrent Duvelsgat doorsneedt ende eenigen den Graef daerom aenseyden dattet hooch nodich was aldaer toe te sien ende tegendefensie te maken) daerom oick tvoorsien daartegen terugge bleef. Den Graef van Solms screef aen Sijn Ex^cie dat alle saken in stadt noch wel stonden, daerom den viant vande stadt niet veel en hadde te hoopen als hij te vooren gescreven hadde, dat den viant over den Havendijck gecommen was ende scheen of hij huer daer meynde aen te tasten om van Nassau af te snijden, twelcke hij hem met vuytvallen ende geschut wel soude beletten ende hem als een soldaet quyten so lange het God soude believen, verhalende voorts den effect van tvuytvallen ende de mine ende dat hij noch twee minen gereet hadde, ende versocht gelt om sijn wercken te mogen volmaken.

[Den 14^en Augusti]

Den 14^en Augusti was tschoen weder. Die vande stadt deden wederom een vuytval over de Spoor⁺naer de Moervaert, daer se ontrent 40 mannen vanden viant dootsloegen, twee kleyne vendelen met twee roode escharpen kregen ende de gabions, daermede de loopgrave beset was, in brant staken. Hiernaer screef den Graef tselve aen Sijn Ex^cie ende mits sij gestadelijck schieten mosten, ende daermede ende mette minen veel cruyts consumeerden, so versocht hij noch 40.000 £ cruyts ende een goede quantiteyt musquetten ende roers ende sonderlings dat men doch tgelt niet en wilde vergeten, also hij wel voor 50 duysent gulden wercken al gemaeckt hadde, als men se ten hoochsten soude estimeren, ende vouchde daerbij dat Jan de Wit hem over tslick hadde moeten salveren ende van dage met groot pericule daerin gecommen was ende daerom sijn brieven in tslick getreden hadde, daerdoor hij tbevel van Sijn Ex^cie niet en hadde konnen verstaen. Den viant verseeckerde hem vast over beyden sijden vande Bagijnepoorte in de walle, daertegen anders van binnen weynich devoirs gedaen worde, daeromme men wel sach dat se mettertijt de sake ten eynde souden laeten loopen ende nimmermeer de extremiteyt verwachten, te meer so den viant twater vuyte grachte begonst af te trecken door een oude sloot tusschen Duvelsgat ende de Bagijnepoorte, die daerom t’anderen tijden bij die van binnen was gevult. Hieronder begonnen Popke Roorda ende Jan de Wit te samen van een appoinctement te maken te spreecken, souckende eenige anderen daertoe te persuaderen, ten eynde sij de sake totte vuyterste noot niet en lieten commen, daertoe Jan de Wit vougde dat hij laest vuyt wesende vande Staten selfs wel verstaen hadde, dat se de stadt voor

+ De Spoor was een klein ravelijn, ten oosten van de Bagijnenpoort.

[p. 108]

verlooren hielden ende wel wilden datter so veel provisien niet inne en waren, twelcke onwarachtich was, gemerckt dselve geseyt hadden dat men hem in dese plaetse behoirde te evertueren om den viant te steuyten, ende dat men daerom so veel provisien daerinne geschickt hadde, twelcke bij hem, die verveert was, aldus verdrayt worde om anderen mede verveert te maken. Sijne Ex^cie screef aende Staeten Generael met oversendinge vanden brief vanden Graef van Solms vanden 12^en om in der haest te hebben voor de saken van Hulst noch 12 ofte 13 duysent gulden sonderlings so in Zeelant daertoe geen middel en wort verclaert te wesen, ende so die van Zeelant bij hem quamen ende verclaerden gans geen middel selfs tot 3 ofte 4 duysent gulden te wesen, heeft hij nochmael aende Staten Generael sulcx gescreven ende versocht dat men tgelt doch wilde verhaesten om den Graef ende soldaten in stadt niet te decouragieren. De gedeputeerden der Staten Generael in Zeelant geweest, quamen desen dach wederom in den Hage, daer van gelijcken quam eenen Pieter Regemorter, die met Graef Lodewijck van Nassau op de Engelse vloote mede was gevaren, sijnde bij den Heere van Warmont ende Colonnel Vere afgesonden met credentie, om Sijn Ex^cie ende den Staten te verhaelen, hoe het mette vloote afgeloopen was, wat sij vuytgerecht hadde ende waerom sij Cales weder hadden moeten verlaten ende eensamentlijck te verclaren dat se op heur wedercomptste waren. Dese gehoirt sijnde, verclaerde dat de vloote den 13^en Junij van Plemouth seyl gemaeckt hadde ende eerst ondeckt was vande galeijen tusschen Sinte Lucas ende Rota, die daer van te Cadiz advertentie deden den lesten Junij so de vloote voor de baije quam, ende mits den starcken wint niet en const debarqueren; dat se in de baije vonden de vloote naer Indien gedestineert met 21 oirlochschepen tsamen starck 57 scheepen, ende onder dien de Galioenen St. Philippe, St. Thomas, St. André ende St. Matthieu elcx 54 metale stucken ende 700 mannen ophebbende, twee ragousiers voerende 52 stucken, drie fragatten elcx met 18 stucken ende geladen met metale geschut elcx (so men daernaer vande gevangenen verstont) met 200 stucken om te Lisbona te brengen ende een ander vloote te monteren. Den Almiral ende Vice Almiral waren scheepen, voerende elcx 40 stucken om de vloote naer Indien te convoijeren, d’andere gemene oirlochschepen 24 ofte minder stucken voerende, der coopluyden schepen waren Spaensche scheepen vuyt Galicien ende Biscaye met drie ragousiers; onder Cadis lagen 22 galeijen.

Den 1^en Julij sijn alle de Spaensche scheepen naer Port Real geseylt, maer de 4 galioenen voor Puntal geanckert ende de galeijen gebleven om het

[p. 109]

debarquement te beletten. Vande Engelse vloote heeft Vere met eenige ondiepe schepen mette galeijen gevochten om die te verdrijven, die naer een vuyre vechtens ende datter 5 onnut gemaeckt waren de retraicte namen achter de galioenen, die men mits tlege water niet clampen en conste, maer verwachtende den vloet heeft meest al de vloote daertegen wel vier vuyren lang geschooten. Hier onder is Capiteyn Willem Hendricxz. van sijn eygen vier opgevlogen, daerdoor die vande stad seer begonden te roupen, dan corts daernaer hebben de galioenen seyl gemaeckt ende sijn op tdrooge gevaren, tvolck over boort springende om hem te salveren, waerdoor den Graef van Essex genootsaeckt was pijnassen ende cleyne scheepen naer de galioenen te seynden, vresende tgeene geschiede dat se den brant daerinne steecken souden. De Galioen St. Philippo geabbordeert sijnde is in brant gecommen ende de pijnasse mede verbrant, tvolck haer bergende in schuyten. De Galioen St. Thomas is mede verbrant, maer die van St. Matthieu ende St. André gesalveert ende naer van tsant gebracht. Die vande stadt die hierop haer hoope gesteld hadden sijn dit siende seer gedecouragieert. Op den naernoen is tvolck aen t’Puntal gedebarqueert sonder resistentie ende is d’eerste troupe van ontrent 900 mannen gemarcheert naer de stadt, daer ontrent 500 cavalgieres van Xeres (te vooren in stadt tot secours gecommen) ende 600 mannen te voet om te schermutseren vuytquamen, dan dvoors. Schutten, daer den Graef van Essex bij was ende 400 piecken vanden adel voluntaire onder tbeleyt van Graef Lodewijck van Nassau op huer aendringende sijn alles in confusie gecommen ende naer de stadt gevlucht, de ruyteren velen haere peerden abandonnerende om de poorte inne te dringen, d’anderen vluchten naer een nieu bolwerck dat daer gemaeckt werde ende salveerden huer daerover in stadt, daerop Graef Lodewijck tselve bolwerck mede dede beclimmen ende brocht sijn volck also in stadt, mits den viant sijn peerden verlatende hem over de wal ende daer die naest aen zee compt salverende den wech daertoe wees, ende hebben so met weynich verlies de straten, wallen ende marckt gewonnen de innewoenders ende 2 vendelen soldaten van tgarnisoen huer meest gesalveert hebbende in de castille, sijnde over de sijde vande Engelsen over de 25 mannen niet gebleven ende weynich vande stadt⁺. Vuyte huysen werde eenige defensie met steenen gedaen, maer

+ In een brief van Essex aan de Staten Generaal, gedateerd ‘de la rade de Cales Males ce 6^me de Juillet, stile angloise,’ komen de volgende woorden voor, betrekkelijk het wakker gedrag van den jeugdigen Graaf Lodewijk: ‘De la vertu et merite de Mons^r le Comte Luys de Nassau je me sens obligé de rendre tesmoignage. Je vous asseure que son courage a esté un esperon a toute nostre noblesse Angloise, et qu’il eust esté le premier qui entra dans ceste ville, si je n’eusse pas usé mes bras aussi bien que mon autorité pour le retenir. Pourtant comme vous aves estes tresheureux en ceste tresnoble maison, ainsi vous vous pouves promettre que ce brave jeun Seign^r monstrera tresbien d’ou il extraict.’ (Rijks-Archief, Lias loopende, 1596.)

[p. 110]

gaven daernaer haer op. Die vande castille wilden op secours wachten, maer hoirende dat de brugge mede met volck gedaen besetten was met 3 regementen, hebben des nachts haer appoinctement gemaeckt ende huer lijf gerantsoent op 120,000 ducaten. So in de stadt als castille waren ontrent 9000 personen ende wel 6000 meest werbaer ende in stadt een magasijn des Conings met wapenen voor 6000 mannen, behalven menichte van masten, delen, eycken plancken ende alle equippagie ter zee.

[Den 12^en Augusti]

Den 2^en Julij werde door de Proveidor Don Pedro de Heriera de vloote der coopluyden naer Indien gedestineert gerantsoent op 2 milioenen ducaten, maer den Hertoge van Medina Sidonia dede dselve op den naernoen in brant steecken neffens de oirlochscheepen, wesende naer tseggen vanden Proveidor het derde vande oirlochschepen vanden Coning, die oick seer sullen verhinderen de vloote van 30 schepen tot Lisbona geequippeert, daervan St. Philippo Almirael soude geweest sijn, die tot betalinge vande garnisoenen ende equippagie vande custen van Vranckrijck ende Brittangien op hadde 2 milioenen ducaten derwerts alle dese oirlochschepen ende geschut in de fregatten gesoncken mede gedestineert waren, waerdoor den Coning wel 1200 stucken geschuts onnut gemaeckt waren met de hoope van retour voor het toecommende jaer van dese Indische vloote, geestimeert by velen van qualiteyt wel op 10 milioenen ducaten, omdat dit een seer rijcke vloote was. De galeijen sijn den 4^en Julij naer de brug gevaren ende hebben die door gesmeeten ende sijn also ontcommen, omdat men op hoop vanden viant aen te locken die onbeset gelaten hadde. Immers de Spangiaerden op de andere sijde sijnde en dorsten noyt overcommen om de trouppen vande Engelsen aen te doen, omdat se ongeoeffent ende daertoe niet gewapent en waren ende anders tlant van binnen swack ende tegen goet beleyt niet gefortifieert; dat men de stadt hadde moeten verlaten, omdat men die voor 5000 mannen daer te laten niet en const provianderen mits tgebreck van vivres in de stadt, ende dat men die niet seeckerlijck vuyt Engelant, Nederlant ofte vanden Coning van Maroco const verwachten ende middelertijt de vloote aldaer ledich houden ofte den Graef van Essex, Vere ende den voluntairen adel op so onseeckeren secours laten engaigeren, ende daerom die in brant gesteecken hebbende met alle de equippagie tot rustinge van scheepen, is tvolck den 15^en

[p. 111]

Julij geembarqueert ende den 16^en tseyl gegaen in meyninge den Coning van Spangien noch meer te water te desarmeren, ende waeren daerom den 23^en Julij wederom aengevaren aenden Cabo St. Marie om de vloote te wateren, mits tot Cadis geen water en was, ende hebben daernaer de stadt Faraon verbrant ende so haer course naer de reviere van Lisbona ende anderen genomen, oick met meyninge also op de vloote van Indien te passen. Seyde mede dat hij ontrent Cabo St. Marie vande vloote gescheyden was ende in t particulier verhaelde noch aen eenigen dat tot Cadis in t’magasin een groote somme gelts geweest was die schielijcken verloopen was, niet sonder suspicie op Essex van die voor hem genomen te hebben, omdat se verloren werde als sijn compagnie dselve bewaeckte. Item dat de Coninginne noyt last gegeven hadde om Cadis te houden ende dat anders de Engelse scheepen om lang te blijven niet al te wel geproviandeert waren; dat den Graef van Essex voor t’rantsoen voor tleven vande borgers belooft met genomen hadde 160 gijselaers vande principaelste borgers. Corts hiernaer ontfing men een brief van Caron houdende aldaer verstaen te hebben vande geenen die aende Coninginne was afgeveerdicht bijnaest als hiervooren verhaelt is, vuytgeseyt alleen dat hij verclaerde dat de borgers huer lijf verrantsoent hadde op 60,000 ducaten ende dat in t’magasijn geweest waren aen wapenen ende ander provisien voor 100,000 £ steerlings ende 150,000 £ steerlings aen gelde; item dat de drie regementen naer de brugge gesonden, hoirende vande veroveringe vande stadt, de brugge hadden verlaten ende naer de stadt waren gecommen om mede buyt te krijgen, daerdoor de galeijen de middel hadden gehadt haer te salveren. Ende vuyt veel andere particuliere verstont men dat se huer tot Cadis met schoffieren van vrouwen ende jonge dochteren seer leelijcken hadden aengestelt ende verscheyden matronen noch schandelijck van hare clederen berooft ende bijnaest naeckt laten loopen, twelcke een rouwe sake is, hoewel de Spangiaerden in ander landen niet min en doen. Doch nopende tbeleyt sag men claerlijck daerinne veel gefailleert te sijn, dat se de scheepen niet eerst ende de stadt naer aentasten, omdat den Spangiaert meer verlies mettet nemen vande scheepen als verderven vande stadt conde lijden, hoewel anders tverlies van desen seer groot voor hem was ende billicx voortaen wat naerdencken voor sijn lant sal maken, siende dat men also wel in sijn, als hij in anderer lant kan vallen, behalven dat de Staten niet drovich waren te verstaen, dat de vloote wederom quam, omdat sij mettet volck van dien so veel versterckt sullen worden.

[Den 15^en Augusti]

Den 15^en Augusti screef Sijn Ex^cie aenden Grave van Solms dat hij

[p. 112]

bedroeft was dat Jan de Wit so quade rencontre hadde gehadt, dat hij sijne brieven hadde moeten wech werpen ende sondt daerom hem copie van tgeene hij hem te vooren met advis vande Staten Generael ende van Zeelant ende van Graef Willem hadde gescreven, ende omdattet schijnt dat den viant meer moeyten in de sake vindt als hij wel gemeynt hadde ende tbeleg niet beginnen en soude, indien hijt niet en hadde begonnen, als hij van alle canten verstont, vertroude hij oick dat die met hem in de stadt waren te meer gemoet souden wesen tgeene daertoe huer den dienst van tlant ende huer eere verbont; dat hij bevont dat in stadt waren gesonden 1000 so musquetten als roers, die hij meynde niet alles en consten geconsumeert sijn, omdat in 5 jaren, dat hij te velde was gegaen niet so veel verdaen en waren ende daerom bij den soldaten mosten verwisselt worden, begeerde daerom lijste van alle de amunitie; dat hij hem sont 10.000 £ cruyts, 600 halve canoncogels ende 100 so musquetten als roers, ende dat die van Zeelant belooft hadden totte fortificatien noch te sullen seynden 3 duysent gulden ende dat hij noch gelt vuyt Hollant wachte. Aenden crijsraede screef hij genouch in deselve substantie als vooren, vuytgeseyt van amunitie ende tgelt ende veradverteerde van alles de Staten Generael, ende dat hij hoopte dat se huer in Hulst daer naer souden reguleren ende thoinen wat ijver sij hadden om den landen dienst te doen, ende versocht daerbij voor de sake van Hulst noch gelt. Den viant was voor Hulst meest stille altoes sijn wercken advancerende, ende om twater te beter vuyte grachte te trecken, gebruyckte daertoe eenige blicke pompen ende begonstet ontrent het dubbel bolwerck mede aftetrecken, in vougen dat hij so veel vuyttoog dat de grachte aent dobbel bolwerck bijnaest droog was, maer tusschen de Bagijnepoorte ende Duvelsgat bleef noch veel waters. Die vande stadt waren mede stille ende veel schandelijck moedeloos, om de welcke noch meer te decouragieren Roorda ende Jan de Wit alles aenwenden wat sij consten ende begonsten met malcanderen te complotteren om noch eenige capiteinen te winnen ende dan in den crijsrade te doen resolveren dat men parlamenteren ende metten viant appoincteren soude, meer door vrese ende verveertheyt als malicie daertoe gebracht wesende. Desen nacht begonst den viant de grachte te vullen tusschen de Bagijnepoorte ende Duvelsgat, maer omdat tgeschut van Duvelsgat daerop domineren conde ende huer seer beschadichde, verlieten sij dselve vullinge ende prepareerden al huer geschut om op morgen te schieten. Desen dach sondt den viant een gewapent man met een rondas door de grachte tot aen tdobbel bolwerck, om dat te besichtigen, die ombeschadicht weder afquam.

[p. 113]

De gedeputeerden vande Staten Generael deden desen dach rapport van huer gebesoingeerde bij Sijn Ex^cie ende vande resolutie die se genomen hadden op de fortificatie vander Neuse, ende men begonst daernaer in de Staten Generael te handelen met Henry Dogwra, Lieutenant Colonnel van Vere, om metten eersten in Engelant te lichten 400 mannen tot racreute ende versterckinge vande Engelse compagnien, die men alles van 150 hoofden soude maken. Men nam mede aen twee Schotse capiteinen als James Coddel ende John Hamylton, om elcx van nieus te lichten een vendel knechten van 150 hoofden ende met eenen vuyt Schotlant te brengen een recreute van 300 mannen voor de andere compagnien. De Staten Generael belasten mede den Raedt van State om naer Sijn Ex^cie te gaen ende met hem op alle voorvallende noot te helpen adviseren. Screven mede aenden Grave van Solms, dat se van alle canten verstonden de verslagentheyt, die onder den viant was om de dappere resistentie, die se binnen Hulst vonden ende tgroot verlies van overicheyt dat se daer leden, daer se nochtans huer volck op de frontieren tegen den Francoisen daer vergadert, wel van doen hebben, als hij vuyt huere proceduyren selfs wel const bemercken ende daerom niet alleen de eere soude ofdragen vande stadt wel beschermt te hebben, maer oick den Cardinael sijn reputatie soude doen verliesen, vermaenden hem daerom tot continuatie vande resistentie, opdat men oirdelen mochte dat hij ende de soldaten bequaem waren ter defensie ende offensie, so wel als yemant anders, twelck huer alomme een roem ende reputatie soude maken, dat de Staten daerentusschen niet onderlaten souden hem in alles te secunderen ende met behulp vande Francoisen ende Engelsen sijn ontset procureren ende sijne ende der soldaten diensten naer behoiren te recompenseren daertoe sij huer verlieten, ende versochten desen brief alle tvolck te doen voorhouden, daervan sij Sijne Ex^cie mede adverteerden, ende dat die van Hollant eenige penningen binnen Hulst souden schicken ende dat den Raet van State bij hem soude commen.

[Den 16^en Augusti]

Den 16^en Augusti was tamelijck weder. Den viant begonst vrouch op Hulst te schieten, ende naer drie schooten dede de stadt opeyschen, daerop den Graef van Solms dede antwoorden, dattet de maniere hier niet en was steden also op te geven; so den Cardinael Hulst begeerde moste hijt dier om menschenvleys coopen. Dit antwoort dede den Graef met advis vanden crijsraet geven, die desen dach alles aen sijn hant beloofden met hem te leven ende te sterven ende huer beste te doen om de stadt te behouden, hoewel niettegenstaende dien bij veelen de couragie besweecken

[p. 114]

was, twelcke den Graef wel behoirt hadde gemerckt te hebben, dan of hij door onvoorsichticheyt sulcx niet gewaer en werde, ofte dat hij heml. alles door dese beloften socht so te verbinden, dat se van geen appoinctement souden mogen spreecken, heeft hij desen dach een brief aen Sijn Ex^cie gescreven, daerinne verhalende het opeyschen vande stadt ende de antwoorde bij hem gegeven ende dat se alles sonderling wel gemoet waren tsamen te leven ende te sterven ende den viant te verwachten ende wederstaen. Naer de antwoorde ontfangen dede den viant met 21 groote stucken ende 5 cleyne in batterie schieten ende continueren tot des avonts toe ende beschoot de Bagijnepoorte, het Duvelsgat ende tdobbel bolwerck, ende naerdat hij ontrent 3200 schoeten gedaen hadde, bracht hij alle sijn leger in slachordre als of hij hadde willen stormen, hoewel daerop anders niet en volchde. Die van binnen stelden huer ter defensie ende repareerden de breschen so veel mogelijck was, waerdoor die aen Duvelsgat ende het dubbel bolwerck noyt bequaem om te stormen en waren. Onder faveur van dit schieten bracht den viant in tgat bij hem den 13^en in de cingel gesneden een brugge van een lange pleyte ofte ponte op tonnen, om die in de gracht te voeren ende daermede over te commen, dwelcke so bij de musquettiers als tgeschut vande stadt onbruyckbaer gemaeckt worde; brachten noch twee andere bruggen op wielen aen, die mede onbruyckbaer geschoten worden, alleer aende gracht te commen. Begonsten oick de grachte te vullen recht over Duvelsgat, werpende duer gewapende mans op beyden sijden gabions ende in t’midden rijsbossen, horden ende plancken op tonnen, daerdoor sij in corten tijt de grachte vulden, daerover tegen den avont 16 ofte 20 mannen gewapent in de voet vande walle liepen ende begonsten huer daer met horden, plancken ende anders te logeren ende tegen het overwerpen te verseeckeren ende noch desen nacht in de walle te sapperen, gelijck mede deden die aende Bagijnepoorte in de walle lagen. In de stadt en stonden de saken ten besten niet, want niettegenstaende dit vuyterlijck gelaet, waren eenigen al heel flau in den bosem ende anderen, als Roorda ende Jan de Wit en onderlieten niet tvolck noch meer flau te maken, so in tverthoinen vande periculen als om heml. te induceren om tottet maken van een appoinctement te verstaen, want Jan de Wit bij hem ontboden hebbende de hopluyden Langvelt ende Matthijs Helt, heeft huer aengeseyt dat Roorda des anderen daegs dien nacht ende desen dach bij hem was geweest ende verthoint hadde de periculen daerinne sij waren, dat tvolck alles moedeloos was, datter geen middel en was de stadt te houden ende daerom versocht dat

[p. 115]

hij heml. soude ontbieden, sulcx aenseggen ende versoucken dat sij in den crijsraede de sake daertoe wilde helpen beleyden, dat den Graef van Solms mocht versproocken worden om tot een appoinctement te verstaen ende also desen schoonen hoop volcx van tvuyterste bederf preserveren. Ende hoewel dese twee hopluyden hem seyden liever doot te willen wesen dan sulcx te doen, en hebben se daerop niet afgelaten, maer heeft Roorda noch versocht aen Schroots, Edelman vanden Graef, om denselven Graef de periculen te willen verthoinen, ende dat hij toe wilde sien, dat hij door sijn opiniatreteyt tvolck niet alles om den hals ende tlant in gevaer brachte, waermede sij ondersteecken hebben, dat veelen ongesint werden eenigen storm te verwachten, maer liever tot een appoinctement verstonden. Hierbij viel noch dese faute, die vande stadt hadden 2 faulse sortien, over elcke sijde van Duvelsgat een, die huer mochten dienen niet alleen om te hoiren wat den viant in de walle dede, maer oick om ten wedersijde in de walle te mineren om also t’mineren ofte sapperen vanden viant te beletten. Dese dede den Graef op den avont stoppen ende met cruyt vullen, benemende hem selven daermede de middel van te weeten hoe het met sijn walle stont. Den Graef van Solms bemerckende dat veelen in stadt begonden te verflauwen ende dat den viant tot drie plaetsen in de walle lach ende (hoewel sij noch over de 3000 mannen starck waren) dat se qualijck voorder de extremiteyt souden verwachten, omdat se in de wal hant aen hant lagen ende tvolck swack ende seer geharasseert waren van waken ende wercken ende niet so starck als Sijn Ex^cie wel meynde, heeft op den avont eenen Hoorntgens (dien bij Graef Willem van Nassau bevolen was de compagnie van Wigbolt Barels te beleyden bij provisie) naer Sijn Ex^cie geschickt, ende dselve een brief met sijn eygen hant gescreven mede gegeven, innehoudende tgunt voors. is, ende dat de couragie noch eenichsins continueerde ende dat hij, de colonnellen ende capiteinen noch gedelibereert waren, doch dat hij geloofde bij veelen den moet ontsoncken te wesen, siende den viant so naer ende in drie oirden van huere walle, daerom oick het duyren periculeus soude wesen, als den brenger naerder soude verclaren; hadde voorts Hoorntgens belast Sijn Ex^cie in tbreet te adverteren vande periculen daerinne sij waren ende te versoucken advys of sijt voorder souden houden ofte sien appoinctement te becommen, dewijle men in allen gevalle de stadt niet veel langer en soude konnen houden. Dese is des nachts bij Sijn Ex^cie gecommen, die niet wel te vreden en was sulcx te verstaen, als veel beter gehoopt hebbende, maer merckende dat huer couragie was vervlogen ende

[p. 116]

dat met onwillige honden quaet hasen is te vangen, heeft hem gelast weder naer de stadt te keeren ende den Graef aen te seggen dat hij verhoopte, dat den Graef ende soldaten haer eere souden betrachten ende die naer behoiren quyten, ende sondt noch desen nacht den brief naer de Staten Generael om hemluyden hiervan te verwittigen, te meer so hij desen dach noch een ander brief naer de Staten voors. gesonden hadde wel van ander inhout, te weeten die van t’opeyschen vande stadt ende vanden antwoorde daerop gegeven. De Staten Generael hieraf niet wetende, hadden desen dach den voorgaende brief vuyten Hage naer Hulst gesonden, om den Graef ende alle de soldaten daermede te vermanen van huer devoir ende te encouragieren met de belofte, dat men huer niet verlaten en soude, maer van alles wat se nodich mochten hebben ten overvloet doen voorsien. Die van Zeelant sonden desen nacht in de stadt 20 oxhoofden francen wijn, om den soldaten te verschencken bij tijde van storm ofte als het noot wesen soude, in dier meyninge dat men de stadt soude houden.

[Den 17^en Augusti]

Den 17^en Augusti wast tamelijck weder. Den Capiteyn Hoorntges werde weder naer de stadt gesonden met tvoors. antwoort ende een brief van Sijn Ex^cie aenden Graef houdende dat hij bedroeft was te verstaen dat den viant in huer wal lach, ende so voorts alle saken naer t’ooge souden moeten beleyt werden, en sach hij niet hoe hierinne hem te dienen van ander advys, maer hem verlaten tottet geene hij selfs soude doen en oirdelen nodich voor den dienst vande landen. De Staeten Generael noch alles goets vande stadt hoopende, screven aen Sijn Ex^cie dat sij beduchten dat den viant dien van binnen soude soucken te matteren met wercken ende wachten, dat den Graef daerom meer volcx versoucken soude, daertoe hij vuyt Oisteynde noch soude mogen lichten 300 Engelsen ende vuyt Vlissingen so veel doenlijck soude wesen ende die dan daer binnen seynden, daerinne de Gouverneurs geen swaricheyt en souden maken, overmits sulcx der Coninginne meyninge was, ende so middelertijt Vere wederom quam ofte eenich ander volck vuyt Engelant, dat hij die bij hem in gros wilde houden om den viant alle mogelijcken afbrueck te doen. Ende om die van binnen beter moet te geven, dede Sijn Ex^cie in haeste derwaerts brengen de voors. 10.000 £ cruyts, 600 cogels ende dvoors. musquetten ende roers, maer onderwege verstaende dattet in stadt niet wel en stont, sijn terugge naer de oirlochschepen gekeert ende daerduer behouden. Want tvoors. ondersteecken van Jan de Wit ende Roorda ende dat anders meest alle capiteinen so flau waren, dat se geenen storm en dorsten verwachten,

[p. 117]

heeft te wege gebracht dat desen dach vrouch een vergaderinge van crijsraet is gehouden sonder den Graef ende op een extraordinaris plaetse, te weeten in tlogement van Hopman Zaegman, alwaer naer verhael van alle de periculen gedaen bij Taco Hittinga, Jan van Egmont ende Frederick van Dorp als Colonellen in stadt, bij Roorda (die daer diende voor Secretaris) ende Jan de Wit voors., eyntelijck is geresolveert, dewijle den viant oick aen Duvelsgat ende so tot dry plaetsen in de walle lach, dat hij dry voeten waters vuyte grachte hadde afgelaten ende dat tgarnisoen niet starck genouch en was om de plaetse tegen gewelt te bewaren; dat men den Graef sulcx soude verthoinen ende versoucken dat die vanden crijsrade tot meerder behelt vande plaetse ofte tcrijsvolck mogen resolveren. Op t’nemen van dese resolutie was veel oppositie gevallen, want Matthijs Helt hadde expresselijck verclaert daertoe niet te konnen verstaen, dat men ten minsten behoirde een storm te verwachten ende hadde gepresenteert met 600 mannen den viant vuyte wallen te slaen ende daertoe over de walle te vallen, maer is vuyte vergaderinge geroupen bij Jan de Wit, die hem seyde: wat wilt ghij spreecken van vechten, daer en sal niemant wesen die u sal willen volgen, gedenckt de propoosten die ick u gisteren seyde, de clocke is al van gisteren gegooten ende de Staten houden selfs de stadt voor verlooren. Oick is hij anders van binnen seer tegengesproocken bij Hittinga die hem vraegde of hij meynde dat de Staten van Hollant ende Vrieslant wel wederom andere troupen vande bomen souden konnen schudden als dese hier verdorven ofte omgecommen waren; bij Frederick van Dorp, die hem vraechde of hij eenich middel wiste om den viant vuyte walle te houden ende bij Roorda die seyde, dat tvolck niet gestelt en was om te vechten ende in de neuse al hadden, dat men daerom van appoinctement te spreecken vergadert was, ende dat eenige muyterie ofte onwille te bevresen soude sijn, daerdoor men het naderhant wel soude moeten doen ende dat in allen gevalle sijn stemme maer eene stemme en was. Langvelt ende Steenhuysen waren van opinie dat men noch een prouve soude doen om den viant vuyte walle te slaen. Den Major Prince was van opinie dat men eerst een storm behoirde afteslaen ende in allen gevalle aen Sijn Ex^cie eerst te scrijven om advis, seggende de periculen so groot niet te wesen ofte men conste noch wel eenige dagen houden ende tegen het overloopen van Duvelsgat, daer de meeste pericule was een barricade maken, dan dese alle werden bij den voors. Hittinga, Dorp, Roorda ende Jan de Wit mette voors. redenen wederstaen ende mette meerderheyt van stemmen gedaen overstemmen, ende dienvolgende de

[p. 118]

resolutie als vooren nemen, dwelcke bij de Colonnellen ende Roorda aenden Graef van Solms gerapporteert werde met versouck als vooren, daerop den Graef te vooren al gedespereert hebbende vande behoudenisse vande plaetse naer eenige swaricheyt, daerinne consenteerde ende hem mette selve huere resolutie te nemen te sullen conformeren, mits dat se dit huer versouck ende resolutie te nemen bij gescrifte souden stellen ende gelijckelijck teyckenen, sonder anders ter contrarie te vermanen ofte couragieren, sijnde een groote onvoorsichticheyt vanden Graef indien de periculen so waren, dat hij dselve niet eer en hadde konnen mercken ofte een groote flauwicheyt, indien die so niet en waren, dat hij so lichtelijck hiertoe condescendeerde. De voors. Oversten ende Capiteinen al te vooren geresolveert wesende wat se begeerden te doen, deden terstont dvoors. redenen ende swaricheyden neffens tvoorgaende versouck bij gescrifte stellen bij Roorda ende voor resolutie daerbij vougen, dat se ten diensten vande landen ende tot conservatie van tvolck geraden vonde dat men metten viant in accoorde soude treden door de bequaemste middelen ende de stadt op lijdelijcke conditien overgeven, ende deden dit gescrift terstont bij huer ende alle de capiteynen teyckenen twelcke velen seer geerne, weynich onwillich deden ende tselve den Graef terstont ter hande stellen. Dese was evenwel beraemt dat men de middelste mine aende Bagijnepoorte soude doen springen ende met faveur van dien een vuytval doen op den viant die tegen de walle aenlach, daertoe de Schotten gereet stonden, maar omdat de mine geen goede operatie en dede, en hebben se meer niet konnen vuytrechten, als den viant die hooch in de walle lach tot beneden toe doen wijcken, die terstont wederom op quam. Op t’aenhouden van Roorda sont den Graef des naernoens over den spoor tegen de contrescharpe vande Moervaert leggende een tambourijn aenden viant om in communicatie van tractaet te commen met presentatie de stadt aenden Coning over te leveren, so men huer goede conditien wilde geven, daerop den viant terstont 2 Spaensche Capiteinen in de stadt sondt, ende die van binnen sonden vuyt Popke Roorda, ende Capitein Michel Schotsman, maer den viant sondt daernaer Roorda wederom, begerende dat Graef Ernst van Nassau met een Colonel vuytquamen ende dat se daertegens in stadt souden seynden den Graef van Sore ende Marquys de Trenicques, dwelcke in stadt commende, sijn dselve Graef van Nassau ende Johan van Egmont vuytgesonden. Den Graef van Solms gedaen ontworpen hebbende de conditien die hij versochte, ende onder dien om tgeschut, amunitie ende vivres mede vuyt te mogen brengen, is den Marquys daermede

[p. 119]

bij den Cardinael (die in de schantse vande Bloem was) gegaen, ende daer en tusschen screef den Graef van Solms aen Sijn Ex^cie, dattet hem leet was te moeten scrijven de haestige veranderinge van sijn staet, want gedelibereert wesende noch 2 ofte 3 dagen te houden, was den viant den voorleden nacht so verre in huere wal gecommen, dat hij wel 400 voeten lengte daervan meester was ende veel waters vuyte grachte hadde getogen ende hadde huer daermede gedrongen om te ontgaen het evident ongeluck, twelcke tot schande vande landen ende van Sijn Ex^cie ende huer aller ruyne sij niet en consten ontgaen, hij ende alle de colonnellen ende capiteinen goet gevonden hadden aenden viant te seynden om te parlamenteren, terwijle sij meynden de conditien noch naer huere sin te konnen krijgen, daeraf hij noch niet en const verseeckeren, mits de ostagiers laet op den avont vuyt ende in waeren gegaen. Op den avont is Jan van Egmont sonder verlof vanden viant weder in stadt gecommen, latende den Graef van Nassau daer alleen, twelcke niet wel genomen en worde. In den Hage was men seer doende mette hopluyden te hoiren, die de Waertgelders souden lichten, mits men hemluyden te vooren afvraegde of sij op half gelt ende die conditie wilden dienen, dat men huer volck hooft voor hooft betaelde ende of se moet hadden die binnen drie weeken te konnen lichten. Men ontfing mede een brief van Caron vanden 12^en deser, houdende vande Engelse vloote als vooren verhaelt is.

[Den 18^en Augusti]

Den 18^en Augusti wast betrocken weder. Sijn Ex^cie ontfing den voors. brief tot Cruyningen ontrent thien vuyren, ende niet weynich in de sake ontset wesende, sondt terstont den selven brief naer de Staten Generael om huer daervan te verwittigen, dan omdat men in den Hage van dese schielijcke veranderinge noch niet en wiste, sijn de Raden van State naer Zeelant vertogen om met Sijn Ex^cie op alle voorvallende noot te adviseren, latende alleen eenige gedeputeerden in den Hage om op de swaricheyden vande reeckeningen van Zeelant te besoingeren. De gedeputeerden van Hulst bij den viant sijnde, hebben vuytgeseyt van tgeschut, amunitie ende vivres vanden viant alles geobtineert dat se begeert hadden, te weten dat se mogen vuyttrecken te water ofte te lande met vliegende vendel, slaende trom, brandende lonten, ballen in de mont, wapenen, bagagie, peerden, karren, wagens, schepen, saloupen ende anders wat huer toehoirde, ende treckende te landen geconvoyeert souden worden ende met wagens geassisteert; dat alle gevangenen ten wedersijden geen rantsoen gemaeckt hebbende sullen los gaen, betalende huer costen. Item dat de borgers met

[p. 120]

al huer goet mede sullen mogen vertrecken ende een jaer hebben omme huer roerende ofte onroerende goederen te mogen vercoopen ofte die mogen doen administreren, mits op neutrale plaetsen gaende; dat de geweeckenen vuyte stadt weder in sullen mogen commen ende alle huere goederen, onder des Conings gehoirsaemheyt gelegen, genieten; dat de stadt mede behouden sal haere privelegien ende vrijheyden met vergetinge ende vergevinge van alles ende sonder ondersouck ofte inquietatie vande voorgepasseerde saken voor den geenen die daer blijven, mits dat se huer als goede ondersaten des Conings dragen, twelcke den Cardinael (seggende geinclineert te wesen om te favoriseren den geenen die in tstuck vande wapenen huer devoir doen) hemluyden in princelijcke woorden beloofde te houden. Daer tegens beloofde de Graef van Solms metten eersten de stadt ende de schantse van Nassau aenden Coning over te leveren, alle neersticheyt te doen om metten eersten schepen te becommen om wech te gaen ende so haest die gecommen sijn de stadt ende schantse te ontruymen ende van terstont af t’regement vanden Marquis de Trenicques te doen logeren op de bresche vande stadt, daer tegen die van binnen in handen souden houden den Graef van Sore ende Marquis voors. Hiervuyt const men wel sien dat den viant also begerich was geweest de stadt te hebben, als die van binnen om die quijte te wesen, omdattet apparent is indien den viant de victorie ongetwijffelt hadde voor hem gehouden, dat hij dan die van binnen selfs appoinctement versouckende, wel eenige harder conditien soude gegeven hebben, al en ware het niet geweest dan om in eenigen tijt niet te dienen, mits hij daermede de Staten van een groot deel van hare macht soude ontbloot hebben⁺. Dit accoordt sondt den

+ Het aanbod van de bezetting om te capituleren was den Spanjaarden even welkom als onverwacht. Zij geloofden op dat oogenblik nog niet aan de mogelijkheid om de vesting spoedig in hunne magt te krijgen. Carnero zegt het zelf, dat de verovering den Aartshertog nog wel de helft van zijn leger had kunnen kosten (Guerras civiles de Flandes, Cap. XII). Ook andere Spaansche schrijvers getuigen het hoe weinig de vijand er nog op gerekend had (Coloma, Guerras de Flandes, en Don Diego de Villalobos y Benauides, Comentarios, aangehaald in Fruin’s Tien jaren, bl. 352).
Het blijkt uit het geheele relaas, dat de Graaf van Solms zijn pligt niet gedaan heeft. Niet dat er, onzes inziens, aan flaauwhartigheid of eenige onteerende handeling van zijne zijde te denken valt, maar hij was voor zijne taak niet berekend. Overigens een moedig soldaat, bezat hij de eigenschappen en vooral de kundigheden niet, die in een opperbevelhebber in eene belegerde plaats vereischt worden. De slechte verdediging der buitenliggende werken, het bijna geheel nalaten van uitvallen, de gebrekkige wijze van mineren, het afmatten van het garnizoen door het opwerpen van retranchementen binnen de vesting, welke later bleken geheel nutteloos te zijn, de aanvrage, eerst in de laatste dagen van het beleg gedaan, om een ‘notabel persoon hem de fortificatie verstaende’, terwijl hij zelf, zooals Duyck vrij schamper aanmerkt, altijd roemde, dat geen ingenieur hem iets zou kunnen leeren, eindelijk de slechte krijgstucht, die blijkbaar onder het garnizoen heerschte, – dat alles zijn bewijzen genoeg, dat de Graaf van Solms niet wist, welke maatregelen hij in zijne gewigtige en moeijelijke betrekking te nemen had. En zelden was toch eene vesting in gunstiger omstandigheden om hardnekkig verdedigd te worden. Manschap, geld, munitie, levensvoorraad, alles was in overvloed voorhanden; de gemeenschap met Zeeland was niet afgesneden, zoodat het wegzenden der gekwetsten en het toevoeren van versche troepen tot op den laatsten dag mogelijk bleef, en de Aartshertog, zoo als Coloma verhaalt, juist op het oogenblik dat hem de tijding van het aanbieden der capitulatie gemeld werd, bezig was zich in persoon te overtuigen van de groote bezwaren, welke er in het verbreken dier communicatie gelegen zouden zijn, iets hetgeen toch tot het bereiken van het doel volstrekt noodig geoordeeld werd. Dat er overigens, toen de zaken eenmaal zooverre gekomen waren, toen de vijand reeds van een gedeelte van den walgang meester was en de grachten begonnen droog te loopen, bij de ellendige stemming van het garnizoen, reden was om te onderhandelen en de talrijke bezetting voor het vaderland te bewaren, kan misschien worden toegegeven. Niet in de capitulatie maar in de onhandige verdediging lag de fout. Dat de Staten van Zeeland na het verlies van de voor hen zoo belangrijke vesting den Graaf uit hunne bijzondere dienst ontsloegen is niet onnatuurlijk, maar evenzoo laat het zich ook verklaren, dat Maurits, die wel moet ingezien hebben, dat de groote fout hier was, dat niet de regte man op de regte plaats was gekozen, later door zijne voorspraak bij de Algemeene Staten bewerkte, dat zijn overigens niet onverdienstelijken bloedverwant voor het leger der Republiek behouden bleef.

[p. 121]

Graef van Solms noch desen dach aen Sijn Ex^cie met een brief, houdende dat hij siende de desordren van dach tot dach wassen, gedwongen was geweest de stadt over te leveren, versocht dat men hem wilde seynden tgetal van 50 ofte 60 scheepen, twaelf ofte 15 aen tfort van Nassau om de bagagie inne te laeden ende de reste aenden Calfsteert, daer hij bequaemst achte tvolck te scheepen, ende dat middelertijt de bresche was ingeruymt aen t’regement van Trenicque, die van binnen altoes bewarende de houcken aende halve mane, ende dat den Graef van Solre ende Trenicques voors. voor ostagers in stadt waren ende dat hij de reste vuytstelde tot dat hij bij Sijn Ex^cie soude commen. Sijn Ex^cie sondt noch des nachts den brief mettet accoort nae de Raden van State met een brief hem vuyt Axel bij vanden Broucke gescreven (houdende dat daer maer twee compagnien waren ende daerom versocht te weten waernaer hij hem soude hebben te reguleren, indien den viant aldaer quam) dien hij begeerde dat men mette Staten Generael soude communiceren, terwijle hij daerop alles alle mogelijcke ordre soude stellen ende gaf ordre om de schepen bijeen te halen. T’overgeven van dese plaetse sal den viant een overgroote moet geven ende den moet van tvolck vande Staten seer verminderen, omdat hierbij opgestelt is geweest alle de macht ende auctoriteyt vande Staten; want te verliesen een plaetse daer se alles in mochten seynden wat huer geliefde, ja een heel leger waert noot, ende daer se so veel innegesonden hadden als die van binnen selfs nodich achten ende

[p. 122]

meer, is om te despereren vande macht van tlant, ende die te verliesen door cleynharticheyt ofte vrese van dien van binnen is een teecken van onvoorsichticheyt ende niet om verantwoorden, oick dat die geenen eenigen deckmantel van desordre willen voorwenden die selfs behoirt hadden beter ordre te stellen ende de desordren te corrigeren, en is niet lijdelijck. Ende hoewel den viant de plaetse metter tijt soude hebben moeten krijgen altoes innewaerts sapperende, so en sijn se nochtans niet excusabel van in den beginne niet beter toegesien ende den viant van huer grachten met vuytvallen (dewijle sij op geen verlies van volck en hadden te achten, als t’elcken konnende daervan gerefraischeert worden) gehouden te hebben ende van dat se daernaer niet eenen storm op de walle en hebben verwacht ende besocht of sij den viant mettet afslaen van dien ofte t’ophouden van noch eenige dagen hadden konnen doen veranderen van sijn voornemen, waeromme desen diverselijck ende tot oneere vanden Graef ende garnisoen bij meest alle man sal geduydet worden ende sonderling bij die van Zeelant, die niets gespaert en hebben om de stadt van alles te voorsien, te meer so vuytet getal van tvolck dat hier naer vuyte stadt toog te bemercken is hoe ongeschickt het is te seggen dattet garnisoen niet machtich en was gewelt te wederstaen. Desen dach quam Graef Harman vanden Berch in de stadt bij den Graef van Solms ende bleef des nachts binnen.

[Den 19^en Augusti]

Den 19^en Augusti wast tamelijck weder. De Staeten Generael ontfingen eerst den brief van Sijn Ex^cie ende die vanden Graef van Solms vanden 16^en, nopende t’opeyschen vande stadt, daervuyt sij moet schepten van dselve ten minsten noch eenige dagen te houden, dan ontrent den middach ontfingen sij den brief van Sijne Ex^cie vanden 17^en met dien vanden Graef van Solms met Hoorntgens gesonden, daervuyt sij verstonden dat den viant op drie plaetsen in de walle lach, de verslagentheyt die in de stadt was, ende begonsten te recht te vresen voor de vuytcomptste vande sake, waeromme sij goet vonden in der ijl te scrijven aen Sijne Ex^cie, dat hij noch soo veel volcx daerinne wilde seynden als hij daer bij de hant hadde, om waert mogelijck de stadt te behouden. Screven mede aenden Graef van Solms ende tgarnisoen, dat se noyt getwijffelt en hadden of den viant soude metter tijt in de wallen commen logeren ende doch evenwel verhoopten dat die van binnen in huere goede resolutie vande stadt te defenderen souden continueren, dewijle sij wel wisten bij ervaerentheyt wattet was in de wallen te logeren ende daerom alle de binnenwercken gemaeckt hadden, ende mits den viant gedestitueert wesende van alle

[p. 123]

secours van buyten en andere plaetsen een geruymen tijt goet gehouden hadde; dat sij oick niet min en behoirden te doen, konnende van alles gesecoureert ende van volck gerefraischeert worden, sonderlings so de Francoisen op de been waren om in de frontieren te vallen ende daerdoor den viant sijn leger soude moeten lichten, vermaenden huer daerom tot volstandicheyt met beloften van assistentie, secours ende recompense. Screven mede aenden Rade van State desen brief met eenige Engelsen ende so veel ander compagnien ende bootsvolck als bij de hant souden wesen in haeste binnen Hulst te willen seynden, omdattet te grooten disreputatie soude wesen te verliesen een plaetse die hij noyt en heeft konnen sluyten. Screven mede in deselve teneur aen Sijn Ex^cie. Ende omdat dese tijdinge geen cleyne verslagentheyt maken en soude onder de innewoenderen vande landen, werde geordonneert dat men den brief vanden Graef secreet soude houden, daervuyt terstont veelen imagineerden dat se niet goets en moste houden. Die vande stadt hebbende huer appoinctement gemaeckt ende den viant de bresche aende Bagijnepoorte innegeruymt, oick hem gewesen de twee minen die noch daer onder lagen ende daermede sorgeloos sijnde vande vreese van overvallen te worden, begonsten huer seer dissolutelijck aen te stellen, want de wijn bij die van Zeelant daer binnen gesonden, werde verdeylt onder den soldaten, die daervan mitsgaders van cost ende dranck noch in stadt sijnde begonden te drincken ende clincken in sulcke sorgeloosheyt dat de wachten alomme onbeset bleven, ende so den viant met huer trouweloos hadde willen handelen hadde hij meer als te veel occasie heml. alles te overvallen ende den hals af te snijden. Ende hoewel in deselve ongeregeltheyden de periculen groot waren en werde nochtans daerinne noch bij den Graef, noch bij de andere overicheyt naer behoiren niet voorsien. De soldaten vercoften mede t’overgebleven cooren vuytet magasijn aen eenige borgers noch in stadt wesende om tselve te dissiperen, dewijle sij doch alle de vivres ende amunitie daer laten mosten.

[Den 20^en Augusti]

Den 20^en Augusti ontfingen de Staten Generael den brief van Sijn Ex^cie vanden 18^en ende dien van Solms vanden 17^en in de nacht gescreven, daervuyt men sach dattet mette stadt gedaen was, niettegenstaende alle de moeyten ende costen bij den Staten gedaen om de plaetse te behouden, want de costen vande amunitie van oirloge ende vivres, van gelde ende anders daer binnen gesonden den landen weynich min sullen staen als op 400.000 gulden, die mits de sorgeloosheyt van die van binnen meest alles te vergeefs ende vruchteloes sullen wesen, ende om redenen voors. werde mede goet gevonden desen noch secreet te houden, hoewel men

[p. 124]

terstont wel conste oirdelen dat de Staten niet weynich becommert en waren. Die vande stadt begonden verscheyden personen ende soldaten à la file te doen vertrecken, so om huer getal bij den viant onaensienlijcker te maken als om te accommoderen degeenen die vuyte periculen begeerden te wesen, dwelcke bij de bootsgesellen met scheepen vuyt gehaelt worden, welcke bootsgesellen t’elcken mede namen sacken met coorn ende oick met cruyt, omdat t’magasijn ten besten was, terwijle die van binnen niet en deden dan drincken ende d’een ende d’ander vanden viant den Graef van Solms quam versoucken. De scheepen die naer de Calfsteert bescheyden waren, weder terugge ontbooden wesende, quamen desen dach aende vloote, daer men naer tfort van Nassau vaert. Ende omdat men verstont dat den viant d’een ende d’ander vander Staten soldaten persuadeerde bij huer te blijven ende eenigen gesuborneert hadden die onder den soldaten ommeliepen om dselve totten viant te doen keeren ende blijven, heeft den Graef van Solms op den naernoen den trommel schielijcken doen slaen ende tvolck noch dien dach vuyt doen trecken om aen tfort van Nassau (daer men sulcx best achte) tscheepe te gaen, als geschiede, elcx vande soldaten eenich cruyt mede genomen hebbende. De soldaten die vuyt stadt togen ende degeenen die noch in tfort van Nassau lagen waren te samen onder 41 vendelen noch starck 3075 gesonde mannen, ende heeft men tsedert verstaen dat in de stadt so gequetst als doot weerloos waren gemaeckt tusschen de 700 ende 800 soldaten, daervan de 2/3 gequetst ende vuyte stadt vervoert waren, daervuyt men sien kan hoe seer sij volck gebreck hadden. Men heeft hiernaer mede in tseker verstaen dat den viant voor de stadt ende t’innecommen van tlant gelaten hadde niet dan ontrent 1300 doden ende daeronder veel overicheyts, capiteinen ende officieren met veel appointeerden, ende gequetst ende weerloos gemaeckt noch ontrent 800 mannen. Den Graef van Solms bleef noch in de stadt, daer den viant naer tvuyttrecken vande sijnen innequam, ende vondt 9 halve canons, 1 slange ende 4 veltstucken van metael, 8 ijsere stucken ende 2 metalen mortiers, ende in tfort van Nassau een halve canon ende 3 ijsere stucken, in vougen dat den viant so in de Moervaert als stadt ende schantse van Nassau becommen heeft 11 halve canons, 1 slange, 4 veltstucken, 2 mortiers van metael ende 14 ijsere stucken. De halve canons waren meest nieuwe ende veel mettet schieten verlopen. Vande 30.000 £ cruyts die noch in stadt waren doe men begonst te parlamenteren, was so veel wechgedragen ende gedissipeert dat se over de 10.000 £ niet en vonden, maer hoewel veel coorens aende borgers vercoft ende

[p. 125]

anders ontvoert was, vonden se noch een groote quantiteyt in stadt van rogge, mout, tonnemeel ende anders. Den viant begonst sich terstont in de stadt moetwillich aen te stellen ende tegen het accoort den borgers (die daer noch gebleven waren) te plunderen, vrouwen ende dochteren te schoffieren ende oick eenigen doot te slaen. Desen dach vertoog vuyt Hollant naer Engelant den oversten Lieutenant Dogwra om aldaer 400 Engelsen te lichten. In den Hage waren die van Hollant doende om den hopluyden aen te nemen, die de Waertgelders souden lichten, daervan sij eenigen bij Sijn Ex^cie voorgeslagen aennaemen, ende de steden stelden naer gewoonte d’anderen, daerdoor men wel sach dat de saken totte oude inconvenienten souden vervallen; dat men tvolck soude hebben, maer in noot de soldaten niet. Sij naemen dan aen 15 Capiteynen als Michiel van Billesteyn ende Egbert Cornelissen, Onderschout van Amsterdam, die tot Amsterdam souden leggen, Louys Cousture ende Niclaes Gorissen, die tot Haerlem souden leggen, Abraham van Treslong, die tot Leyden soude leggen, Joost van Nylen, die tot Delft soude leggen, Geerlof Cluyt, Baillu van Schoenhoven, die ter Goude soude leggen, Adriaen van Arckel, die tot Gornichem soude leggen, Willem Janssens, wachtmeester tot Rotterdam, die aldaer soude leggen. Voorts waren bescreven ... Copier van Calslagen, Jacob van Telshout, Pieter van Castricum, Augustijn Humars, Jacob Sonck ende Adriaen van Dorp, dien in last gegeven was elcx te lichten 150 mannen, daertoe huer elcx 200 gulden tot loopgelt gegeven worde⁺. Oick werden huer ter hande gestelt de articulen daerop sij tvolck aennemen mosten ende de lijste daernaer sij mosten gewapent wesen met last die binnen drie weecken te moeten lichten. Veelen hielen het daervoor dat van dese lichtinge geen sonderlingen dienst ten prouffijte vande landen soude commen, maer dat se meest gedreven worde door eenigen dien bij de vervolgende capiteynen een propine ² was toegeseyt.

+ Deze ligting geschiedde ten gevolge van een voorstel, den 9^en Augustus door Maurits en Willem Lodewijk aan de Staten Generaal gedaan om het leger door het werven van nieuwe troepen, het aannemen van waardgelders en het oprigten van vier regimenten vreemdelingen op een behoorlijken voet te brengen. Wij hebben dit stuk, dat op het Rijks Archief berust, als Bijlage opgenomen.

2 Geldelijke belooning.

[Den 21^en Augusti]

Den 21^en Augusti wast schoen weder. Den Graef van Solms bleef noch binnen Hulst tot den avont toe onder seeckere belofte daerbij huer toegelaten was 6 dagen in stadt te mogen blijven, die daer te doene hadden, maer op den avont vertoog hij naer tfort van Nassau ende bleef daer dien nacht. De Spangiaerden ende Italianen maeckten een groot rumoer

[p. 126]

tegen malcanderen in de stadt, tsij om den buyt ofte om tquetsen van een dienaer vanden Marquis van Trenicques. Desen dach bracht den viant sijn gantse leger vuytet lant van Hulst voorbij tfort van Nassau over Absdael weder in tlant van Waes om te refrescheren. In den Hage quam door t’overseynden van t’accoort van Hulst seeckere tijdinge van tverlies van dien, dwelcke een groote verslagentheyt onder alle man maeckte ende sonderling onder den Staten, die hierdoor vande behoudenisse van verscheyden andere plaetsen begonnen te vertwijffelen ende occasioneerde dat meest alle menschen hoge ende lege standes vanden Graef van Solms ende tgarnisoen qualijck spraken, als of sij huer devoir niet gedaen en hadden, ende omdat Sijn Ex^cie gescreven hadde, dat men hem noch een canon ende 6 veltstucken met cruyt, scharpen ende amunitie soude seynden om naer den noot te mogen employeren, heeft men last gegeven tselve naer Sijn Ex^cie te vervoeren, ende de Staten Generael hebben mede gescreven aenden Rade van State, dat sij ongeerne verstonden dat de stadt aldus buyten haere meyninge was overgegeven, ende dat die van binnen niet beter en hadden gecorrespondeert op tdevoir van buyten tot behoudenisse vande stadt gedaen, dat men daerom op tselve ende alle de omstandicheyden van dien ende op de swacheyt der compagnien behoirlijcke informatie soude nemen, om daernaer daerop te ordonneren; dat se voorts met advis van Sijn Ex^cie op de verseeckeringe vande naeste plaetsen wilden letten ende namentlijck van Axel, daerbij de dijcken te doen duersteecken ende noch 5 ofte 6 goede compagnien daerin te seynden, om de plaetse so doenlijck te conserveren.

[Den 22^en Augusti]

Den 22^en Augusti wast windich weder. Den Graef van Solms vertoog desen dach vuyt het fort van Nassau (daer bij hem gecommen was den Graef Ernst van Nassau, geconvoyeert bij veel heeren ende Graven vanden viant, ende bij den Cardinael vereert met een peert) naer Sijn Ex^cie, niet hebbende willen begroeten den Cardinael, die sulcx instantelijck hadde doen versoucken ende begeerich was hem te spreecken, ende is desen dach metten Graef van Nassau bij Sijn Ex^cie gecommen tot Axel, daer hij sijn ontschuldinge gedaen hebbende van t’overgaen vande stadt, so hij best conde, is terstont voorts getogen naer Hollant, dwingende tot Terneuse een capiteyn van een oirlochschip, die mette gedeputeerden vande Staten van Zeelant daer was gecommen ende op huer wachten met hem te varen ende der gedeputeerden bagagie (die sulcx naderhant seer qualijck namen) daer op tlant te setten. Sijn Ex^cie bleef noch tot Axel met die van Zeelant om aldaer ordre te stellen, ten eynde men die plaetse

[p. 127]

(wesende sijn eerste conqueste) niet so terstont en verlore (hoewel dselve qualijck houbaer ende daerom bij de Gedeputeerden vande Staten Generael op de fortificatie van dien oick niet met allen geordonneert en was), waeromme oick Sijn Ex^cie voir sijn vertreck van daer in de stadt leyde den Colonnel Dorp met 10 vendelen knechten.

In Hollant begonst men vast de Waertgelders aen te nemen op de voet om te hebben halve soldie ende betaelt te worden hooft voor hooft.

Men creeg mede tijdinge dat Richardot van wegen den Cardinael in Vranckrijck was geweest ende versocht hadde renunciatie van alle alliantien, weder inlatinge der Jesuiten ende besluyt vande oirlogen tegen die vande religie, ende hoope gegeven hadde, die poincten also bij den Coning aengenomen wesende tot openinge van pays, maer men hoopte hier te lande, dat den Coning van Vranckrijck nimmermeer totte selve poincten soude commen ende dat daeromme den hoop van pays soude cesseren.

[Den 23^en Augusti]

Den 23^en Augusti wast windich weder. Des nachts quam den Graef van Solms in den Hage bij sijn huysvrouwe. Den viant scheyde sijn leger van malcanderen ende leyde tvolck in verscheyden quartieren, mogelijck om t’muyten te beletten, twelcke anders gemeynlijck naer de prinse van een goede plaetse volcht. Des avonts quam den Raedt van State tot Cruyningen bij Sijn Ex^cie.

[Den 24^en Augusti]

Den 24^en Augusti screven de Raden van State aende Staten Generael dat sij de informatie begonden te nemen, doch dat de compagnien al voor haer comptste al in garnisoen verdeylt waren, dat de dijcken bij Axel waren doorgesteecken ende de advenuen met scheepen beset, dat se eenige penningen totte fortificatie vander Neuse gedaen tellen hadden, maer huer dselve niet willen aennemen, omdat se niet en wisten dat bij de Generaliteyt daerop resolutie was genomen; dat aen Saftinger gat een fort van node was, omdat men daer door tot Antwerpen kan seylen, dat de middelen totte fortificatie van Oisteynde dienen gevoordert ende dat men daerom metten eersten de versochte materialen wilde derwerts seynden. Graef Willem van Nassau quam in den Hage met sijn broeder Graef Ernst. Op de voornoen worde den Graef van Solms in de Staten Generael gehoort, die met vele hooge woorden van sijn gedaen devoir hem excuseerde nopende t’overgeven vande stadt, meest daermede dat se geen flancken en hadde gehadt ende daerom niet houbaer was geweest, ende dat hij genouch alleen in stadt was geweest ende seer weynich behulps vande capiteinen hadde gehadt, daeraf hij in tgenerael seyde dat se huer devoir niet en hadden gedaen,

[p. 128]

maer specificeerde niemant. Oick toog hij aen dat die van Zeelant geen behoirlijck devoir en hadde gedaen om de plaetse te fortifieren, doen men het wel doen mochte ende oick de bewaringe naer behoiren niet willen gedoogen om den boeren te verschonen, hiervooren breder gespecificeert, ende meynde in summa dat hij ten vollen sijn devoir gedaen hadde ende meer dan men van hem wel behoirde geeyscht te hebben, mits houdende so geringen plaetse so geruymen tijt. Doch de Staten Generael niet alles konnende verstaen dat in Hulst vol devoir gedaen was, versochten dat hij sijn rapport bij gescrifte soude stellen ende overleveren, daervan hij hem excuseerde, seggende dat hem dat moeijelijker soude vallen als het devoir dat hij binnen Hulst gedaen hadde, gemerckt hij een soldaet was meer verstants vande wapenen als van scrijven hebbende ende versocht derhalven van sulcx ontheeft te wesen, maer naer nieuwe deliberatie bleven de Staten bij huer voorgaende resolutie, achtende dat de sake wel so veel meriteerde, ende dat hij van jongs op de scholen gevolcht hebbende tselve sonder groote moeyte wel soude konnen doen, te meer so den gemenen man alom ende in allen steden seer lelijck vanden Graef van Solms ende van t’overgeven van Hulst sprack, ende dat veelen het wel daervoor hielden, dat de stadt in tlaeste niet wel houbaer en was, doch meynden mede datter geen behoirlijck devoir in tvuytvallen gedaen en was, ende oick niet in t’wercken, ende insonderheyt dat men niet terstont achter Duvelsgat eenich retranchement en hadde begonnen, doe den viant sijn geschut verplante ende apparentie dede dat hij huer daermede soude willen aentasten. De Gedeputeerden van Zeelant en waren mede niet weynich ontset, hoirende dat den Graef huer principalen hier so opentlijck beschuldichde van tverlies van Hulst veroirsaeckt te hebben, sonderlings om dat doen in de vergaderinge vande Staten Generael mede present waren de Raden van State, ende van die van Hollant alleen over de 30 personen, die apparentelijck alles dat huer principaelen sulcx sullen rapporteren tot oneere van dien van Zeelant ende naemen daeromme voor huer principalen daervan te verwittigen, als sij daernaer deden.

Ende overmits naer Engelant gedestineert waren als gesanten te gaen den Cancelaer van Gelderlant, Loosen vuyt Hollant, Valcke vuyt Zeelant ende Franckena vuyt Vrieslant, was men seer besoingerende op huere instructien ende commissien, beneffens dat goet gevonden worde, indien sij in Engelant apparentie sagen vande Coninginne te konnen bewegen tot aenneminge vanden antwoorde Botley medegegeven, dat men dan de somme van 30.000 gulden aldaer onder de principale heeren vanden Raedt soude

[p. 129]

verschencken, daerom den gesanten oick macht gegeven worde, die alsdan op wissel te mogen doen trecken.

[Den 25^en Augusti]

Den 25^en Augusti was het schoen weder. Naer vele ende lange vuytstellen bij den Coning van Vranckrijck gebruyckt alleer eyntelijck aen te gaen ende te besluyten de alliantie met Engelant (mogelijck op hoope van door vrese van dien den Coning van Spangien tot pays met hem te bewegen, ende siende dat denselven Coning, daertoe niet en wilde verstaen) heeft hij ten laesten dselve aengegaen, doen approberen bij de parlamenten ende eyntelijck den Hartoge van Bouillon met seer grote staet weder naer Engelant gesonden, daer hij desen dach gearriveert is, om die de Coninginne te sien aengaen ende besweeren.

Desen dach heeft men mede tijdinge ontfangen dat de Engelse vloote meestal in Engelant te Pleymouth ende te Marigat gearriveert waren, hebbende tsedert de Cabo S^t Marie nergens meer in Spangien aen geweest, omdat de galeren voor Cadis ontcommen huer altoes costoyeerden ende in alle havenen advertentie deden van huer comste, dat se oick so aengecommen waren, dat veelen van hen niet voor drie dagen noch cost op de scheepen en hadden, waerdoor men hoopte dat de Nederlantse scheepen mede haest thuys souden commen ende dat de Engelse soldaten, die mede getogen waren, oick wederom souden commen, te meer so men verstont dat de Coninginne daerom hadde doen ophouden tlichten vande Engelsen bij Caron versocht om Hulst te mogen secoureren.

[Den 26^en Augusti]

Den 26^en Augusti was het tamelijck weder. Men creech tijdinge dat den viant sijn volck in Vlaenderen hadde gedaen monsteren ende twee maenden gaige betalen, so men vermoede om t’muyten te beletten, houdende anders sijn volck in de quartieren van Waes noch stille ende vande anderen verscheyden.

Overmits de quote van die vande Omlanden ende Groningen nu gemaeckt was, met dien verstande dat se geretrotraheert soude worden totten overgaen vande stadt, werde den Tresorier Generael gecommitteert om dien volgende met huer te liquideren, dewijle men het daervoor hielt, dat se alrede tusschen de twee ende dry hondert duysent gulden te weynich souden betaelt hebben ende noch schuldich blijven, hoewel anderen meynden dattet beswaerlijck wesen soude die penningen te becommen.

[Den 27^en Augusti]

Den 27^en Augusti wast schoen weder. Sijn Ex^cie hebbende tot Axel ende Ter Neuse alle mogelijcke ordre gestelt, is weder tot Cruyningen gecommen, ende aldaer verstaende dat den viant een deel van sijn volck over de Schelde scheepte ende in Brabant bracht, is mede naer Bergen

[p. 130]

op den Zoem getogen ende heeft een deel van tvolck, dat hij bij hem hadde naer tlant vander Tholen gesonden⁺. Desen dach quamen in Hollant ende Zeelant aen eenige scheepen die mette Engelse vloote in Spangien waren geweest. De Staten Generael screven aenden Raet, dat se mette informatie van Hulst wilden voortgaen sonderlings omdat den Graef van Solms over tquaet devoir van eenigen geclaecht hadde, dat men een scharpe reveue van alle compagnien wilde doen doen; dat men totte fortificatien van Bergen op den Zoem, Breda, Oisteynde ende Terneusen den provincien een extraordinaris consent van 100 duysent gulden voorgeslagen hadde, dat daertoe hoope van bewilliginge was, dat se daerom de hant daeraen wilden houden dat men neerstich daeraen mochte wercken; dat se de Raden in den Hage wesende belast hadden de materialen voor Oisteynde te coopen, daertoe die van Hollant dselve met credyt souden stercken des noot wesende.

+ Omtrent denzelfden tijd nam Maurits ook nog maatregelen om de stad Bommel te beveiligen tegen eene overvalling, welke de vijand volgens loopende geruchten daarop voorhad. Hoezeer Duyck hiervan geen melding maakt, blijkt het uit een brief van den Prins, den 29^en Augustus aan de Staten Generaal geschreven, en waarin het volgende voorkomt:
‘Wij worden van vertrouwden persoonen gewaerschouwet dat den vijandt ende namentlijck den Colonnel Cocquel, so binnen den Bosch als elders, is practizeerende om de stadt van Bommel te overvallen. Ende dat hij daertoe vast zijne gereetschap veerdich heeft omme twelcke te voorcommen hebben wij den Capⁿ Mathijs Helt ende Jan de Witte in alder dilligentie van hier derwaerts gesonden. Ende hebben daer beneffens aende Raeden van d’admiraliteyt tot Rotterdamme geschreven datse terstonts beneerstighen dat den Maesstroom vande Vooren aff tot Heusden met drie ofte vier vuytleggers beset worde, omme svijants overcomste te beletten.’ (Rijks Archief, Lias loopende, 1596.)

[Den 28^en Augusti]

Den 28^en Augusti was het tamelijck weder ende quamen voorts aen meest alle de schepen mette Engelse vloote geweest ende meest alle de Engelse soldaten die vuyt dese landen getogen waren, behalven eenigen die voor eenige dagen in Engelant waren gebleven om hare vrunden te versoucken. Onder het Nederlantse bootsvolck werde seer geclaegt over de Engelsen, die in de poorten van Cadis de wacht hebbende heml. meest alle hueren buyt weder hadden afgenomen, ende over sulcx seer verongelijckt, hoewel eenigen noch eenen goeden buyt daeraf brachten, maer alle wat in de schepen geladen was sloegen die vande Almiraliteyt terstont aen, om tselve volgende heure ordinaris last te doen vercoopen ende de penningen als naer gewoente te destribueren. Velen begonden oick te mercken dat een goet deel vande schaden in Spangien gedaen in de Nederlanden thuys souden commen om de traffycq die se op Spangien doen,

[p. 131]

ende dat huere facteurs daer sijn berooft⁺; anderen dat de Coninginne bij dit middel alleen gesocht hadde de Nederlanders in Spangien so odieus te maken dat se van trafficqueren aldaer souden, so wel als de Engelsen, moeten desisteren ende dat t’ophouden van die traffycq wel veel armoede hier in tlant mochte maken.

Alle dese dagen door was gehandelt metten gesanten die naer Engelant souden gaen, den welcke voor eerst mede gegeven werde voor instructie alle de poincten die den Ambassadeur Botley op den lesten Marty voorleden ter antwoorde gegeven waren, hier vooren geinsereert. Voorts werden huer noch gegeven eenige memorien op deselve instructie, houdende dat men met alle redenen soude soucken de Coninginne te bewegen tot continuatie van haer secours in dese landen, die tselve niet en konnen derven, maer altoes verlies gehadt hebben als sij daervan ontbloot sijn geweest, wesende anders seecker dat den Spangiaert dese landen eens konnende vermeesteren, daer sal vinden volck, gelt, schepen ende havenen om t’ meeste deel vande werelt inne te slocken, immers daertoe vuyte Nederlanden te samen konnen trecken over de 10 milioenen guldens alle jaers mette middelen die de Staten nu practiseren, ende hoewel maer een derden deel vande Nederlanden wesende, daermede over de 5 milioenen trecken, sonder dat hij soude behouven over zee met sware rysico die te verwachten, waerom niet te twijffelen is, dat Haere Ma^t sulcx niet en sal laten geschieden, daertoe de gedeputeerden sullen vougen sulcke redenen als sij dienstelijck sullen vinden om de Coninginne sonderling in desen tijt tot continuatie van tsecours te induceren, ende so dat niet en can geobtineert worden, dat se dan op tvoorder sullen mogen handelen met voorbehoudinge van alle oude tractaten ende alliantien tusschen de crone ende rijcke van Engelant ende de landen ende steden vande Nederlanden, die men in geen twijffel en sal mogen trecken. Dat nopende de prestatie van penningen de Coninginne den Staten noch voor desen jare wilt voor geexcuseert houden ende daervan ontheffen, ten aensien vande groote lasten ende costen die de Staten moeten verdragen in d’oirlogen die den viant huer so hart opdringt, ende die se anders gedaen hebben totte equippagie

+ Reeds bij een brief van den 10^en Julij schreef de Hollandsche Admiraal uit zijn schip voor Cadix, na met weinig woorden de verovering van die stad vermeld te hebben, het volgende post scriptum aan de Staten Generaal:
‘Het heet dat wij een stadt in Spaengien ingenomen hebben ende den Spaengiart grote affbreuck gedaen maer ick sorghe dat het die van Hollant ende Zeelandt smarten, ende de meeste schade doen sal’ (Rijks Archief, Lias loopende, 1596.)

[p. 132]

vande vloote mette Engelse naer Spangien geweest. Nopende de 80,000 £ sterlings bij tijden van vrede ofte vereeninge van alle de provincien te furneren sullen de gedeputeerden huer mogen begrooten tot 100,000 £ sterlings toe, te betalen als in de instructie. Nopende de quijtscheldinge vande pretensien vande Coninginne sullen de gedeputeerden sorchvuldelijck moeten beleyden dat de Coninginne tegen dese landen niet en reservere de pretensien van Horatio Palavicino ofte dergelijcken, daertoe gebruyckende de beste redenen, die men sal konnen bedencken, ende sal men daerop moeten sien alle acten, contracten ende obligatien gepasseert, maer sal de Coninginne wel mogen reserveren haer actien op de gedesunieerde landen. Dat men t’articule vande oirlogen tegen den Coning van Spangien ende geen pais d’een sonder d’ander te maken sal nemen als een continuatie op ’t tractaet van 85 ende daerin trecken eenige expresse clause van reciprocque verbintenisse tot conservatie van dat poinct, in de plaetse vande woorden van tractaet, il plaira à sa Ma^té ende dat mette redenen den gedeputeerden bekent. Indien den Hartoge van Bouillon in Engelant comt sullen de gedeputeerden hem vander Statenwegen hartelijcken groeten ende ondertasten in wat staet de negotiatie vande alliantie staet ende sien te becommen de poincten ende articulen so die nu geredresseert mogen wesen ende bij den Coning aengenoemen met verclaringe dat de Staten hem verwachten, om op dat poinct mede te handelen, twelcke sij achten veel te dienen tot voorderinge vande gemeene sake. Dat se in Engelant versocht wordende om vuyten naeme der Staten te commen in de alliantie daertoe sullen mogen verstaen als principale partijen contractanten ende mette beste middel om de digniteyt vande republycke te conserveren, mits dattet in generale termen sij als de articulen vande alliantie houden, die men huer daertoe medegeven sal, ende so men huer eenige particulariteyten voorwent, sullen daervan versoucken copien ende rapport aen huer principalen, om daerop resolutie te verwachten. Ende so tusschen de Princen eenige swaericheyt viel die d’alliantie mocht retarderen, sullen de gedeputeerden de hant daeraen houden, dat dselve mocht voortgaen, ende sonderlings dat de Princen resolveren offensyven crijch tegen den Coning van Spangien te voeren, ende dat den Coning van Schotlant, Denemarck ende andere Rijcxprincen totte ligue mede versocht worden. Sullen mede de Coninginne versoucken dat se den Francois wilt persuaderen d’oirlogen in t’Nederlant te maken ende hem daertoe wilt assisteren. Ende so men voorwierp dat de macht der Staten nu niet en is als die voormaels is geweest, sullen antwoorden dat sulcx niet en comt om eenigen gecasseert

[p. 133]

te hebben, maer omdat huer volck gedisperseert is so in de gewonnen plaetsen als frontieren met beleg gedreycht, omdat se totte defensive gedrongen worden ende huer lasten mits de fortificatien ende provisien daerom ie grooter worden ende sonderlings omdat huer tsecours vande Coninginne ontbreeckt. Sullen mede verthoinen hoe nodich het is oick voor de Coninginne dat men Calais belegge ende reducere alleer het gefortificeert sij, ende dat men d’oirlogen in Vlaenderen make om de commoditeyten wille, die daertoe dienen. Sullen oick trachten de Coninginne te bewegen om den Staten in dese tijt te recht te assisteren om den viant, die mits sijn victorien hooch dragende is op te houden ende de vervallen gemoederen so in Vranckrijck als hier te verquicken.

Ontrent t’eynde van dese maent Augusto vertoog Graef Willem van Nassau naer Vrieslant, daer men verstont dat groote beroerte ende miscontentement ontstack, so tegen Graef Willem als de Staten Generael. Tegen Graef Willem door aenritsinge vande partialiteyt van Roorda, die altoes tegen hem machineerde om hem een deel van sijn credyt te doen afnemen onder decksel van eenige veranderinge van sijn commissie, ende tegen de Staten Generael omdat se de fortificatie van Coevoerden belet hadden, die sij oick meynden van Graef Willem gesecundeert te wesen.

[Den lesten Augusti]

Den lesten Augusti leverde den Graef van Solms in gescrift over sijn rapport vanden overgaen van Hulst, veel generaelder ende met meer vanterende woorden als hij bij monde gedaen hadde ende gansch sonder yemant te beschuldigen, als of sij alles heur devoir wel gedaen hadden ende verhaelt daerin: dat hij niet en twijffelde of de Staten hadden volle kennisse vande defensie ende eerlijck devoir dat hij ende sijn soldaten binnen Hulst gedaen hadden, ende om te achtervolgen huer begeerte bij gescrifte gestelt hadde tgeene hij meest meynde te importeren tot voldoeninge vande geenen, die t’overgeven vande stadt mogen taxeren als qualijck gedaen. Dat hij veradverteert wesende dat den viant gereetschap maeckte om naer Hulst te commen niettegenstaende sijn indispositie hem volgende sijn devoir derwerts heeft vervoegt ende Sijn Ex^cie daer gevonden, metten welcken gecommuniceert hebbende, is Sijn Ex^cie om eenige advertissementen met eenige compagnien van daer naer Bergen vertogen ende [1] hij daer alleen gebleven met weynich soldaten (ten regarde vande groote besettinge in tlant ende de diverse aencomptsten) dat den viant 2 dagen [2] naer tvertreck van Sijn Ex^cie met 3 regementen knechten des nachts hem geworpen hadde in tlant daertegen hij naer den tijt ordre gestelt heeft ten bijwesen van Duyck, Aleman ende Arnsma, Raden van State, die

[p. 134]

gesien hadden het devoir dat hij gedaen hadde om den viant, die al gepasseert was te beletten, daertoe niets sparende als sijn quetsure kan betuygen die hem groote sieckte causeerde, geduyrende dewelcke den viant de contrescharpe ende de Moervaert genomen heeft, so dat hem niet dan de stadt ende tfort Nassau resteerde, dat tverlies vande contrescharpe ende Moervaert alle den soldaten vrese ende schrick maeckte ende dede despereren van te mogen houden so swacken plaetse, die sonder wal, sonder borstweringe ende sonder flanck was, ende daeromme dede oirdelen dattet niet mogelijck en soude wesen die te houden het vierendeel vande tijt, die se gehouden is, dat hij dien niettegenstaende sijn volck animerende tot defensie de schup in de hant heeft doen nemen ende in [3] weynich dagen over de 300 roeden wals doen maken met borstweringe ende 2 catten, daertoe noch anders geen hulp als vande soldaten hebbende die nacht ende dach met hem daeraen hebben gearbeyt. Dat hij buyten de stadt een ravelijn niet dan 100 voeten grachte hebbende ende eenich flanck wesende, totten 12^en dach toe gedefendeert, ende met sijn [4] regement alleen negen stormen daerop verwacht hadde met sulcke cloucheyt, dat de glorie daeraf so van vrienden als vianden hem toequam, twelcke hij ten lesten (dat niet langer konnende houden tegen tgewelt) met groot verlies vanden viant hadde doen springen, welcke eenige flancke [5] verloren wesende hij hadde moeten gedogen dat den viant met hem quam logeren in sijn walle, sonder daertegens yet konnen doen als met vier ende stenen, ende gedaen maken hebbende een ander mine heeft den viant ende den wech die hij aende bressche (wijt 40 roeden) hadde gemaeckt doen springen. Dat hij den viant in de walle gelogeert, opgehouden ende van stormen belet heeft met sijn halve mane (gemaeckt in drie weecken) tot twater vuyte grachte getogen, de stadt royalijck beschooten ende den viant met bruggen gepasseert ende naer sijn wil in de wal gelogeert was, twelck hem noch tot wille vanden viant niet en hadde konnen brengen, tot dat den viant sijn vuyterste mette sappe ende mijne [6] gedaen hadde ende die bereyt om binnen dry vuyren tcruyt daerinne te [7] leggen ende des volgende nacht die doen springen. Dit de capiteynen siende, hebben, niettegenstaende huere resolutie van daegs te voren van tsamen te leven ende te sterven, goet ende geraden gevonden metten viant in communicatie te commen, om datter geen middel en was van langer te konnen resisteren, dewijle den viant op verscheyden oirden huer [8] storm konst geven ofte mits tspelen van sijn minen huer datelijck te overloopen ende dat den staet van tlant boven tverlies vande stadt in

[p. 135]

groot pericule mochte vallen, so alle tvolck aldaer omgecommen ware geweest, twelcke alles hij veel rijper overleggende, ende vresende dat dit onder de gemeen soldaten commende hem soude dwingen over 4 ofte 5 vuyren met desordre te doen sonder hoop van goet, tgeene hij noch met [9] ordre ende tot sijn advantaige mochte doen, heeft bewillicht in t’advis der capiteinen, ter wijle den viant, niet wetende van huer vuyterste noot noch blijde soude wesen in communicatie te commen, daertoe mede hielp dat men bevreesde dat yemant vuyter stadt aenden viant overlopende (als in dit beleg meer geschiet was) ende sulcx aengevende, soude veroirsaken [10] tverlies vande plaetse ende van tvolck, ende in allen gevalle de onmogelijcheyt ende cleyne apparentie van secours naer den noot vande stadt, die daer was, om te verdrijven een leger van so grooten macht ende so seer in sijn aenslach gevoordert, ende dat tvolck dat men huer binnen sont niet machtich en was sulcken leger tegen te staen, twelcke wel van [11] 500 voeten wals meer meesters als hij was, ende dat met reden kan [12] bewesen worden dat noch 1000 mannen daer binnen gesonden de stadt niet meer en conden verseeckeren als die mettet volck van binnen verseeckert was; want indien sijn wal ende gracht te vooren den viant belet hadden de stadt te forceren ofte bevechten om de defensie, die sijn soldaten daervan deden alleer den viant daerinne logeerde, so moet volgen dat den viant wal ende gracht tsijner devotie hebbende ende oick de [13] starckste sijnde huer lichtelijck mede belette hem te forceren, sonderlings so geen defensie meer en resteerde nochte oick konde gedaen worden, [14] mits de incommoditeyt vande plaetse ende precipitatie ende weynich tijts dat den viant huer gaf, tegen welcke inconvenienten de steden Haerlem [15] ende Maestricht voorsien van veel borgers ende goet garnisoen konde remedieren, dien oick de retranchementen te maken mogelijcker waren [16] als hem, hoewel sij beyden t’ondergegaen sijn, omdat se van buyten niet gesecoureert en werden. Doch dewijle bij veelen die dwalinge is dat een stadt imprenabel is, die t’elcken van volck kan ververscht werden, twelcke in desen als een seecker axioma soude mogen voorgeworpen worden, so is nochtans seecker dat tgeene allenskens kan gewonnen worden oick also [17] kan verloren worden, als van buyten om tleger in tijts te doen oplichten geen secours kan gedaen worden sonderling als een plaetse sonder flancquen ende bequame grachten is, alle welcke difficulteyten hem in Hulst waren wedervaren, daer hij een plaetse hadde bewaert, die gansch niet gefortifieert was sonder hoop van secours in tijts ende sonder expres bevel [18] van hem ende alle tvolck daer te laeten verliesen om de reputatie van

[p. 136]

tlant, wesende oick aen alle canten metten viant aende hant, twelcke hij den Staten wel hadde willen verclaren on huer te verwittigen watter [19] gepasseert was ende hoe seer hij hem alomme in alle neersticheyt, voorsichticheyt ende getrouwicheyt hadde gequeten, begerende dat sijt wilden aennemen als commende van een soldaet ende die bereyt is naerder verclaringe te doen van tgeene in desen soude mogen schijnen te ontbreecken voor den geenen die niet genouch daeraf geinformeert konnen worden vuyt dit cort verhael, daertegen hij den Staeten bad sijn eere te willen [20] voorstaen ende hem beschermen vande gemeente ende alle quaede tongen met brieven in allen steden, opdat dselve geinformeert mogen worden van [21] sijn eerlijck devoir sonder jacteren ende van sijne soldaten, die met hem hier een fortune gelopen hebben, twelcke den Staten eerlijck ende hem ende sijns gelijck oirsaeck soude geven met gelijcke getrouwicheyt huer in andere plaetsen te quiteren tot voorstandt van tlant ende de gemeene sake, huer verseeckerende dat hij van sijne sijde altoes sal continueren, geteyckent Georg Everard Comte de Solms. Dese verclaringe vanden Graef is noyt sonderlings in disputen getrocken, omdat hij hem ten eersten diende met eenige personen in de regieringe die hem seer droegen, hoewel anders daerop wel behoirde genoteert volgende den cijffer daerbij gestelt. Nu 1, dat hij daer soe veel volcx ende meer hadde als hij selfs hadde begeert. Nu 2, dat den viant den eersten nacht qualijck overbracht 1200 mannen ende dat sulcx niet en kan excuseren de faute van geen beter wacht te hebben doen houden. Nu 3, dit getal is veel, maer de wallen en sijn mer verdickt ende borstweringe opgeset. Nu 4, dat de Schotten veroirsaeckten thouden van t’ravelijn ende niet sijn alleen. Item dat niet eenen storm, maer alleen aenloopen mette ordinaris wacht op t’ravelijn sijn gedaen. Nu 5, so hij naer behoiren hadde doen vuytvallen in tbegin, dat hij niet alleen t’ravelijn noch lang soude hebben behouden, maer oick belet dat den viant in de wal niet hadde commen logeren, dewijle doch de vuijtvallen de eenige flancke van swacke plaetsen sijn. Nu 6, de mine en was noch niet begonnen. 7 dat is wel den pretext geweest, maer de verveertheyt ende desordre alomme de oirsake, die de sake langerhant daertoe duerstack als boven geseyt is. Nu 8, dat diverse steden met veel minder volcx de stormen aen verscheyden breschen hebben afgeslagen ende oick hier wel doenlijck was, hadden sij hard gehadt ende daertoe geresolveert geweest. Nu 9, dat dit sijn eygen flauherticheyt thoient ende de vrese voor de gemeene soldaten sijn desordre. Nu 10 daeromme omdat se noyt gedelibereert sijn geweest een algemeynen storm

[p. 137]

te verwachten. 11 Dit is bijnaest waerachtich als men van d’eene bresche totte anderen reeckent, maer den viant en was noch alomme so in de walle niet gelogeert dat hij alomme conde stormen ende de walle en was oick alomme noch niet tot bresche geschoten. Nu 12, is waerachtich als oick die anders niet geanimeert en souden sijn als de anderen meestal waren. Nu 13, den viant most die van binnen forceren wilde hij de stadt hebben, dan t’overlopen daertoe const hem wel met een baricade belet worden, behalven dat die van binnen expediter souden wesen om te vechten als den viant die sonder ordre ende niet gelijck over de wal const lopen. Nu 14, de precipitatie hebben die van binnen selfs gecauseert mits sij niet vuyt en vielen. Nu 15, dat dese steden van goet garnisoen ende beleyt voorsien waren heeft de daet gethoint, maer Maestricht en hadde niet veel borgers in ende op veel naer soe veel garnisoens niet als die van Hulst, dien oick ten lesten het cruyt ontbrack, ende Haerlem en heeft noyt veel meer garnisoens gehadt als Hulst, hoewel sij beyde wel de twee derdendelen grooter waren. Nu 16, dat se veel meer maenden hebben wederstaen als den Graef van Solms in Hulst weecken. Nu 17, dit is warachtich als men van t’middel van refraichissement geen ander prouffijt en treckt met vuytvallen als die van Hulst deden, maer als men dat middel soude willen tot vrucht brengen (als men alle andere middelen in der oirlogen moet doen) ende sonder op verlies van volck (die gesuppleert konden worden) te letten, gestadelijck vuytvallen, so soude dese solutie vals ende tvoorgaende axioma warachtich wesen. Nu 18, t’is wat rou, dat men geenen storm en soude mogen verwachten sonder alles om te commen, ende d’exempelen van Haerlem, Alckmaer, (daer seer cleyn garnisoen in was) Maestricht ende anderen hebben wel ter contrarie geleert. Nu 19, dat vande voorsichticheyt ende neersticheyt is noch seer disputabel. Nu 20, de gemeente sprack seecker alomme seer leelyck van desen. Nu 21, den verstandigen leser mach oirdelen of dit niet genouch gejacteert is, daer hij sijn eygen devoir so seer verheft ende der Staten soldaten, walle, grachte ende stadt, sijne soldaten, sijne walle, sijn grachten ende sijn stadt noemt. De Staten Generael sonden dit scriftelijck rapport terstont aen alle steden, ende oick aenden Raedt van State in Zeelant wesende met last om huer te informeren of de sake alomme oick so gelegen was, dan den Raedt tselve ontfangen hebbende ende daeraf gesproocken hebbende met den Lieutenant Colonnel Jan van Egmont, Taco Hittinga ende eenige anderen (vande meest verveerste) hebbent wederom gesonden, scrijvende dat Jan van Egmont ende eenige anderen

[p. 138]

verclaerden de sake also gelegen te wesen. Den Graef van Solms oick niet tevreden wesende versocht te hebben dat men alomme soude scrijven om de gemeente te stillen, heeft over de hant noch doen vuytstroyen de acte daerbij alle capiteinen hem tottet appoinctement te willen maken, versocht hadden om also den roup op anderen te diverteren.

[Den 2^en Septembris]

Den 2^en Septembris wast schoen weder. Sijn Ex^cie creeg noch meerder tijdinge van t’overscheepen van des viants volck in Brabant, waeromme hij alle de reste van tvolck voor Cruyningen leggende naer Bergen op den Zoem sont. De Raden van State screven aende Staten Generael dat se de reveuen hadden doen doen, ende versochten gelt te hebben totte voorvallende noot.

Den Almiral van Hollant, die mette Engelse vloote geweest was, quam desen dach in Hollant weder aen, dwelcke mette scheepen opgevaren wesende naer de reviere van Londres in meyninge van daer te lande naer de Coninginne te gaen, ontfing een brief van haer, daervuyt wel const afnemen dat se sijn comptste aldaer niet en sochte, mogelijck om eenige woorden wille tot Cadis tusschen hem ende eenige Engelsen gevallen, waeromme hij voorts naer dese landen was gecommen. Den brief was in date den 14^en Augusti ende hielt: dat t’rapport haer gedaen bij de Generaels vande vloote vande devoiren der geener die sulcken victorie hadden helpen verkrijgen tselve so grooten deel van dien toescreef de cloucheyt, industrie ende gewillicheyt van hem ende anderen haere vrienden vuytet Nederlant onder sijn bevel, dattet haer geest vervult hadde met blijschap, sonderling genoegen ende een begeerte om hem daeraf eenig gevoelen te communiceren, maer bij de hant niet hebbende als t’middel van brieven (eenichsins afmalende de conceptien van thart) hadde se huer daermede willen dienen tot op beter vrucht van dien ende nochtans desen willende afdoen, vont haer confus om niet te weeten waer te beginnen, omdat de groote van t’eenedeel de weerde van t’ander overtrefte, want den ijver ende gewillicheyt bij den Staten in dese actie gethoint haer hadde doen bekennen dat de goede genegentheyt ende weldaden, die se de Nederlanden hadde bewesen niet qualijck en waren geemploijeert ende de cloucheyt, dexterheyt ende goede ordre bij hem ende d’anderen onderhouden in dit exploict haer hadden bewesen dat de geheele natie weerdich was de faveur ende protectie van Princen tegen dengeenen die huer willen tyranniseren, ende dat de eerlijcheyt ende voorsichticheyt bij hem Almiral bewesen aenden Grave van Essex op sijn wedercomptste, doen hij verdwaelt was vande vloote in den nacht ende verlaten van hulp hem

[p. 139]

vergeselschappende ende bijblijvende tot Plemouth toe, aen d’eene sijde recommandeerde sijn wijsheyt van met moeyte ende patientie voorcommen te hebben alle ongeluck, dat bij sulcken accident hadde konnen vallen op een vande hoofden vande vloote tot verminderinge vande victorie, ende aen d’ander sijde den ijver ende hefticheyt vande affectie die hij haer droeg, verdubbelende also d’obligatie die se hem bleef, die so groot in haer hant was, dat se huer selven daeraf eenichsins bij brieven moste ontlasten die hij soude willen thoinen alle haere goede vrienden onder sijn bevel ende huer verhalen, dat se huer mogen verseeckeren gelijck sij te vooren claerlijck bethoint hadde haere goede affectie tot huer vaderlant, dat se oick also haer nu geprickt vint duer dese huer devoiren ende verdiensten om haer goetheyt ende affectie te vermeerderen in alle manieren als een Princesse gevoelende de duechden ende danckbaerheden van so een weerdigen natie als dese eenichsins terstont ende terwijls soude blijven haer geaffectionneerde vriendinne.

[Den 3^en Septembris]

Den 3^en Septembris wast schoen weder. Den Almiral dede in de Staten Generael rapport vande heele voyage, meest bestaende in tgeene Regemortis heml. te vooren gerapporteert hadde ende in clachten over de Engelsen, die het Nederlantse volck so qualijck getracteert ende hemluyden tverkrijgen van goeden buyt belet hadden. Doch omdat den brief bij hem vande Coninginne ontfangen voor een goet deel raeckte de landen ende ganschelijck diende om in tijden ende wijlen te bewijsen, dat de Coninginne vande Nederlantse scheepen goeden dienst getrocken ende goet contentement hadde, die daeromme wel diende in archivus bewaert, hebben de Staten Generael goetgevonden hem denselven brief af te nemen ende in archivus te doen leggen ende hem tot contentement ofte bewijs een copie authentyck te restitueren.

Omdat tot coste vande legatie naer Engelant gedestineert ende tgeschenck daer te doen in gevalle van goede hoope ende oick totte costen vande legatie naer Dennemarck op tcoronnement vanden Coning aldaer te destineren een goede somme van penningen moste gevonden worden, is over de 7 provincien gerepartieert de somme van 50.000 £, daerinne die van Gelderlant souden geven 1000 £, ende die van Overijssel 500 £, ende d’andere vijf provincien de reste à l’advenant elcx quote, om die metten eersten gefurneert te hebben.

[Den 4^en Septembris]

Den 4^en Septembris wast schoen weder. Den Canceler Leoninus, Lozen ende Franckema, gesanten naer Engelant gedestineert, vertogen desen dach naer Zeelant om van daer metten Tresorier Valcke voorts naer Engelant te

[p. 140]

gaen. Den Ambassadeur Busenval vertoog mede naer Zeelant om aldaar den Hertoge van Bouillon te verwachten. Omdat de Staten Generael bedacht waren naer Dennemarck een legatie te seynden op tcoronnement vanden Coning om aldaer te handelen vande vernieuwinge ende confirmatie vande oude alliantien volgende het affscheyt in den jare 94 genomen, hebben se geresumeert ende gearresteert de voorgaende instructie ende daerbij huer gesanten gelast met eerbiedinge huere brieven van credentie aenden Coning te leveren ende versoucken audientie; ende daernaer verhalen alsoe de goedertierentheyt van hem ende sijne voorsaten tegen den ingesetenen der Nederlanden in de hanthavinge van huere coophandel op sijn lant ende den Oostersche steden, ende in de conservatie van huere oude wel hergebrachte vrij ende gerechticheyden ende goede nabuyrschap sonderling groot is geweest, dat de Staten daerom niet en konnen laten sijn grootheyt ende sijner onderdanen geluck ter herten te nemen als haer eygen, omdat God hem oick begaeft heeft (boven andere gaven) mette kennisse van sijn evangelio ende een Cristelijck gemoet ende genegentheyt totten geenen die lijf ende goet opsetten tot conservatie vande ware religie, ende wes alle vromen betaemt. Daerom oick de Staten Generael in dese gemeine vruecht huer oick verblijden als een goet deel daeraen hebbende ende dese gesanten aen hem seynden met presentatie van alle demoedigen dienst ende goede nabuyrschap, ende wes sij meer vermogen; dat se huer verhuegen dat God hem over so veel coningrijcken gestelt ende doen cronen heeft, dat se hem congratuleren ende geluckige, voorspoedige ende langduyrige regieringe wenschen ende niet en twijffelen of de eere Gods ende Christi kercke sullen daerdoor gevoerdert ende gesticht worden, ende de gemeene sake tot confusie vande vianden van dien ende glorie van hem bevesticht. Ende also de gemeene Nederlanden ende oick eenige provincien ende steden derselver in tparticulier door beneficie van sijn voorsaten in sijn landen van Dennemarck ende Noorwegen van over eenige hondert jaren gehadt ende genoten hebben seeckere vrijdom ende privilegien naer luyt de brieven ende tractaten daervan wesende, die tsedert alle goede nabuyrschap tot voorderinge vande commercien ende gemeen welstant hebben doen onderhouden, sullen de gesanten bidden dat hij dselve privilegien, tractaten, vrij ende gerechticheyden so vande Nederlanden in tgenerael als vande provincien, quartieren, steden ende leden derselver in tparticulier, daervan nominatie sal mogen worden gedaen (te weeten vande geenen die eenige sulcke privilegien hebben ofte weten voort te brengen) wilt approberen, confirmeren ende vuyt Coninglijcke miltheyt vermeerderen

[p. 141]

ende den ingesetenen der Nederlanden altijt met genade bejegenen, daertegen de Staten huer also tegen hem ende sijn lant met dienst ende vruntschap sullen dragen, dat hij daeraen sal hebben contentement. Sullen mede der Staten dienst de Coninginne moeder aenbieden ende verclaren dat se niet en hebben konnen naerlaten op tcoronnement van haeren soen Cristiaen den vierden tot verhueginge ende congratulatie van sijn inauguratie huer gesanten te seynden ende dselve belast haere handen te cussen ende met eerbiedinge te congratuleren; dat God haer heeft laten beleven ende assisteren het coronnement van haeren soin tot haer contentement, twelcke altijts aenwassen ende geluckich sijn moge. Sullen mede der Staten gebiedenissen aende Chur ende Fursten, sonderlings den Evangelischen, die op tcoronnement sullen erschijnen (daeraen huer brieven sullen worden gegeven) ten besten huer mogelijck doen, wesende in effecte niet dan generale poincten.

[Den 5^en Septembris]

Den 5^en Septembris screef den Raet van State aende Staten Generael dat se ontfangen hadden tdubbelt van t’rapport des Graven van Solms, ende dat se eenige oversten ende capiteinen daerop hadden gevraegt ende op tgeene binnen Hulst was gepasseert als Jan van Egmont, Tako Hittinga, Frederick van Dorp ende den capitein Brog ende huer belast huere verclaringe bij gescrifte te stellen, ende dat se dselve genoech conform vonden t’rapport voors. als hiervooren geseyt is, daeraen de Staten Generael scheenen gansch geen contentement te hebben, hoewel sij selfs naderhant den Graef noch meest droegen als tsijnder plaetse geseyt sal worden.

[Den 6^en Septembris]

Den 6^en Septembris creech men tijdinge dat den viant in alle haest op moste trecken naer Artois omdat de Francoisen op de been ende in Artois gevallen waren, alles afbrandende wat sij vonden.

[Den 7^en Septembris]

Den 7^en Septembris regende het seer. Dese dagen duer waren de Staten van Hollant vergadert om te delibereren op tstuck van noch eenige penningen te vinden, oick om ordre te stellen op de bevrijdinge van der zee, op tstuck van Almiraliteyt ende vande convoyen ende licenten, mits men sach dat die alomme seer in desordre liepen; voorts om met die van Zeelant te handelen op t’resort vande justitie so vande hoogen als provincialen hove, neffens andere particuliere saken vande provincie ende bleven seer lange vergadert, omdat se onder anderen te delibereren hadden op de westersche ofte Spaensche navigatie om die voor een jaer te doen schorssen, opdat den Spangiaert geen middel en crege door de scheepen vuyt dese landen daer commende hem van eenige geleden schade te verhalen. Ende om te beletten dat oick de oostersche schepen tot prejudicie van

[p. 142]

dese landen daer niet en trafficqueerden of men een competente vloote soude vuytrusten ende voor ofte ontrent de custen van Spangien doen houden tegen alle degeenen die op Spangien souden willen varen, daerinne die van Amsterdam so veel swaricheyts maeckten, dat den 14^en Septembris bij alle de steden daerop rapport aen huer principalen genomen worde om in de toecommende weecke naerder resolutie inne te brengen, ende sijn dien volgende weder bij malcanderen gecommen den 18^en, dan en conden op tstuck vande westersche navigatie noch niet accorderen, ende bleven oick ten deele langer bij malcanderen om de verwachte comtste van Bouillon. Ondertusschen consenteerden dat men eenich redres op tstuck van tcrijsvolck soude maken, twelcke sij aen Sijn Ex^cie ende Raden van State stelden, ende omdat se noch penningen te corte souden commen, sonderling als sij mede in de alliantie van Vranckrijck met Engelant souden commen, werde verdubbelt den impost van tsout, salm ende stuer, ende vande waech, ende ingewillicht den impost vande wolle ende sijde lakenen, nu eenige lange jaren gedreven, dan niet in treyn konnen commen, ende voorts een nieuwen impost gestelt op tdragen van sijde, ende flueele clederen ende op tboorden met silver, gout ofte met meer dan een sijde ofte fluele coorde ofte boort, daervooren die heele stucken van sijde ofte flueel sullen dragen des jaers souden betalen voor elck mensche 2 gulden, ende van meer als een boort een gulden, doch vader ende moeder met alle ongehuwelijckte kinderen souden mogen volstaen, mits betalende voor dry personen, bij welck middel men meynde een schattinge te trecken van 50.000 £ tsiaers als het in treyn soude wesen ende alleen over de rijcken gaende, mits niemant daeraf geexcuseert soude wesen als die in actuelen crijsdienst waren ende de 13 edelen ter dachvaert comparerende, hoewel nochtans de eerste verpachtinge op veel plaetsen ten vijlen prijse gedaen worde. Den Graef van Egmont werde mede de hantlichtinge van sijne goederen, die hij ernstelijck versocht hadde, ontseyt, ende verclaert dat hij hem moste houden aende voorgaende resolutie op sijn sake genomen. De compagnie ruyteren vanden Heere van Berchon werde gegeven aenden jongen Prince van Espinoy, maer tbeleyt met alle de prouffijten aen Wagemans met die consideratie om den Prins van Espinoy in alle alliantien ende traetaten van vrede ende anders mede te doen begrijpen. De compagnie van Hopman Schinckel werde mede gegeven aen Francois de Bruges. Vele steden namen den 15^en deser wederom rapport op tstuck vande navigatie, terwijle men met die van Zeelant handelde op t’ressort vande justitie vanden Hoogen Rade,

[p. 143]

daerinne so veel gedaen worde dat mette gedeputeerden op t’wel believen van huer principalen worde afgehandelt. In tlaeste van September begonstet den steden te verdrieten langer bij malcanderen te blijven alleen op tstuck om ordre te stellen op de convoyen ende licenten, so dat se niet langer konnende opgehouden worden gescheyden sijn den 5^en October, hebbende nopende de navigatie naer veel swaricheyden naerder rapport aen huer principalen genomen om daervan ter eerster aenstaende dachvaert voorder te handelen.

[Den 8^en Septembris]

Den 8^en Septembris was het schoen weder, ende omdat de tijdinge meer ende meer continueerde van tvertreck vanden viant naer Artois, sondt Sijn Ex^cie meest alle tvolck in garnisoen ende delibereerde selfs weder naer den Hage te keeren.

Desen dach was in Engelant op Groenwits alle apparate gemaeckt om de alliantie te besweren, ende den Hartoge van Bouillon werde met groote magnificentie vuyt sijn logement tot Londres gehaelt ende aenden Thour geimbarqueert ende bij Groenwits weder magnifyckelijck ontfangen, alwaer in een capelle naer een gedaen gebet d’articulen vande alliantie gelesen worden ende bij de Coninginne mette hant op de borst slaende, ende daernaer die gevende aenden Hartoch, die se tusschen sijne handen besloot ende vast hielt, beswooren, daerover weder een gebet gedaen worde, ende eyntelijck magnifyck bancket gehouden, ende so ten laesten den Hartoge met meerder pompe weder naer Londres gevoert, daer de borgers hem magnifyckelijck ontfingen, roupende vive le roy et la reyne, so dattet scheen dat sulcx in Engelant onder de gemeente wonder aengenaem ende daerom te hopen was dat der vuyt wat goets in de oirlogen tegen Spangien soude mogen volgen.

Desen dach worde in Denemarcken gekroent den jongen Coning Christiaen de Vierde van dier name, daer de Staten mede gesint waren huere gesanten te hebben, maer omdat se een fray scheepken hadden doen equipperen om den Coning te seynden ende tselve niet wel en conde rede vallen, hebben se huere gesanten tot noch toe opgehouden, achtende dat se met meerder eere hem sullen konnen doen congratuleren als huere gesanten in de feeste van tcoronnement present hebben, die men mogelijck dan niet en soude weeten waer te setten ende of men se voor gesanten van een republycke ofte van rebellen soude achten, te meer so men seeckerlijck wiste dat den viant sijn gesanten daer soude hebben.

[Den 9^en Septembris]

Den 9^en Septembris was het schoen weder. Sijn Ex^cie metten Rade van State vuyt Zeelant vertogen wesende quam tot Dordrecht. Desen dach

[p. 144]

quamen in Texel aen wel 400 scheepen met cooren, daerdoor tcooren alomme seer afsloech, maer omdat in Spangien ende Italien tcooren seer dier was ende de coopluyden tselve in der haest opcoften om derwaerts te seynden alleer de navigatie verbooden soude worden, en duyrde denselven afslach niet.

[Den 10^en Septembris]

Den 10^en Septembris was schoen weder. Sijn Ex^cie quam in den Hage. Ende omdat men noodich achte naerder bescheyt te hebben vande gelegentheyt der zaken tot Hulst afgeloopen, hebben de Raden van State gelast den Fiscael vande Generaliteyt enqueste te doen ende informatie te nemen van alle oversten, capiteinen ende officieren binnen Hulst geweest sijnde, die men hem toe soude schicken, dwelcke terstont begonnen heeft dselve te beleijen.

Overmits men nu wat claerder verstont t’miscontentement van die van Vrieslant tegen de Staten Generael ende Graef Willem om tweygeren vande fortificatie van Coevoorden wille, ende dat se eyntelijck de commissie van Graef Willem wilden veranderen onder decksel dat hij die niet vande Provincie maer vande Staten Generael hadde, hebben de Staten Generael op den 12^en Septembris derwaerts gesonden Hendrick van Brienen ende Adriaen Tjong om hemluyden wat ter neder te setten ende met goede redenen te induceren om de commissie van Graef Willem onverandert te laten ende eensamentlijck tottet dragen van eenige extraordinaris consenten te induceren, daeraf sij tot noch toe in gebreecke waren gebleven. Tstuck vande commissie is aldus gelegen: den Prince van Orangien H. M. gemaeckt wesende Stadthouder van Vrieslant was daeraf gedesisteert, omdat hij in Vrieslant niet persoonlijck en conde wesen, ende doen was op tversouck van dien van Vrieslant selfs Graef Willem van Nassau bij den Staten Generael daertoe gecommitteert met die laste dat hij tstuck vande justitie soude gouverneren met advis van thof aldaer, tstuck vande policie met advis vande gedeputeerde Raden, ende tstuck vander oirlogen ende verlegginge vande garnisoenen met advis van eenige gedeputeerde Raden ofte Staten van tlant, op welcke commissie hij tot noch toe het stadhouderampt bedient heeft. Dan omdat in de jare 85 Graef Maurits van Nassau bij dien van Hollant als Stadthouder was aengenomen ende sijn commissie daertoe vande Staten van Hollant hadde ontfangen, hebben die vande factie van Roorda hiervuyt occasie genomen om Graef Willem een baste te speelen, ende sustineren dat die van Vrieslant also souverain sijn als die van Hollant, ende daerom hueren Stadthouder also wel behoiren commissie te geven als Hollant, daerbij nu treckende dat men claerlijck sach dat sijn commissie

[p. 145]

nootelijck moste verandert wesen, dewijle hij onder dexel van dien tot ondienst van huere provincie tgarnisoen vuyt Coevoorden getogen ende daermede de fortificatie belet hadde, twelcke hij lichtelijck hadde konnen doen, omdat altoes eenige vande gedeputeerde Staeten met hem hielden ende niet en hadde konnen te wege brengen so hij daertoe advis van tvolle collegie hadde moeten nemen. Ende niettegenstaende sij wel wisten dat Sijn Ex^cie Graef Maurits approbatie van sijn commissie vande Generaliteyt hadde ende sijn commissie over Gelderlant, Utrecht ende Overijssel vande Staten Generael ontfangen hadde, so dreven se evenwel dat stuck seer om aen d’een sijde tot haer te trecken den geenen dien den naem van souverainiteyt wat ketelde, ende aen d’andere sijde dien tbelet vande fortificatie van Coevoorden op den krop stack, daerduer sij nu de sake soe verre gebracht hadden dat de Staten van Vrieslant begonnen hadden dat poinct in deliberatie te leggen, meynende of Graef Willem daermede te verdrijven (daertoe apparentie was indien de sake voort quame te gaen) ofte sijn auctoriteyt naer hueren wille te besnijden, om dan geheelijck van huer te moeten dependeren, twelcke den Staten Generael om de moeyte, die sij daervuyt bevreesden met die van Vrieslant te sullen hebben niet weynich suspect en was, ende achten noodich te wesen sulcx te beletten.

[Den 13^en Septembris]

Den 13^en Septembris regende het seer. De Staten Generael ontfingen eenen brief vande Coninginne vanden 7^en deser, houdende dat sij om t’arrivement vande vloote de nieuwe beraemde lichtinge hadde doen ophouden, maer verstaende van Caron dat de Staten eenich renfort begeerden tot huere costen, hadde geconsenteert dat men 500 mannen soude mogen lichten, bedanckte voorts den Staten seer van huer behulp totte voors. vloote, oick het volck van huer gedaen devoir met protestatie dat se voortaen daeromme te geneychder sal wesen den Staten te secoureren ende te beschermen die geenen, die in een exploict bij haer voorgenomen, huer so coragieuselijck ende getrouwelijck gequeten hebben, sonder dat se bij desen brief vuyt Gronwits gescreven eenige mentie maeckte vande alliantie, die se daegs daernaer so solemnelijck besweren soude. Dan men ontfing daerbij eenen brief van Caron houdende van tbesweren vande alliantie ende particulierlijck de magnificentie ende solemniteyten daerover gebruyckt.

[Den 14^en Septembris]

Den 14^en Septembris was het schoen weder, so men doende was om den gesanten naer Dennemarck afteveerdigen ende de Staeten geerne gesien hadden dat tschipken voor den Coning gerust met tapijten hadde behangen geweest, ende dat daertoe te veel tijts soude moeten loopen om die te

[p. 146]

maken, hebben sij geradender gevonden huer gesanten afteveerdigen ende in de plaetse vande tapijten doen coopen 6 appelgrauwe merrypeerden om in een coutse te jagen, daervooren sij van dage betaelt hebben 1800 gulden ende huere gesanten voorts gelast daermede naer Dennemarck te vertrecken, ende daertoe geordonneert Nievelt, Sille, Muylwijck, Malson vuyt Hollant, vander Wercke vuyt Zeelant, Swartsenburch vuyt Vrieslant ende Doctor Wijer, agent vande Staten Generael.

Men creeg oick tijdinge dat de Francoisen in Artois gevallen waren ende dat den 5^en Septembris den Marquis van Warnbon (mette benden van ordonnantie vanden ouden Hartoge van Arschot, vanden jongen Arschot, van Bossu, vanden Graef van Solre, vanden Heere van Bucquoy, vanden Heere van Baillieul ende de sijne, mette compagnien lichte peerden vanden Graef van Beljeosa ende vier anderen) gemeynt hadde de Francoisen te keeren ofte te slaen, maer selfs bij den Francoisen geslagen ende gevangen was met den Heere van Linecourt, ende alle sijne ruyteren gebroocken ende op de vlucht geslagen, ende dat Beljeosa doot gebleven was met veel anderen.

Ontrent dese tijt was vuyt Bergen op den Zoem vrouch vuytgereden als op de jacht eenen Capitein Smit van t’regement van Vere, dwelcke met eenigen vanden viant, daer buyten houdende, gesproocken hebbende, weder in stadt gecommen ende als om te rusten te bedde gaen leggen was, dan so den Gouverneur daernaer te jacht wilde rijden, dede hij vragen of Smit mede wilde. Ondertusschen quam tijdinge in stadt dat den viant daer buyten hielt, waerom den Gouverneur een goet deel ruyteren dede opsitten om met te gaen. Smit commende ende dit siende vraegde, waertoe men dus veel volcx met nam, ende so den Gouverneur antwoorde omdat hij tijdinge hadde, dat den viant daer was, seyde den anderen dien morgen vuyt geweest te sijn ende geen viant vernomen te hebben, ende aldus te samen voorts rijdende is hem ontmoet een vrouwe, seggende dat den viant daer hielt ende dat eenen vuyte stadt vrouch daerbij was geweest ende met huer gesproocken hadde ende weder naer stadt gekeert was, ende opsiende sach Smit ende seyde dat haer dochte dat dat den man was die buyten was geweest, ende dat hij doen een roode sluijer gehadt hadde. Dit Smit hoirende toog een roode sluyer vuyte mouwe ende vraegde of dat den sluyer niet en was, daerop de vrouwe antwoorde ja, seyde hij totten Gouverneur geen viant gesien te hebben. Den Gouverneur ontset sijnde door dit seggen, sonderling so de vrouwe seyde dat hij van tpeert was geweest ende totten viant in de

[p. 147]

heggen gekroopen, en coste nochtans evenwel niet geloven dat sulcx warachtich ware, omdat hij een gansch goet vertrouwen van Smit hadde, ende daerom voorts rijdende ende eenich wilt om te jagen opdoende, hebben begonnen derwaerts te rijden. Den Capitein Smit wetende sijn eygen gemoet ende daerom wat anders vresende, als men de sake bet soude naerdencken, heeft hem op de jacht verlooren, ende is naer den viant gereden ende op Woude gecommen, wesende onlangs hiernaer gevolcht bij de huysvrouwe van Capitein Appelman ende daernaer tot Bruessel gesien. In September 93 was in den Hage in Hollant gevangen geweest eenen Roger Walton, die men ontdeckt hadde een aenslach op Oisteynde te drijven door twee capiteins, waerom den Gouverneur Norreys een quaet ooge op desen Smit hebbende, hem naer den Raede van State in Octobri 93 versonden hadde, dan omdat Walton altoes sustineerde dattet een geveynsden aenslach was, die hij beleyde om eenigen vanden viant in attrap te brengen ende Smit noyt en wilde noemen, is dselve als doen laten gaen, doch evenwel bij Norreys altoes vuyt Oisteynde geweert, waeromme men te meer vermoyt dat hij wat sonderlings te doen voor gehadt moet hebben ende heeft willen effectueren op Bergen voors., insonderheyt so daernaer mede gelet werde, dat hij de fortificatie vande stadt seer nau besien hadde ende oick bij sijn soldaten de grachten doen peylen, daerop te voiren, mits hij capitein was, geen quaet oige en was genomen, daerover God te meer te dancken is, dat alle sijn voornemen met dit slecht incident is verhindert.

[Den 15^en Septembris]

Den 15^en Septembris was het tamelijck weder. De gesanten naer Dennemarck gedestineert vertogen desen dach alles naer Enchuysen om daer tscheepe te gaen, ende mits sij goeden wint kregen, sijn corts hiernaer voorts naer Dennemarck gevaren. De gesanten naer Engelant gedestineert sijn ontrent dese tijt mede in zee geweest, dan mits contrary weder ende seer stercken wint met groot pericule weder terugge moeten keeren, wesende den Canceler Leoninus so seer sieck op twaeter geworden, dat hij hem aende Staten Generael terstont excuseerde van dese voyage te doen ende versocht dat men een ander in sijn plaetse wilde bestellen, daerover de Staten Generael aen hem noch screven so t’mogelijck ware, dat hij voorts wilde varen, ende aende anderen, dat se doch mette eerste gelegentheyt souden voorts varen ende den Canceler mede nemen, so hij mochte, so niet alleen sonder hem varen.

[Den 16^en Septembris]

Den 16^en Septembris wast tamelijck weder. In de landen van Hollant maeckte het alomme een groote opsprake ende bij veelen een miscontentement,

[p. 148]

dat men de saken van Hulst also liet glissen sonder daerinne yet te doen.

Ontrent dese tijt was in den Hage een discours vuyt Brabant gecommen bij forme van invective gemaeckt op den Staten ende Sijn Ex^cie, spreeckende seer leelijcken van derselver actien ende crijsbeleyt.

Men screef ontrent dese tijt alomme aende capiteinen om huere compagnien te verstercken, ende omdat men hoe langer hoe meer bevont de frauden gebruyckt bij den capiteinen in tstuck vande monsteringe, daer duer sij tot grooten ondienst vande landen veel min volckx in dienste hadden als de landen mosten betalen, twelcke duergaens bevonden werde ruym een gerecht derde paert ende daerom geacht worde, dat de penningen, die also voor gestolen mannen betaelt worden, wel bedroegen ter somme van 800,000 gulden in tjaer, hebben de Staten van Hollant op huere dachtvaert nodich geacht daerin voorsien te moeten worden, ende daeromme voorgeslagen, dat men alle vendelen soude mogen maken op 150 hoofden, ende die man voor man betalen alle 42 dagen een maent solts, ende den capiteyn voor sijn tractement op elcken kop die hij dadelijck in dienst soude houden 15 stuvers boven sijn gagie. Ende omdat men meynde, dat mits de betalinge hooft voor hooft de frauden souden voorcommen konnen worden, ende de 15 stuvers op elck hooft den capitein souden bewegen om huere compagnien vol te houden, te meer so daermede sijn tractement op een corter maent meer als de helft soude verhoocht worden, werden Sijn Ex^cie ende den Raet van State versocht ende gecommitteert om volgende desen voet een goet redres in dit stuck te beramen.

[Den 20^en Septembris]

Den 20^en Septembris was het seer regenachtich weder. Ontrent dese tijt arriveerde den Hartoge van Bouillon in Zeelant, daer hij bij den Staten met alle eere ontfangen werde, gelijck mede bij den Almiral Nassau, die van wegen Sijn Ex^cie ende de Princesse van Orangien hem daer ontfing ende bij Busenval die hem daer wachte. Werde oick gewellecomt bij den gesanten naer Engelant gedestineert, die met hem in communicatie vande alliantie commende hij tot haer seyde, dat dselve in Vranckrijck met gemeyne bewillinge vande Parlamenten ende Princen vanden bloede aengenomen was ende oick selfs met consent vanden nunce vanden Paus in Vranckrijck wesende, twelcke de gesanten terstont aende Staten Generael screven ende velen dede bedencken of den Paus wel meer steunsels als op Spangien alleen soude willen soucken.

[Den 23^en Septembris]

Den 23^en Septembris wast schoen weder. Omdat men vast alomme in

[p. 149]

tlant verscheydentlijck vande saken van Hulst was spreeckende, werde ontrent dese tijt bij de Staten Generael versocht overleveringe vande informatie bij den Raedt van Staete gedaen beleyden, maer omdat dselve niet besonders en was, hadden dselve Raden van State te vooren gelast den Fiscael vande Generaliteyt om de informatie naer behoiren te doen beleyden, daerinne ten laesten ontdeckt was de poltronnerie bij Jan de Wit ende Popke Roorda aengewent om alle de anderen te intimideren, mitsgaders dat de Graef ende veel anderen selfs niet so couragieus en hadden geweest als sij huer wel veynsden.

D’ambassadeurs naer Engelant gedestineert, hebbende goeden wint, sijn op desen dach vertogen ende met goede voorspoet in Engelant gecommen, den Canceler terugge gebleven sijnde, omdat hij vande vorige begonnen reyse sieck geworden ende noch verveert was.

[Den 24^en Septembris]

Den 24^en Septembris was het schoen weder, ende omdat men tijdinge creeg dat den Hartoge van Bouillon op twaeter was om vuyt Zeelant naer Rotterdam te commen, is Sijn Ex^cie met sijn broeder Gr. Hendrick ende de Grave van Egmont, Solms, ende Ernst van Nassau met veel heeren naer Rotterdam getogen om aldaer den Hartoge te verwachten, ende welcom te hieten. Die van Dordrecht gemeynt hebbende dat hij daer over soude commen, hadden te vergeefs een goede gereetschap gemaeckt om hem te ontfangen.

[Den 25^en Septembris]

Den 25^en Septembris wast schoen weder. Den Hartoge van Bouillon arriveerde ten selven vuyren des morgens tot Rotterdam, daer hij des middachs bleef eeten, ende op den naernoen vertoog hij naer den Hage, ende passerende buyten om Delft, quam ontrent 5 vuyren in den Hage met Sijn Ex^cie ende degeenen die tot Rotterdam toe hem tegen getogen waren. In tgeselschap vanden Hartoge waren boven verscheyden France heeren, edelluyden ende 2 conseillers, twe sonen vanden Graef van Emden, Graef Lodewick van Nassau ende de Heere Robert Sidnei. Den Hertoge werde in den Hage bij de schutterie ende tluijen vande clocke innegehaelt ende gelogeert in tlogys vande Princesse van Orangien, daer de soldaten vande compagnie van Telshout ende vande guarde hem verwachten ende met eerschoten ontfingen. Terstont hiernaer gingen de Staten van Hollant collegialiter hem verwellecommen met een corte redene gepronuncieert bij Oldenbernevelt, Advocaet van tlant, daer hij in tcorte huer danck seggende op antwoorde.

[Den 26^en Septembris]

Den 26^en Septembris was het schoin weder. Ontrent 11 vuyren gingen de Staten Generael collegialiter in tlogement vanden Hartoge van Bouillon,

[p. 150]

hietende hem wellecom met corte woorden, die den advoeaet van Hollant doen presiderende wederom pronuncieerde, denwelcken den Hartoge mede met corte woorden bedanckte. Des naernoens ontboot den Hartoge den voorn. Oldenbernevelt, verhalende dat hem in Engelant genouch te kennen gegeven was de langsaemheyt vande resolutien, die men hier te lande neemt, mits dat se op elcke swaericheyt rapport aen haer principalen nemen, waeromme hij bijnaest van meyninge was geweest herwerts niet te commen, dan omdat hij expres bevel hadde vanden Coning was evenwel selfs gecommen, verhoopende dat men hem hier haestiger soude afveerdigen, als men hem hadde willen wijs maken, ende omdat hij gesint was op overmorgen sijn propositie te doen, begeerde hij op den Advocaet voorn^t, dewijle hij daerinne veel vermochte, dat hij de hant daeraen houden wilde, dat men hem hier niet op en hielt met lange verdrietige vuytstellen, maer so corte resolutie geven als mogelijck wesen soude, dewijle hij om de affairen vanden Coning niet te retarderen ende om sijn private affairen wille hier niet lange soude konnen blijven, daerop den Advocaet hem beloofde sijn vuyterste devoir te sullen doen, om hem so haestige resolutie te doen hebben alst mogelijck wesen soude.

[Den 27^en Septembris]

Den 27^en Septembris wast schoen weder. Den Hertoge van Bouillon hielt hem gansch in sijn logement, meest met Busenval besoingerende ende gingen de Raden van State hem collegialiter wellecommen.

[Den 28^en Septembris]

Den 28^en Septembris waren de Staten Generael, Raden van State ende meest alle de Staten van Hollant in de camer vande Generaliteyt vergadert, daer ontrent 11 vuyren den Hertoge van Bouillon bij verscheyden vande Staeten Generael gehaelt werde, ende ingecommen sijnde met Sijn Ex^cie, Graef Hendrick, Busenval ende een conseiller, leverde over sijn credentie vanden Coning ende daernaer dede selfs de propositie bij monde, houdende de credentie, dat hij lang begeert hadde yemant van vertrouwen aende Staten te seynden, om huer te verthoinen hoe seer hij hen gehouden hiel in huere goede officien ende de continuatie van huere goeden wil begeerde; oick om te representeren den staet van sijne saken ende begeerte om hem naerder met huer te verbinden tot onderlinge bescherming tegen den viant; daertoe hij vercoren hadde den Hartoge van Bouillon ende hem belast naer huer te trecken om openinge van eenige poincten te doen, daerinne men hem soude willen geloven met verseeckeringe dat also lief als hem is t’onderhout vande onderlinge vrientschap, hem oick so lief sullen wesen de openingen die tot voorderinge van deselve mogen gedaen worden, en was van date den 16 Augusti 96. Bij de propositie

[p. 151]

verhaalde hij gelast te wesen vooral den Staten ten hoochsten te bedancken van huer secours den Coning gedaen, daeraf desselfs memorie so vol was, dat hij altoes meest belaste, den danck daervooren niet te vergeeten, ende dat tselve hem meest hadde gemoveert niet te laten voorbijgaen dat tot verseeckeringe van huere staet ende vrijdom tegen den Spangiaerden mochte strecken ende daerom oick geresolveert was geen pays metten Spangiart te maken, selfs naerdat hij metten catholijcken in sijn lant was gereconcilieert ende den Paus daertoe seer trachte, opdat hij de Nederlanden in noot niet en soude verlaten ende of wel hem daerinne veel swaricheyden sijn bejegent vande principaelste van tlant, ende die scheenen de croone te beminnen, mits tverclaren vande oirlogen huer so diep daerinne soude brengen datter geen vuytcomptste en soude wesen, so hadde nochtans thart vanden Coning alle die swaericheyden gepasseert ende totte oirlogen doen verstaen om sijn vrienden niet te verlaten, ende de Staten voorsichtelijck hem noch doen assisteren met 3000 man te voet ende 500 peerden. Dat den viant tsedert t’oog wat naerder op Vranckrijck hadde geworpen, ende mits de inlantse divisien veel advantagien daerop hadde gekregen, die de Staten met seynden van secours so veel mogelijck hadden helpen weren, so om Camerick te ontsetten, als om la Fere te winnen. Dat den Coning tegen de ambitieuse beleytselen vande Spangiaerden over lange getracht hadde een goede macht te stellen ende daerom doen versoucken de geinteresseerde princen om in een ligue offensyf ende defensyf te commen, ende den noot van dien meer voelende naer tverlies van Calais ende Ardres ende hoopende dat door die approchen sijn nabuyren te beter daertoe souden verstaen, hadde hem in Engelant gesonden om de Coninginne daertoe te versoucken ende te consenteren dat van dit werck tfundament in huer lant geleyt worde om daernaer de andere Princen daertoe mede te bewegen, daerop de Coninginne terstont hadde doen ontwerpen ende besluyten d’articulen vande ligue, die men hier gesien hadde ende geconsenteert andere Princen ende republycken daertoe mede te versoucken; dat hij groote moeyte hadde gedaen om de Coninginne te doen goet vinden dat men een goet regard op de Nederlanden naeme, als Calvaert wel mach gerefereert hebben, twelcke de Coninginne meer vuyt goetheyt als vuyt noot, om met dese landen sich naerder te moeten verbinden, consenteerde ende dat men se mede naer huere weerdich soude versoucken. Dat hij naer tbesluyt met Sancy weder naer Vranckrijck gekeert was om de ratificatien te hebben, met dewelcke hij weder in Engelant was gecommen om vande Coninginne den eedt te

[p. 152]

ontfangen met last om voorts hier te commen om dselve ligue oick metten Staten te sluyten, daer bij den Coning met huer in vaste ende eeuwige confederatie wilde commen ende in onderling verbant van elcx staet tegen den Spangiaert te beschermen. Dat men hem (die particulierlijck in dese landen was gehouden) wilde geloven, dat den Coning dese ligue grotelijcx gedreven heeft, omdat den staet deser landen haer te meer soude verseeckeren mette verbintenissen vande Princen, die in dese alliantie souden commen, ende dat den Coning daerom begeerde dat se mits desen willen vertrouwen, dat hij in de oirlogen tegen den Spangiaerden soude continueren ende van huer sake hem niet afscheyden, maer die houden bij sijn eygen. Ende begeerde mede dat men adviseren soude op de conditien die men bequaem achten soude om dese landen van des Conings sijde te verseeckeren ende op de middelen, die men aenwenden soude, om vuyt dese alliantie de meeste prouffijt te trecken tegen den Spangiaert daerinne den Coning hem so seer sal accommoderen als eenichsins mogelijck sal wesen. Dat men wel wist hoe seer Vranckrijck geaffligeert was dese acht jaren ende daerom noch gansch swack mits de resten vande divisien, die daer noch bleven, ende veelen so qualijck geaffectionneert maeckten, dat se liever tot ondergang als tot voirdel van tlant souden contribueren; dat den Spaignaert noch een groote voet in Brittangien hadde ende dattet in Provencen, Picardien ende Champaignen noch qualijck stont, ende dattet lant alomme so mette oirlogen als mette peste so gedesoleert was, datter geen middel en was daervan yet te trecken; dat men daerom regard wil nemen hoe noodich hij noch dient gesecoureert, om daermede ende met sijn macht een vast leger te maken om tegen den viant te stellen ofte hem te offenderen ende hem consenteren tsecours dat Busenval over eenige maenden versocht hadde, ende daerbij noch doen 400 peerden, twelcke den Coning soude doen continueren in de oirlogen ende doen commen tot revenge van alle t’ongelijck dat hij ende dese landen vande Spangiaerden hebben ontfangen ende den Francoisen de ligue ende geduyrige oirlogen daeraen geknocht, doen goet vinden ende dese landen verlichten van veel costen die se souden moeten doen, indien den viant met alle macht op huer viel, hoewel veelen sulcx niet en bedencken, met verseeckeringe dat den Coning het secours so wel sal besteden dat men de vrucht daervan haest hoiren sal, ende so haest sijn macht wat sal vercommen, dese landen oick ter noot secoureren ende dat hij met alle mogelijcke middelen soude procureren dat in tgeene hij vuyten naem vanden Coning beloven sal geen faut en sal geschieden ende de liberaelheyt

[p. 153]

ende goede genegentheyt deser landen tot hem ende sijn croon so sal representeren, dat den Coning niets ontsien en sal dat tot voordeel deser landen mach strecken, geteyckent Henry de la Tour. Dese propositie gedaen, werde in tcorte geseyt so haest hij die scriftelijck soude gelevert hebben, dat men dan metten eersten daerop soude beginnen te besoingeren. Ende naer de gedaen reverentien werde weder bij deselve die hem gehaelt hadden aen sijn logement gebracht. Hiernaer werde in de Staten Generael een brief gelesen commende van een ombekent man in Brabant, houdende dat aldaer elck een hem niet genouch en const verwonderen, dat den Graef van Solms, Hulst so slechtelijck overgegeven hadde, gemerckt hij noch so veel volcx daerinne hadde ende dat den viant al begonst hadde te vertwijffelen aende veroveringe vande plaetse ende in deliberatie te leggen of men se weder verlaten soude.

Men creech tijdinge dat den viant met sijn volck noch in Artois waren, omdat de Francoisen huer noch te Pas op de grensen hielden, hebbende groote menichte van boeren gevangen gevoert naer Vranckrijck.

[Den 29^en Septembris]

Den 29^en Septembris wast schoen weder. Den Hartoge van Bouillon en leverde sijn propositie noch niet over, omdat hij verwachte naer een brief vande Coninginne van Engelant, dienende tot approbatie van tgeene hij hier handelen soude, die noch niet en was gecommen.

Dese heele tijt door was men vast doende om Zutphen ende Dousborch te fortifieren, daer de wercken vast slappelijck voortgingen omdatter altoos eenich gebreck of aen gelt, ofte aen arbeyders was. Den Grave Harman vanden Berch was tot Bruessel aenhoudende om eenich volck in tquartier van Zutphen te hebben, ende eenige van die steeden te mogen winnen alleer se meer gefortifieert ende de conqueste van dien difficylder gemaeckt ware, daerover oick ontrent dese tijt een brief van Graef Frederick aen sijn broeder Graef Harman geintercipieert worde, houdende dat men doch tseynden van tvolck derwerts wilde verhaesten, omdat hij niet en twijffelde of hij soude met cleyn volck theele lant aldaer in gevaer brengen, vuyt welcke brieven Sijn Ex^cie oirsake nam om de fortificatie van die plaetsen bij den Staten wat heftiger te doen vervolgen.

[Den lesten Septembris]

Den lesten Septembris wast schoen weder. Gilpijn ontfangen hebbende den voors. brief vande Coninginne aende Staten Generael, leverde dselve terstont over ende was in date den 11^en deser, houdende dat de verbintenisse, die se met dese landen hadde huer dselve dede communiceren tgeene nopende de gemeene sake gepasseert was, te weten, dat se bij den Coning van Vranckrijck heftich aengesocht sijnde om met hem in een

[p. 154]

ligue offensive ende defensive tegen den Spangiaert, gemeen viant, te treden, daertoe hadde verstaen, niettegenstaende sij te voiren met haer exploicten op den Spangiaert ende de secoursen in Vranckrijck ende hier gedaen, genouch bethoint hadde haere vaste resolutie om de ambitieuse voornemen vanden Spangiaert te wederstaen ende dat daerom daertoe geen naerder ligue van node en was, die se nochtans evenwel metten Hartoge van Bouillon ontworpen ende besloten hadde, ende nu van beyden sijden was geconfirmeert, ende mits een articule daeraf inhielt, dat de contractanten te samen alle Princen ende geinteresseerde Staten souden versoucken daerinne te commen ende den Hartoge tot dien eynde naer den Staten Generael was gereyst ende huer de ligue ten vollen soude openen, dat sij om te voldoen van huere sijde de Staten daerop wel hadde willen seggen tgeene sij meynde ten propooste te dienen, te weeten dat niettegenstaende de verseeckeringe die sij van dese landen hadde ende de landen van haer behoirden te hebben om tgeene sij van haer hadden getrocken ende daerom niet nodich en was eenige alliantie op ander fundamenten te bouwen, sij nochtans redelijck achte den Staten tot dese ligue mede te nooden om de reputatie die huer daervuyt commen soude in hueren staet ende bij huer volck huer siende gesteunt, boven de faveur van haer, oick bij andere Princen die in de alliantie sullen commen, ende sonderling bij den Francen Coning, want of wel de meeste prouffijt van desen sal commen voor den selven Coning, so moet men nochtans oirdelen dat so veel als hij sterck wort om tvelt te mogen houden, van gelijcken so veel moeyte en coste van dese landen gediverteert wort, ende daerom onnodich is den Staten te prickelen tottet geene den Hartoge sal versoucken, ende dat de Staten selfs daerinne wel verstaen wat huer dienstelijck sij, ende dat huer seer aengenaem sal wesen tgeene de Staten daerinne tot voordeel vanden Francen Coning doen. Dat se Gilpijn gelast hadde dese over te leveren ende de handelinge te vervolgen, die se niet voirder met credentie behoufde te voorsien als sijn wijsheyt tot noch bewesen hadde ende so was, dat se op hem als op haer selven betroude. Naer t’overleveren van desen brief dede den Hartoge door Busenval den Staten Generael mede behandigen sijn voors. propositie in gescrifte ende versoucken dat men so haest mogelijck daerop wilde resolveren.

Desen dach ontfing men een brief van Calvaert, houdende dat den Coning staet maeckte om metten eersten te velde te gaen ende Dourlens aen te tasten, twelcke hij screef hem gedissuadeert te hebben, daervuyt eenigen meynden datter niet aen en was, ende dat Calvaert sulcx alleen screef om

[p. 155]

voor te geven hoe groot hij bij den Coning was van tselve te hebben derven dissuaderen.

[Den 1^en Octobris]

Den 1^en Octobris wast tamelijck weder. Bij die van Hollant was men vast doende om de propositie vanden Hartoge van Bouillon vuyt te deylen, sonderling omdat eenige steden als der Goude ende anderen scheenen niet al te wel totte sake gesint te wesen, hoewel sij naderhant mede bewillichden om op tstuck van dese alliantie te handelen. Desen dach versocht Busenval in de Staten Generael dat men doch commissarissen wilde deputeren om metten Hartoge in handelinge vande conditien te treden, daerop men de ligue soude willen aengaen, omdat den Hartoge hier niet lange en soude konnen blijven, ende of wel hij vastelijck vertroude dat de sake evenwel soude gedaen worden, alware hij schoen vertogen, soe soude hij nochtans liever de saken nu afdoen, opdat niet en schijne dat hij te vergeefs dus verre gecommen is.

[Den 2^en Octobris]

Den 2^en Octobris was het schoin weder ende waren de Staten Generael seer starck besoingerende om ordre op de convoyen ende licenten te stellen, daerinne die van Zeelant vast veel moyte maeckten, niet te rechte doende collecteren de middelen van dien, maer composerende so wel vanden pris van convoyen ende licenten als vande verbuerten, die bij contraventie vielen, beneffens dat se op huer eygen hant de listen verlichten ende de verboden havenen openden, daer mede sij veel vande negotiatien vuyt Hollant daer vertoogen ende de middelen vande Hollantse comptoiren vande Almiraliteyt seer verswackten, daerover de collegien vande Almiraliteyt seer claechden ende versochten met auctoriteyt vande Staten Generael daerinne voorsien te mogen worden. Men was mede seer arbeydende om de Westersche navigatie te verbieden, daertoe veel dreef dat men verstont dat den Coning in Spangien alle scheepen so wel van oosten als dese landen aengehouden hadde ende den schippers, ende bootsgesellen bedwongen in sijnen eedt ende dienst te gaen, doende sterven de weygerenden, als metter daet aen eenigen was geexecuteert. Dat mede die van Spangien den Coning geconsenteert hadden 3 milioenen cronen om een armade te water te equipperen ende sijn revenge van tverderf van Cadis op Engelant te nemen, dan omdat die van Amsterdam ende Rotterdam seer dapper daer tegen waren, ten eynde de navigatie niet verbooden en worde, en const men niet eyntelijcx daerop gedoen. Men was mede doende om eenigen te deputeren, die metten Hartoge van Bouillon souden handelen, committerende die van Hollant vuyten hueren den Advocaet van tlant ende vuyt elcke groote stadt een, maer d’andere provincien en hadden noch

[p. 156]

geen last op huere gedeputeerden in de Staten Generael gesonden, die daerom totte handelinge niet en dorsten treden.

Desen dach quamen de gesanten van t’Nederlant tot Londres in Engelant.

[Den 3^en Octobris]

Den 3^en Octobris wast schoen weder. De Staten van Hollant waren seer becommert om te vinden de middelen van huere provincie, dewijle sij bevonden dat de verhoginge vande imposten met alle de nieuwe impositien noch niet commen en conden totte somme die dselve imposten ende middelen tvoorleden jaer ingebracht hadden, meest gecauseert omdat de neeringen alomme seer verslapt sijn ende datter geen gelt onder den man en is als het plach te wesen. Hiertoe dede veel dat de collegien van Almiraliteyt verclaert hadden dat huer incommen so seer was verloopen, dat se een seer groot subsidie souden moeten hebben ofte de equippagie te water moeten verlaten, ende de scheepen doen opleggen, tot welck subsidie de steden niet wel en wilden verstaen, so om tgebreck van gelt, als omdat se seyden dat de Almiraliteyt in dit verloop gecommen was door de eygen slappicheyt ende conniventie vande collegien van dien, die vast geene frauden meer gestraft en hadden, met welcke swaricheyt ende becommeringe de Staten scheyden om daervan rapport aen huer principalen te doen.

[Den 4^en Octobris]

Den 4^en Octobris wast schoen weder. Op den naernoen begonnen de gedeputeerden van Hollant ende eenige anderen metten Hartoge van Bouillon te handelen op de formaliteyt van t’aengaen vande alliantie ende preparatie te maken tottet voorstellen ende versoucken vande conditien so haest d’andere gedeputeerden in Staten Generael bij huere Principalen souden gelast wesen.

Desen dach sterf van sieckte Gerrit de Jonge, Gouverneur van Sgravenweert, wesende een vande outste capiteynen die hem altoes seer getrouwelijck ende hartelijck gequeten hadde ende met veel eere Lochem ende Knodsenburch tegen de belegeringen vanden viant bewaert.

Desen dach vrouch hadde den viant een embuscade voor Swol gemaeckt ende des nachts doen halen eenige beesten vuyt Mastenbrouck, daeraf de crete in stadt commende, togen 60 soldaten te voet vuyt, om die te recouvreren, dan vallende in de embuscade werden meestal omringt ende gevangen genomen. De ruyteren van Graef Hendrick in stadt leggende mosten door importuniteyt vande borgermeesters mede vuytrijden, twelcke den viant vernemende sloech eerst doot alle tgevangen voetvolck ende verwachte daernaer de ruyteren, die se mede omringden ende meest gevangen kregen ofte doot sloegen, so datter ontrent 40 peerden verlooren werden ende daermede de vane genouch gedemonteert.

[p. 157]

Ontrent dese tijt waren mede vuyt, de ruyteren van Breda ende Bergen op den Zoom met 500 mannen te voet ende ingenomen hebbende op den Demer tgeusenhuys, lieten het voetvolck aldaer, ende reden metten ruyteren in cleyn Brabant om de boeren van dien onder contributie te brengen, huer scheydende in twee trouppen, dan omdat se ontmoeten eenige personen op de jacht sijnde ende die naer reden, werden de clocken alomme geslagen, daerdoor de boeren gewaerschout wesende meest op huyskens weecken, in vougen dat se niemant en kregen, dan den Heere van Everberch, grand veneur de Brabant ende sijn soen, die in een bosch te samen op de jacht waren, ende kregen noch een advocaet die buyten Bruessel was gaen wandelen. Sij branden eenige houven ontrent thuys te Erp, omdat die van thuys naer huer schooten ende quamen also weder, den alarm binnen Bruessel toe gemaeckt hebbende.

[Den 5^en Octobris]

Den 5^en Octobris wast regenachtich weder. In Vrieslant ontstonden de miscontentementen hoe langer hoe meer, sonderlings omdat de gedeputeerden vande Staten Generael laestmael daer wesende aen eenigen van die van Vrieslant in tparticulier huer hadden geaddresseert, ende die in tlange verhaelt de redenen vande extraordinaris consenten ende andere middelen vande generale regieringe, ende dselve daerop geantwoort hadden dat huere gedeputeerden daarvan geen vol rapport en hadden gedaen ende beloofden de hant daeraen te houden dat sulcx mocht geremedieert worden, twelcke die vande factie adverse interpreteerden als secrete opritsingen om huere provincie in tweedracht ende muyterie te brengen. Ende was de sake hierdoor so verre gebracht, dat die van Vrieslant ontrent dese tijt alle huer gedeputeerden vuyte Staten Generael ende Raede van State terugge ontboden om van alle consenten ende de gelegentheyt vande generale regieringe ende t’rapporteren van dien te verandtwoorden ende vertoog dien volgende Camminga noch desen dach vuyten Rade van State, twelcke bij veelen een naerdencken maeckte, als oft om tbelet vande fortificatie van Coevoorden wel mochte wesen ende bevreesden daerom eenige schueringe. De Staten Generael oick wel siende dat metten eersten daerinne alle swaricheyden mosten voorcommen werden, hebben geresolveert wederom gedeputeerden derwerts te seynden om huer met redenen tot eenicheyt te persuaderen.

[Den 6^en Octobris]

Den 6^en Octobris wast schoen weder. Den Prince van Orangien die tot twee malen toe sijn suster dach beteyckent hadde om malcanderen te sien ende spreecken, ende nu derdemael huer sulcx toegescreven, is desen dach tot Goch gearriveert ende heeft terstont sijn suster bij

[p. 158]

brieven van sijn comptste verwitticht, ten eynde sij bij hem wilde commen.

[Den 7^en Octobris]

Den 7^en Octobris regende het seer. De Gravinne van Hohenloe ontfangende den brief van haren broeder, heeft haer terstont rede gemaeckt om naer hem te trecken ende scrijvende alleen een brief aen haer man, is van Buyren (daer sij was) den 8^en vertogen naer Sgravenweert ende eyntelijck bij haer broeder tot Cleef gecommen sonder Sijn Ex^cie ofte den Staten anders aen te spreecken. Sijn Ex^cie sulcx verstaende ende vresende, dat se hem veel beclachs soude maken om de regieringe vande goederen van Breda, heeft derwerts gesonden den Raetsheer Hessels om hem te congratuleren ende met eenen te verhalen de gelegentheyt vande regieringe van Breda.

[Den 9^en Octobris]

Den 9^en Octobris regende ende stormde het seer. De voordere Gedeputeerden van Vrieslant als Hottinga vuyte Staten Generael ende Arnsma vuyten Raede van State, vertogen vuyten Hage om naer Vrieslant te gaen tegen den lantdach, die aldaer bescreven was. De Staten Generael siende dat se met een hele provincie te doen hadden ende dat die van Vrieslant op de Gelderschen niet veel en schenen te passen, hebben goet gevonden vuyt elcke provincie een derwerts te seynden, als vuyt Gelderlant Brienen, van Hollant Tjong, van Zeelant Aleman ende van Utrecht Foock, met last om die van Vrieslant alsnoch met alle mogelijcke redenen te induceren, dat sij huer nopende de gemeene regieringe daeraen vast wilden houden, dat se niet en wilden gedogen dat yemant van tgeene de Generaliteyt aenginck sijn particulier maeckte, ende dien volgende de auctoriteyt vande Generaliteyt niet en wilden crencken, nochte die vande Stadhouders ofte vanden Raet van State, dat de commissien vande Stadhouders als vande generaliteyt dependerende ende die vande gouvernementen van over de Drente, Wedde, Bellingwolde, ende de acte van Coevoerden mochten gecontinueert worden, dat niemant ten aensien van tprovinciael recht hem sal bemoeijen mettet leggen ofte verleggen vande garnisoenen voorder als de gemeene regieringe ende unie medebrengt; dat tcrijsvolck te water ende te lande sullen blijven ter dispositie vande generaliteyt ende daer haer commissie ontfangen ende eedt doen, behoudelijck elck sijn recht van repartitie ende advis van besettinge, inlegeringe ende duertochten binnen huer limiten; dat de directie vande Almiraliteyt aende Generaliteyt gelaten worde, sonder, terwijle men daerop delibereert eenige nieuwicheyt te maken, als met die van Groningen met separatie vande Omlanden voorgenomen wort; dat se huer restanten vande consenten vanden voorleden ende loopende jare promtelijck willen furneren volgende den staet daervan

[p. 159]

gelevert; dat se willen consenteren in de 300.000 £ geleyt aende equippagie vande scheepen tot behulp vande Engelse vloote gerust; dat se mede 2 compagnien Waertgelders wilden lichten ende onderhouden; dat se willen continueren in de betalinge vande 2 regementen knechten bij de staten in Vranckrijck tot secours vanden Coning onderhouden ende veerdich sijn te presteren huer contingent in tgeene den Coning voorder in de alliantie mach belooft worden; dat se huer quote willen consenteren in de 20.000 £ bij de Staten Generael aen Catherina Belgica, dochter des Princen van Orangien geconsenteert tot haer huwelijck; dat se metten eersten wilden treden in reeckeninge ende liquidatie metten Staten Generael vande administratie vande penningen vande Omlanden bij brantschat ende anders getogen, ende dat men se vertoone dat se geen recht van detentie en mogen hebben op eenige forten ter cause van verschoten penningen, die huer betalinge in huer quote gestreckt hebben, ende sonderling letten dat Graef Willem sijn commissie niet worde veranderdt omdat men vreesde alsdan mette Vriesen niet gevouchelijck te sullen konnen handelen ofte te rechte commen.

[Den 10^en Octobris]

Den 10^en Octobris regende het seer. Desen dach quam den Graef van Lincoln, die in tlant te Hesse geweest was om tkint vanden Lantgraef te heffen weder in den Hage ende vertoog corts naer Engelant.

[Den 11^en Octobris]

Den 11^en Octobris wast schoen weder. Men creeg tijdinge dat de Francoisen noch 2 vaenen ruyteren ende eenige voetknechten, die een convoy naer Dourlens wilden doen, geslagen hadden. Ende omdat de gedeputeerden van Zeelant noch niet gecommen en waren ende oick de andere gedeputeerden in Staten Generael noch geen last en hadden ontfangen om metten Hertoge van Bouillon in handelinge te treden, en heeft men alsnoch met hem niet veel konnen beginnen. Ondertusschen hielt den Hartoge meest sijn camer, omdat hij hem met een spoor t’been gequetst hebbende ende tselve geclout, den haerworm daerinne gekregen hadde.

Ontrent dese tijt werde in Duytslant bij de Gravinne van Swartsenborch vast de gereetschap gemaeckt om tegen den 24^en deser te celebreren de bruyloftfeest vande derde dochter des Princen van Orangien geprocreeert bij Charlotte de Bourbon, dwelcke nu seeckeren langen tijt bij de voors. Gravinne opgetogen was ende ging huwelijcken metten jongen Grave van Hanau in Franckerlant geseten.

Ontrent dese tijt was alomme in tlant van Hollant seer veel swaricheyt op t’invoeren vanden nieuwen impost op tdragen vande clederen gestelt,

[p. 160]

ende hoewel de moeyte ende onwillicheyt meest gedaen worde bij den geenen die daerinne niet en souden betalen, so is nochtans dselve so groot geworden dat men se niet en const in treyn brengen, gevende geen cleynen crack aende auctoriteyt der Staten, ten aensien van so cleynen sake.

[Den 14^en Octobris]

Den 14^en Octobris was t’regenachtich weder. Op den avont quamen in den Hage de Gedeputeerden van Zeelant, daerdoor men meynde dat de handelinge met Bouillon haest soude begonnen werden. Op den middach gaf den Graef van Hohenloe een heerlijck bancquet aenden Hartoge van Bouillon, daer hij mede genoot hadde Sijn Ex^cie, de Princesse van Orangien, de Hartoginne van Airschot, den Graef van Solms met sijn huysvrou ende meer anderen, ende hadde daerbij oick doen nooden de Staten Generael ende gedaen versoucken dat se ten minsten vuyt elcke provincie een wilden seynden, dan omdat de gedeputeerden heel swack waren ende mogelijck om andere consideratien en quam daer niemant, dan alleen twee van Hollant. Tbancquet met alle mogelijcke feeste gehouden sijnde ende den Hartoge met Sijn Ex^cie ende de vrouwen gescheyden wesende, begeerde den Graef van Hohenloe op den Graef van Solms ende op twee gedeputeerden van Hollant, als Willem de Jong ende Jan Jasparsz., dat se des avonts noch daer blijven wilden. Ende gebleven wesende begonst den Graef van Hohenloe eyntelijck tegen Jan Jasparsz. te klagen over de indigniteyten, die men hem bewees, dat Sijn Ex^cie, daer geweest was, ende noch in tcommen, noch in tgaen hem naulijcx aengesien hadde, daerbij vougende t’ongelijck dat Sijn Ex^cie hem alomme dede in d’administratie vande goederen vanden Prince van Orangien, die hem toequam, verhaelde noch de indigniteyt hem bij de Staten Generael bewesen, dat se niemant daer gesonden en hadden, daer hijt nochtans so ernstelijck hadde begeert, ja selfs dat se huer niet en hadden doen excuseren, daerover hij tot een vuyre toe mette maeltijt opgehouden hadde, in vaste meyninge dat se commen souden, dat hij nu so lange tijt huer naergeloopen hadde om de liquidatie op sijn afreeckeninge, daertoe hij niet commen en conde, dat hij oick den Advocaet Oldenbernevelt in tparticulier hadde doen bidden, die mede niet en was gecommen, met meer andere woorden. Den Gr. van Solms aen sijne sijde beclaechde hem mede ten hoochsten vanden Rade van State ende vande Staten Generael, dat se so gansch scheenen van hem afgekeert te wesen, twelcke hij sonderling bemerckt hadde, doen hij quam om heml. te berichten ende te rapporteren tgeene in sijn gouvernement tot Hulst afgeloopen was, omdat doen den Raedt van State

[p. 161]

naer de Staeten Generael gaende hem voorbij passeerde sonder eenichsins aen te sien ende vande Staeten Generael hadden eenigen hem in t’innecommen den rugge gekeert, anderen naulijcx ontfangen ende de reste hem so ontfangen, dat men wel sach dattet quam van een afgekeert gemoet, in vougen dat veelen sich naulijcx geweerdicht hadden aendachtelijck sijn rapport van so wichtigen sake te hoiren, als hij genouch bemerckte vuyt huer eygen propoosten, die sulcx waren, dattet scheen dat se hem niet gehoirt en hadden, ende wat vervolch hij voorts dede, bemerckte dat men hem met so weynich respects naer sijn qualiteyt bejegende dattet hem verdroot, met meer andere clachtwoorden, die hij met groote verachtinge vande Staten aldaer voerde. Wesende nochtans onder desen so veel onderscheyts, dat den Graef van Hohenloe aen Jan Jasparsz. apart ende op een sijde sijn clachten dede, maer Solms opentlijck ende met opgerechten hoofde, so dattet de Jonckeren ende dienaers daer staende aenhoirden, waerdoor men claerlijck sach dat beyde die Graven so vol jalousie ende miscontentement waren, dattet niet dienen ende voor de landen periculeus wesen soude, dat se de middelen in handen hadden om huer van dit miscontentement te gevoelen. Nietemin hadden eenigen op tbanquet gemerckt een seer groote coulicheyt in Sijn Ex^cie tegen den Graef van Hohenloe.

[Den 15^en Octobris]

Den 15^en Octobris wast tamelijck weder. Ontrent dese tijt waren die vande Almiraliteyt in den Hage om op tstuck vande bevrijdinge vande zee te letten, daer den viant dese naerteelt niet veel quaets gedaen en hadde, mits alle de buyssen met een goede vang wederom quamen sonder eenige schade geleden te hebben tot groote verlichtinge ende blijschap vande vischerie. Dese tijt door disputeerden noch in Vrieslant de herdoopers tegen de gereformeerden, meynende veel goeden, dat daervuyt niet dan schueringe in de kercke soude commen.

[Den 16^en Octobris]

Den 16^en Octobris wast schoen weder. Men verstont dat de Spangiaerden ontrent dese tijt in Artois seer veel moetwils bedreven over den ingesetenen, meer als wel de Francoisen selve die viant waren.

[Den 17^en Octobris]

Den 17^en Octobris was t’cout weder, ende mits die van Zeelant nu gecommen waren, verclaerden alle de gedeputeerden in Staten Generael last te hebben om metten Hartoge van Bouillon te handelen ende sluyten.

[Den 19^en Octobris]

Den 19^en Octobris wast schoen weder. Desen dach dede Busenval een heerlijck banquet aenden Hartoge van Bouillon, daer Sijn Ex^cie ende d’andere heeren alles mede waren, wesende somptueus doch heel sonder ordre gedient.

[Den 20^en Octobris]

Den 20^en Octobris was tschoen weder. Den Colonnel Piron nu ettelijcke

[p. 162]

malen gedaen besichtigen hebbende de gelegentheyt ontrent de dubbelpoorte van Hulst, ende wel wetende dat de grachte op beyden sijden gueabel was, ende sulcx te vooren door den lieutenant vanden Gr. van Solms ende gewesen wachtmeester van Hulst gedaen communiceren hebbende met Sijn Ex^cie ende aengeven dat hij tvolck langes de suytsijde vande oude haven naer de dobbelpoorte soude heen brengen, ende dan door de grachte de walle overvallen ende so in stadt commen, heeft desen dach tvolck doen versamelen.

[Den 21^en Octobris]

Den 21^en wast schoen weder ende was t’rendevous van tvolck totten aenslach op Hulst gedestineert ontrent Catshouck, daer se tscheepe bij malcanderen quamen.

In den Hage begonst men metten Hartoge van Bouillon te besoingeren, daer de Staten Generael presenteerden totte ligue te furneren 450,000 gulden des jaers, daerinne gereeckent het onderhout vande Gascons aldaer wesende, ende den Hartoge seer insisteerde om in allen gevalle bovendien te hebben 400 peerden. De Staten versochten noch dat in de alliantie mede begrepen soude worden alle de landen ende steden die binnen twee jaren huer onder de Generaliteyt souden begeven, daerinne den Hartoge niet veel swaricheyts en maeckte.

[Den 22^en Octobris]

Den 22^en Octobris wast noch betrokken weder. Desen dach vertoog tvolck van Catshouc naer Hulst om te nacht daer te wesen, ende opgevaren wesende als naer Axel toe, hebben in tverdroncken lant alle tvolck opgeset ende sijn also in den nacht beginnen marcheren over tslick ende de creecken naer de Stoppeldijck ende de oude haven toe, maer mits twater aen twassen was, sijn veel heel nat geworden ende eenigen terugge gebleven op tslick omdat se niet en costen overcommen, d’anderen sijn voorts gemarcheert, maer omdat die van Hulst al te vooren daeraf advertentie hadden ontfangen (mogelijck van eenigen in Zeelant) waren sij alles in de wapenen, ende hadden buyten de stadt een extraordinaris corps de guarde geleyt ende lieten daer wacht met peerden houden. Dese tvolck van Piron ontdeckt hebbende, hebben den alarm alomme gemaeckt. Piron dit siende ende hoirende dat alle tvolck van stadt in roere was ende daerom niet wel mogelijck yet vruchtbaers aen te grijpen, maer dat hij veel volcx qualijcx ten propoosten om hals soude brengen, is weder afgetogen, ende aen tverdroncken lant, daer hij de achtergeblevenen vont bij dage weder tscheep gegaen ende also wech gevaren latende de sake stillijck glissen tot op een ander gelegentheyt. Ontrent dese tijt creech men verscheyden tijdingen vande toerustinge van scheepen in Spangien,

[p. 163]

tsij tegen dese landen ofte tegen Engelant, doch van tgetal der schepen werde verscheydentlijck gesproocken. Dit gerucht veroirsaeckte dat de Coninginne van Engelant vande 4000 mannen in Vranckrijck belooft de helft afsneedt ende mer 2000 wilde laten overgaen⁺.

+ Vergelijk bladz. 54.

[Den 24^en Octobris]

Den 24^en Octobris was tamelijck weder, ende omdat nu lange tijt tot Bredae seer veel jalousie geweest was tusschen den Gouverneur ende den Wachtmeester ende anderen, daeraf de pretexte genomen werde op dien dat de compagnie vanden Gouverneur nu gestadelijck op tcasteel gelegen hadde, twelcke d’anderen heel suspect hielden, ende bij Sijn Ex^cie tot noch toe also gemainteneert was, om meester van tcasteel te blijven, dan siende Sijn Ex^cie, dat de jalousie so verre was gecommen, dat de wachtmeester ende andere capiteinen daerover requeste aenden Rade van State hadden gepresenteert, is Sijn Ex^cie van dage derwerts vertogen om daerin te voorsien ende niet alleen de compagnie vanden Gouverneur van tcasteel te trecken, maer oick vuyter stadt te nemen de compagnie vanden wachtmeester ende van Pieter van Dorp, die meeste roervincken daerinne waren om also Dorp vuyte stadt te nemen ende den wachtmeester sonder macht te laten. Desen tijt door was men altoes handelende metten Hartoge van Bouillon op de conditien vande alliantie.

[Den 26^en Octobris]

Den 26^en Octobris was tschoen weder. Die van Zeelant nu langerhant een miscontentement genomen hebbende tegen den Graef van Solms ende meynende een goede occasie om sijnder ontledicht te mogen worden, nu becommen te hebben, hebben hem eenen brief gescreven, daerbij sij hem bedanckten van sijnen dienste ende sijn tractement ende compagnie opseyden sonder anders eenige redenen van dien te verclaren, dan dat se sulcx deden om hueren staet te redresseren, ende bij andere brieven verwittichden sij Sijne Ex^cie ende de Staten Generael daervan. Sij bevolen voorts den Lieutenant de compagnie vanden Graef te beleyden ende deylden tvolck van huere repartitie in drie regementen ende gaven bevel van commandement aen Piron, den Almiral van Zirczee ende Frederick van Dorp, ende om de sake noch voort irreconciliabel te maken, gaven den Lieutenant brieven aen Sijn Ex^cie om hem de compagnie te doen hebben.

[Den 27^en Octobris]

Den 27^en Octobris wast schoen weder. Desen dach was in den Hage een schipper vuyt Spangien ontcommen, die seer particulierlijck sprack vande equippage, die daer geschiede, te weten van 64 scheepen, daeronder waren 44 Oostersche ende Nederlantse scheepen, noch van 24

[p. 164]

scheepen, noch van 28 scheepen ende noch van 52 galeijen, ende dat se sijns oirdels t’ooge hadden op t’eylant van Wicht ende op Portmouth.

[Den 28^en Octobris]

Den 28^en Octobris wast regenachtich weder, ende omdat t’accoort metten Hartoge van Bouillon bijnaest geslooten was, werde Sijn Ex^cie bij den Staten Generael naer den Hage te willen commen bescreven.

[Den 29^en Octobris]

Den 29^en Octobris regende het seer. Sijn Ex^cie hebbende vuyt Breda doen vertrecken dvoors. drie compagnien ende weder op tcasteel geleyt de compagnie van Nicolas de Luer, is desen dach van Breda gereyst tot in den Hage toe.

[Den 30^en Octobris]

Den 30^en Octobris regende het seer. Ontrent dese tijt ontfing den Graef van Solms den brief van cassatie van die van Zeelant, ende de Staten Generael mede de brieven van advertentie voors., twelcke den Graef ende Staten Generael niet weynich en ontsette, ende hielen veelen dese cassatie sonderlings gefundeert te sijn op t’overgeven van Hulst bij hem gedaen ende sijn hooch ende hart spreecken tegen de Staten van Zeelant, daermede hij huer dagelijcx blasmeerde ende terchde, hoewel veelen wel wisten, dat se nu lange tijt niet gesocht en hadden dan eenige apparente occasie om hem daermede quyt te mogen worden, doordien sij al van langerhant een haet op hem geconcipieert hadden, meest daerom, dat hij verachtelijck altoes van huer sprack ende indiscretelijck in huer regard handelde ende evenwel huer altoes met extraordinaris costen ende lasten beswaerde.

[Den lesten Octobris]

Den lesten Octobris regende het seer. Desen dach worden metten Hartoge van Bouillon ende Gilpijn beslooten de conditien daerop de Staten Generael in de alliantie mede souden commen, ende bovendien noch eenige particuliere poincten tusschen huer ende den Hartoge van Bouillon alleen. De conditien vande alliantie hielden: Dat den Coning van Vranckrijck ende Coninginne tegen de ambitien vanden Coning van Spangien beslooten hebbende een ligue defensyf ende offensyf tot conservatie van huer personen, rijcken, landen ende onderdanen, ende goet gevonden daertoe mede te associeren de Staten Generael, als die so veel interests daerinne hadden als yemant anders ende daertoe huer gedeputeerden aen heml. gesonden, hebben wij Henry de la Tour, Duc de Bouillon, geassisteert met Buzenval, George Gilpijn ende Staten Generael gemaeckt ende maken mits desen de conventien die volgen, te weeten, dat wij Duc de Bouillon, geassisteert met Buzenval ende George Gilpijn in crachte van onse procuratien ende vuyten namen van Haere Mat^en in de voors. ligue offensyve ende defensyve ontfangen ende geassocieert hebben, ontfangen ende associeren mits desen

[p. 165]

de Staten Generael vande Vereenichde Nederlanden (als van Gelderlant met Zutphen, Hollant met West Vrieslant, Zeelant, Utrecht, Vrieslant, Overijssel, Groningen ende Omlanden, met alle de leden, steden ende inwoenders van dien, ende de Edelen, steden ende sterckten van Brabant ende Vlaenderen, die tegenwoordich onder de Generaliteyt sijn ende tlant van Drente ende de provincien, edelen, leden ende steden van Brabant, Luxemburch, Flaenderen, Arthois, Henegouwen ende andere Nederlantse provincien, die binnen twee jaren huer mette Generaliteyt sullen vereenigen) met alle huere souverainiteyten, gerechticheyden, privilegien ende vrijdommen ende dat op de clausulen ende conditien van deselve ligue daervan den teneur hiernaer volcht. In den eersten dat alle confederatien ende tractaten tusschen den Coning ende Coninginne ende huere rijcken die in vigeur sijn vast sullen blijven ende in heure oude cracht, sonder dat men verstaet in eenige pointen daervan te wijcken voorder als die met dit tractaet geinnoveert worden. Dat dese confederatie sal offensyf ende defensyf wesen tusschen den Coning ende Coninginne, huer rijcken, staten, ende heerlijcheyden tegen den Coning van Spangien, sijn rijcken ende heerlijcheden; dat alle Princen ende Staten (die daeraen gelegen is dat se huer voorsorgen tegen de ambitieuse machinatien ende invasien, die den Coning van Spangien tegen alle sijne gebuyren doet) tot dese ligue sullen genoot worden ende daerin mogen commen, daertoe de Princen contractanten metten eersten gesanten sullen seynden aen so veel Princen ende Staten als sij daertoe bequaam sullen achten om dselve te vermanen in dese ligue te commen; dat een gemeen leger ofte heyr sal opgelicht worden vuyt gemeyne macht vanden Coning, Coninginne, Princen ende Staten, die in dese ligue sullen commen, om daermede te invaderen den Coning van Spangien ende alle sijne heerlijcheden; dat den Coning noch Coninginne geen pays ofte bestant sal mogen tracteren metten Coning van Spangien ofte sijne lieutenanten ofte capiteinen sonder elcx anders consent geteyckent bij de eygenhant vanden Coning ende Coninginne, maer omdat den Coning bestant in Brittangien gemaeckt heeft, beloven de gesanten als tselve sal vuyt wesen ende mocht vernieut worden, dat dan den Coning sal procureren so veel doenlijck dat noch Spangiaerden noch Britoenen onder dien niet en sullen mogen attenteren tegen t’rijck van Engelant ofte de onderdanen van dien; dat den Coning geen generael bestant sal mogen maken mette provincien ofte steden bij den viant beset sonder consent vande Coninginne, maer den noot vereyschende, dat de Gouverneurs bedwongen werden particulier bestant te maken mette gouverneurs

[p. 166]

van plaetsen des Conings van Spangien, dat dan die niet en mogen verlengt worden over de twee maenden sonder expres consent vande voors. Princen. Beloven mede de Coning ende Coninginne onderling dat wie van beyden gebreck mach hebben eenige wapenen, cruyt ende ander amunitien van oirloge, die dselve selfs ofte door sijn commissarissen mach doen coopen ende sonder eenich beletsel in sijn rijck brengen, mits dat sulcx sonder quetse van des anderen staet mach geschieden, daerinne men gestaen sal mette verclaringe ende conscientie van elcx; dat den Coning ende Coninginne sullen beschermen de coopluyden van elcx lant, ten eynde sij so vrij mogen negotieren ende hueren handel drijven in des anderen lant als de natuyrlijcke onderdanen van dien sonder huer eenich beletsel te laten geschieden, sullen oick elcx des anderen leger gedogen, gespijst ende van nootelijcke provisien versien te werden so veel gevouchelijck kan geschieden; dat den Coning, nochte sijne successeurs niet en sullen toelaten, dat men eenige onderdanen vande Coninginne om de religie, nu in Engelant aengenomen duer inquisiteurs ofte anders aen lijf ofte goet quelle, maer sulcx met alle macht beletten ende de geleden schade doen restitueren. Op welcke ligue wij Staten Generael der Vereenichde Nederlanden in onse vergaderinge metten hooch ende doorluchtigen Heere Maurits geboren Prince van Orangien, Graef van Nassau, Marquis vander Vere ende van Vlissingen, Gouverneur ende Capiteyn Generael van Gelderlant met Zutphen, Hollant met West Vrieslant, Zeelant, Utrecht, Overijssel ende de steden ende sterckten van Brabant ende Vlaenderen, ende den Rade van State derselver Nederlanden ripelijck gelet hebbende, hebben dselve bevonden seer eerlijck nut ende noodich tot conservatie vande selve Nederlanden tegen de Spaensche ambitie, ende daeromme dselve ende alle de articulen ende conventien van dien geaccepteert, ende accepteren die bij desen, daer duer dvoors. Coningen ende huere successeurs in t’rijcke ende de voors. Staten Generael sullen wesen ende blijven gehouden ende verbonden tot observatie van alle ende elcx der poincten ende articulen in de voors. ligue begreepen, daeraf wij Hartoge van Bouillon geassisteert als boven, beloven binnen ses maenden eerstcommende ofte eer den voors. Staten Generael te doen hebben behoirlijcke brieven van ratificatien vanden voors. Coning van Vranckrijck voor hem ende sijn successeurs, gelijck oick wij George Gilpijn in cracht van onse voors. procuratie belooft hebben ende beloven te procureren, dat de Coninginne binnen den selven tijt huer mede levere brieven van ratificatie in behoirlijcke forme, ende daer en tusschen sal tvoors. tractaet

[p. 167]

effect sorteren tusschen den Coning, Coninginne ende Staten voors. in alle poincten ende articulen naer sijn forme ende innehouden tot conservatie van elcx rijcken, landen ende staten, ende de staten, landen ende luyden van alle coningen, rijcken, princen, churfursten des rijcx, heerlicheyden ende republycken, die in dese ligue sullen commen ende aengenomen werden. Hier was geinsereert den voors. brief vanden Coning vanden 16^en Augusti (fol. 150), ende den brief vande Coninginne van den 11^en Septembris hier boven verhaelt (fol. 153). Noch was geinsereert de procuratie vanden Hartoge van Bouillon, houdende in forme van patente aenden Hartoge voors.: Dat om te beter te resisteren den Coning van Spangien, die sijn lant wilde invaderen ende aende coninglijcke croon tasten, ende voorts alle landen troubleerde, hij geadviseert hadde tot hem te vereenigen de nabuyrprincen ende vrienden om met derselver hulp den Spangiaert tegen te staen ende te beschadigen, hebbende daertoe alrede een goet voordeel gegeven mettet besluyt vande ligue offensyf ende defensyf met Coninginne van Engelant gedaen tot conservatie van huere personen, rijcken, landen ende luyden tegen de invasien vanden Coning van Spangien voors. Ende want de Staten Generael der Vereenigde Nederlanden (daeraf hij van tijt tot tijt groote getuychenissen van huere vrientschap gehadt hadde) d’eerste waren onder de Princen, die hij begeerde in dese ligue te associeren, ende hij daerom bedacht was dselve tot sulcx te versoucken, om die met hem veel nauwer te verbinden als den geenen dien meest daeraen is gelegen ende oick om so wichtigen sake te tracteren noodich was te committeren een vande grootste ende geexperimenteerste officiers vande crone om mette verkiesinge van dien de importantie vande sake te bethoinen, ende daertoe geen bequamer en was als den Hartoge voors. so om sijn qualiteyten wille als om dese ligue in Engelant getracteert te hebben, ende tgoede vertrouwen dat hij van hem hadde ende van sijn suffisantie, getrouheyt, cloucheyt, experientie ende neersticheyt, so hadde hij hem gecommitteert met dese acte bij sijn hant geteyckent om te trecken in Zeelant ende Hollant tot bij den heeren Staten Generael ende met assistentie van Busenval sijn ordinaris ambassadeur dselve te nooden met hem ende de Coninginne in de ligue te commen, daervan te tracteren, transigneren, overcommen, accorderen ende besluyten met huer ofte huer gedeputeerden de nodige articulen, volgende de instructien hem daervan te geven ende op de voorderlijckste conditien voor sijnen dienst, die hij soude konnen verkrijgen, ende daervan te passeren behoirlijcke instrumenten van transactie, tractate ofte belofte in sulcker forme als

[p. 168]

nodich wesen sal ende daertoe te verbinden hem ende sijn successeurs Coningen met alle het incommen, domaine ende patrimonie vande croon in sulcke termen als hij Hartoge best soude achten ende generaelijck in tgunt voors. is ende in de circumstantien ende dependentien van dien doen, als hij Coning selfs soude konnen ofte mogen doen indien hij present ware, al ware het so dat de sake specialder mandement requireerde als in dese acte is gespecificeert, bij dwelcke hij beloofde in trouwe ende woort van een Coning ende onder obligatie ende hypotheecke van alle sijne goederen, present ende toecommende, ende oick van alle de goederen van sijne successeurs in t’rijcke, ende die daertoe recht hebben, te houden voor aengenaem, vast ende bundich ten eeuwigen dagen alle tgeene bij hem daerinne sal werden gedaen, geprocureert, belooft, overcommen ende geaccordeert, ende tselve alles te confirmeren, approberen ende ratifieren so menichmael hij des versocht sal sijn, oick te observeren, voldoen ende onderhouden van punt tot punt, ende mede te doen observeren, voldoen ende onderhouden onverbreeckelijck sonder immermeer directelijck ofte indirectelijck in eeniger manieren daer tegen te doen, daertoe hij hem gaf volle macht, auctoriteyt, commissie ende speciael bevel. Gegeven tot Amiens den 9^en Julij 1596, van sijn rijck het 7^e, geteyckent Henry. Naer desen volchde: in oirconde van twelcke hebben wij Hartoge van Bouillon, Busenval ende Gilpijn geauctoriseert als boven dit tegenwoordich tractaet met onse handen geteyckent ende onse seegelen daerop gedruckt, ende wij Staten Generael daeraen doen hangen onsen grooten zegel ende doen teyckenen bij onsen Greffier op den lesten Octobris 1596 ende was geteyckent Henry de la Tour, Paulo de Choart, Busenval, George Gilpijn ende gecachetteert met huere wapenen, aenhangende twapen vande Staten in roden was ende geteyckent C. Aerssens.

De particuliere poincten, die den Hartoge van Bouillon boven dvoors. generale alliantie vuyten naem vanden Coning mette Staten Generael hadde beslooten, begonden mette selve voorreden als dvoorgaende generale alliantie ende de poincten waeren.

1. Dat men metten eersten om in dese ligue te commen sal doen versoucken de Coningen van Schotlant, Denemarcken, Chur ende andere Fursten des rijcx, ende alle Coningen, Princen, Heeren, Staten ende Republycken die interest hebben bij de Spaensche ambitie, ende dat dselve daerinne suUen mogen commen, daertoe de Staten huere gedeputeerden neffens die vanden Coning aende selve sullen seynden.

2. Dat men metten eersten mogelijck sijnde ende noch in tjaer 97 op

[p. 169]

sulcken tijt ende plaetse als den Coning ende Coninginne goet sullen vinden, bijeen roupen ende houden sal een vergaderinge van alle de gedeputeerden vande geconfereerden om te delibereren ende resolveren op de middelen, die men sal aenwenden tot bevechtinge des Conings van Spangien, sijn rijcken ende landen op gemeene coste ende laste vande geconfedereerde ende mede om te letten op de executie ende voldoeninge vande ligue ende dat daeraf dependeert.

3. Dat den Coning binnen de maent van Maerte commende sijn leger sal brengen op de frontieren van Picardie ende Artois ende tleger der Staten, bestaende van 7000 tot 8000 voetknechten ende 1500 peerden met nodige equippagie van artelerie, sal op deselve tijt op sulcken plaetse commen als beraemt is tusschen den Hartoch ende Sijn Ex^cie, waernaer men malcanderen adviseren sal wat dselve twee legers sullen doen tot offensie vanden gemeinen viant, ten ware den viant daer en tusschen eenige aenslagen maeckte, daerdoor men de legers most diverteren op andere plaetsen, daervan men tijdelijck advis sal seynden⁺.

4. Ten aensien vande groote lasten ende costen, die den Coning in de oirlogen tegen den gemeinen viant heeft moeten doen, sonderlings tsedert hij laestelijck de oirlogen heeft verclaert, hebben de Staten belooft tot

+ De sterkte van het leger, hetwelk de Koning van Frankrijk volgens dit derde punt in Artois zou bijeen brengen, werd nog afzonderlijk bepaald op 10,000 man Infanterie, 2500 man Kavalerie ea ene goede hoeveelheid geschut. Volgens de instructie door Hendrik IV gegeven, had hij eene grootere krijgsmagt van de Staten verlangd. Het een en ander blijkt uit de twee volgende stukken, die in originali op het Rijks Archief berusten, en waarvan het laatste eigenhandig door den Hertog van Bouillon geschreven is.
Nous Henry de Latour, duc de Buillon, Mar^al de France, Ambassadeur pour le Roy tres Chrestien vers Messieurs les estatz des provinces unies, asseurons que l’armee de Sa Ma^te, quy sera sur la frontiere d’Artoys l’annee quy vient, sera composee de dix mil hommes de pied et deux mil cinq cent chevaux, avec une bonne bande d’Artillerye, sans en ce comprendre les assistances d’Angleterre, des provinces unies et des autres princes et estatz qui entreront a la Ligue. Pour assurance de ce que dessus avons signe ce present acte de nre main. Faict a la Haye, le dernier jour d’octobre 1596.
HENRY DE LA TOUR.
Nous Henry de la Tour, duc de boullon ambassadeur pour le roy treschretien vers Messieurs les estats des provynses unies desclarons que aiant fet ung trecte de ligue ofansive et desfansive antre sa dite ma^te et les dits S^rs les estats suivant le pouvoir a nous donne amsamble convenus de certyns articles particulliers par lesquels les assistanses que prometent ceus des dites provinses y sont moyndres que ne portent mes instructions aiant trouve convenyr pour le bien public de passer les deux trectes sans nulle reservassion avons voulu neamoins fayre ce presant acte sine de nre mayn et cachete du seau de nos armes, pour desclarer que le tout a este fet et areste soubs le bon plesir du roy. Fet a la haie le dernier jour doctobre 1596.
HENRY DE LA TOUR.

[p. 170]

continuatie van deselve oirlogen ende om die met meerder macht op de Nederlantse provincien bij den Coning van Spangien gepossedeert te voeren voor tjaer 97 te furneren de somme van 450.000 gulden, om daermede neffens de twee duysent Gascons onder de regementen van La Nouë ende Rignae noch te lichten ende onderhouden andere 2000 soldaten, waertoe dselve penningen van maent tot maent bij den commis vande Staten betaelt sullen worden op ordonnancie vanden Coning om geduyrende d’oirlogen tselve volck daervan te betalen, die voorts gehouden sullen wesen te gehoirsamen de generale officiers des Conings in sijn leger.

5. Indien geduyrende de voors. jare 97 den viant sijn meeste macht aenwenden op de Nederlanden om die geheel ofte in deel te overvallen ofte eenige plaets ofte stadt vande Generaliteyt belegerde, so belooft den Hartoch, dat den Coning dvoors. 4000 mannen in betaling vande Staten wesende op huer aenmaninge sonder eenige swaricheyt sal wederom seynden.

6. Belooft mede in den naem vanden Coning dat hij dien tijt geduyrende met alle macht de oirlogen tegen Artois ende Henegouwen sal continueren met excursien ende andere bedervinge, ende bovendien in gevalle als boven den Staten op huer versouck secoureren so verre sijn saken sulcx mogen lijden met 4000 man te voet ende 1000 peerden, onder tbeleyt van een heere van qualiteyt, om die mettet volck vande Staten te mogen employeren tegen den Spangiaert in de Nederlanden onder tgebiet vanden Generael ende Mareschal vander Staten leger, ende sullen den tijt van 3 ofte 4 maenden, dat se de Staten dienen sullen, bij den Coning worden betaelt.

7. Dat tot voorderinge vanden coophandel ende totte conservatie ende vermeerderinge van dien tusschen den Coning ende den Staten, alle oude tractaten, contracten ende privilegien in tgenerael ofte particulier vergunt, die bij andere volgende contracten niet expresselijck en sijn gederogueert, onderhouden sullen worden.

8. Dat den Coning ende sijn successeurs tegen de Vereenichde Nederlanden, steden ende luyden in tgenerael ende particulier sullen continueren huer goede gratie, gunst, assistentie ende recommendatie tegen alle ongelijck, dat men huer sal willen doen, opdat dselve landen ende luyden mogen varen ende trafficqueren op alle landen met sulcke vridom als de Francoisen selfs.

9. Ende dewijle den Prince van Orangien d’eerste fundamenten heeft geleyt om de Nederlantse vrijheyt, gerechticheyt ende privilegien tegen de Spaensche ambitie te beschermen, ende met verlies van goet ende bloet totten lesten toe daerinne heeft gecontinueert ende den viant daerom geoccupeert

[p. 171]

heeft alle sijn landen ende heerlicheyden tot groote belastinge van sijn wed^e ende kinderen, ende de Staten van Brabant ende Vlaenderen om hem eenichsins te verlichten, eenige accoorden ende conventien met hem gemaeckt hebben, sal den Coning ende sijn successeurs altoes favoriseren thuys van denselven Prince, sijn wed^e, kinderen ende naercommelingen ende dselve assisteren tottet recouvreren van huere goederen ende verhalen van schaden ende behouden van huere actien ende gerechticheden.

10. Dat de onderdanen vanden Coning in de Vereenigde Nederlanden vrijelijck mogen copen, vercopen, reuylen, laden ende vervoeren alle soorten van coopmanschappen, gelijck mede de onderdanen vande Vereenichde Nederlanden sullen mogen doen in Vranckrijck op alle plaetsen, sonder dat d’een ofte d’ander gehouden sal wesen daervan meer lasten ofte gerechticheyden te betalen als de natuyrelle inwoenders vande plaetse daer men trafficqueert, doen.

11. Dat in geene plaetsen in Vranckrijck tegen de onderdanen der Vereenichde Nederlanden sal mogen gepractiseert worden t’recht van Aubeine, maer geheel sal cesseren, gelijck mede tselve recht in de Vereenigde Nederlanden sal cesseren tegen de onderdanen vanden Coning.

12. Dat tot bevrijdinge vande zee de oirlochschepen vanden Coning ende de Staten sullen mogen vervolgen de scheepen, die met commissie vanden Coning van Spangien in zee commen, ende dat prinsen sullen toebehoiren dien, die dselve eerst abordeert.

13. Ende opdat de Vereenichde Nederlanden mogen continueren sonder letsel in huere navigatie ende coophandel, sullen dselve sulcx vrijelijck mogen doen in alle landen, provincien ende plaetsen, ende sonderling in de rijcken ende steden van twest quartier.

14. Dat alle brieven van represalien ten weder sijden verleent nul ende crachteloos sullen wesen, ende voortaen geene verleent worden, maer sal elcx de justitie naer behoiren geadministreert worden, mits dat de onderdanen vande Vereenichde Nederlanden in tgenerael nochte particulier niet en sullen mogen gemolesteert worden aen lijf nochte aen goet over schulden bij de provincien ter cause vande oirlogen gemaeckt.

15. Dat de France scheepen vrijelijck sullen mogen trafficqueren ende laden in Oostlant alle waren, sonder die in t’Nederlant te moeten ontladen ofte vercoopen, al waert dat se met tempeest ofte anders in de havenen vande Vereenichde Nederlanden ingedreven worden, gelijck mede geobserveert sal worden in regard vande Nederlantsche scheepen van oost tot west varende ofte wederkerende ofte aborderende in de France havenen.

[p. 172]

Alle welcke poincten geaccordeert, bedongen ende gepasseert sijn tusschen ons boven gescreven op den lesten Octobris 96 in den Hage in Hollant. Daervan den Hartoge mede beloofde binnen ses maenden de Staten behoirlijcke ende suffisante brieven van ratificatie te doen hebben, ende was ten oircondt bij den Hartoge, Busenval ende Staten geteyckent ende gesegelt als boven. De Staten hadden wel geerne eenige poincten vande alliantie wat claerder geexpresseert willen hebben, ende sonderlings tpoint, dat men oick sonder consent vande Staten geen pays ofte generael bestant en soude mogen maken, omdat in de ligue van Engelant daertoe alleen gerequireert worde tconsent vanden Coning ende Coninginne, maer omdat den Hartoge ende Gilpijn vuytdruckelijck verclaerden niet gelast te sijn eenen tuttel buyten dselve alliantie te gaen, ende het niet geraden en was de saken daerom terugge te stellen, heeft men moeten te vreden wesen met tgeene men heeft connen krijgen sonder anders van dat poinct ende eenige anderen verclaert te konnen worden.

[Den eersten Novembris]

Den eersten Novembris regende het seer. De soinen des Graven van Emden, die tot desen dage toe in den Hage bij den Hartoge van Bouillon geweest waren, vertogen wederom naer Emden.

[Den 2^en Novembris]

Den 2^en Novembris regende het seer. Den Hartoge van Bouillon hadde nu eenigen tijt bij den Staten ende Sijn Ex^cie aengehouden, ten eynde dselve noch yetwes wilden voornemen om tvolck vanden viant naer Vranckrijck te diverteren, maer dselve niet weetende wat aen te grijpen dus laet in de winter, beraemden nochtans waert mogelijck een inval te doen over den Demer in cleyn Brabant, so omdat d’ingesetenen aldaer geen contributie en betalen, als om de creet so groot ontrent Bruessel te maken, dat den viant notelijck volck vande frontieren terugge soude moeten ontbieden, waeromme Sijn Ex^cie verscheyden patenten vuytsondt, om den selven inval te doen met 50 vendelen knechten ende 13 vanen ruyteren, so vuyt Bergen, Breda als andere garnisoenen, dien alles huer rendevous gestelt worde tegen den 8^en deser tot Bergen op den Zoem.

[Den 4^en Novembris]

Den 4^en Novembris was tschoen weder. Desen dach werde bij den Staten van Zeelant geaggreert t’accoort met dien van Hollant gemaeckt, nopende het resort vanden Hoogen Rade, twelcke beginnen soude metten 1^en Januarij toecommende.

[Den 5^en Novembris]

Den 5^en Novembris was t’regenachtich weder ende begonst tvolck vast tscheep naer Bergen voors. vervoert te worden.

[Den 6^en Novembris]

Den 6^en Novembris was t’regenachtich weder. In den Hage werde bij de Staten Generael een bancquet aenden Hartoge van Bouillon gedaen,

[p. 173]

daer alle de heeren ende Raden van State mede waren, ende werden de clocke geluyt, pecktonnen gebrant, batement spel gespeelt ende alles aengerecht dat tot verhueginge ende verblijdinge vande menschen mochte dienen, om te betboinen de blijschap, die de Staten hadden in t’aengaen vande voors. alliantie, hoewel sulcx velen niet seer ter herten en ging, omdat se altoes een quaet naerdencken vande France sake behielden.

[Den 7^en Novembris]

Den 7^en Novembris wast regenachtich weder. Tvolck naer Bergen op den Zoem gedestineert begonst derwerts te commen ende met schepen voor thooft aldaer te vergaderen. Den Graef van Solms wel bemerckende dat hij mette cassatie bij die van Zeelant gedaen gansch geruineert soude wesen, mits hij vol schulden stack, dede op huyden daervan sijn beclach aende Staten Generael, seggende dat hij nu 13 jaren de landen getrouwelijck hadde gedient, ende in den selven dienst dickwils sijn bloet gestort, ende dat hij sijn commissie niet van die van Zeelant, maer vande generale provincien hadde ontfangen, sustinerende daerom dat hem ongelijck geschiede ende begeerde daerop te verstaen huere meyninge ende intentie, twelcke de Staten Generael terstont overscreven aen die van Zeelant ende versochten van haer te weeten de redenen vande cassatie, om daernaer den Graef te mogen antwoordt geven, ende verclaerden aenden Graef dat se hem voor dese tijt geen ander antwoort ofte bescheyt en wisten te geven.

[Den 8^en Novembris]

Den 8^en Novembris was t’regenachtich weder ende vergaderde tvolck al vast voor Bergen aen thooft, maer omdat den Gouverneur Bax nu verstont dat de meyninge van Sijn Ex^cie ende den Staten was tvolck over den Demer in cleyn Brabant te gebruycken, ende mits den gestadigen regen niet alleen de heyde seer vol waters was, maer oick alle revieren so seer debordeerden ende overvloeyden dat niet mogelijck en was daerover te commen, ende daeromme beduchte dat se niet en souden konnen duercommen, heeft hij desen dach naer Sijn Ex^cie gescreven ende hem daervan verwitticht, om daerop verdacht te wesen.

[Den 9^en Novembris]

Den 9^en Novembris vergaderden noch eenige compagnien voor Bergen, ende anderen quamen daer binnen in plaetse vande geenen, die men totten tocht daervuyt trecken soude.

[Den 10^en Novembris]

Den 10^en Novembris wast schoen weder. Den Heere van Sidenisky, die op den tocht soude commanderen, quam tot Bergen ende dede terstont vuyte naeste dorpen eenige wagens bescrijven boven de geenen, die bij den Gouverneur van Bergen te vooren bescreven waren, ende quamen mede tot Bergen de drie vaenen ruyteren van Nieumegen, die eenen nacht tot Rosendael ende eenen tot Woude gelegen hadden.

[p. 174]

Den 11^en Novembris was tschoen weder. Den Heere van Sidenisky ontfing een brief van Sijn Ex^cie, houdende dat hij noch daer soude blijven ende op wijder bescheyt wachten, so men vermoede, omdat den Gouverneur te vooren gescreven hadde dattet niet mogelijck en was de revieren te passeren.

[Den 12^en Novembris]

Den 12^en Novembris was tschoen weder, ende mits tbevel van blijven, vertoog Frederick van Dorp met 6 Zeeusche compagnien weder naer der Tholen om tlant aldaer to bewaren. Desen dach ontrent den avont quamen verscheyden monstercommissarissen tot Bergen op den Zoem om alle tvolck aldaer te monsteren. In den Hage quam Sijn Ex^cie metten Raet van State in de Staten Generael, daer se naer gewoonte van alle jaers proponeerden, dat de consenten mettet vuytgaen van tjaer expireerden ende geconsumeert waren in de tochten, diensten ende fortificatien desen jare gedaen ende gevallen, omdat den viant de landen wat harder als wel van te vooren hadde aengegrepen. Ende dewijle het apparent is, dat desen toecommende jare naer alle apparentie den viant twee royale legers te velde sal brengen, het een tegen Vranckrijck ende het ander tegen dese landen, dat men daeromme alhier eer meer als min volcx in dienste sal moeten houden, ende om de swacheyt vande frontierplaetsen dselve moeten fortificeren ende verstercken, dat de 200,000 £ ter maent ende de 900,000 £ eens bij de vier contribuerende provincien desen jare geconsenteert, oick mettet aendeel van die van Groningen niet en mogen voldoen de betalinge van tvolck, tractamenten ende andere ordinaris lasten, dat men tot onderhout vande ongerepartieerde vendelen noch sal moeten hebben 300,000 £. Tot extraordinaris costen vanden leger niet min als 200,000 £ tot onderhout vande Waertgelders (wesende tusschen de 3000 ende 4000, ende die noch versterckt sullen moeten werden met 1500 ofte 200O mannen, die men noch aen Waertgelders ofte een ander regement sal moeten lichten) gereeckent ten minsten voor 5 maenden tegen volle betalinge, ende de 7 maenden halve betalinge de somme van 400,000 £, ende totte fortificatie vande nodige plaetsen noch 200,000 £. Ende hoewel die penningen beswaerlijck over de landen moeten gevonden worden, nochtans gelet op den tegenwoordigen noot, versochten dat bij de vier contribuerende provintien, als Hollant, Zeelant, Utrecht ende Vrieslant geconsenteert ende gevonden mochten werden de 200,000 £ ter maent ende de 900,000 £ eens, ende bij die van Groningen al advenant dien ter maent 16,500 £ ende eens de somme van 74,250, ende dat voorts bij de vijf contribuerende provincien tot betalinge vande ongerepartieerde

[p. 175]

vendelen, waertgelders, fortificatien ende costen vanden leger de 1,100,000 £ (bedragende voor Hollant ontrent 652,906 £, Zeelant 160,684 £, Vrieslant 135,049 £, Utrecht 67,527 £, ende Groningen 83,834 £) dadelijck sonder eenich aftreck gefurneert mogen worden aen handen vanden Ontfanger Generael binnen de eerste seven maenden om ten gedestineerden eynde bekeert te mogen worden, so tijdelijck dat de regieringe daerdoor geen verhinderinge en lijde. Versochten mede dat gelet mochte worden op de sake van Vranckrijck ende op t’redres van t’onderhout van ruyter ende knechten. Item dat die van Gelderlant ende Overijssel hare contributien so wilden verbeeteren, dat d’andere provincien daervan genougen mochten nemen, ende daeromme die van Gelderlant niet quartierlijck, als tot noch toe, maer provincie gewijse, consenteren 16,000 £ ter maent ordinarie ende extraordinarie 25,000 £ eens in tjaer, ende die van Overijssel ordinarie ter maent 10,000 £ ende extraordinarie eens 2,000 £, de extraordinaris penningen mede dadelijck op te brengen in handen vanden Ontfanger Generael. Item dat die van Gelderlant, Vrieslant ende Overijssel in den opheve van huere contributien wilden volgen den voet van Hollant ende Zeelant om also de penningen eenpaerlijck ende gevouchelijck te vinden. Item dat de licenten ende convoyen mochten gecontinueert werden ende eenpaerlijck geheven tot onderhout vande equippage ter zee ende alle imposten, contributien ende verdingen, die geheven werden in de steden, forten ende ten platten lande in Brabant, Vlaenderen, Overquartier van Gelder, Overmaese, Drenthe, Lingen ende alle andere middelen op des viants bodem noch op te stellen. Ende eyntelijck versochten dat de Staten Generael hierop huer consenten wilden innebrengen voor half December, om in tijts op alle saken ordre te mogen stellen ende geen goede occasie tot dienste vande landen te moeten versuymen, als nu dickwils is geschiet. Dese propositie ofte versouck werde bij de Staten Generael overgenomen om huer principalen daervan te verwittigen. Omme nu te designeren waertoe dese penningen sijn gaende, so staet te letten dat die van Hollant op huere repartitie hebben 88 vendelen voetknechten beraemt op 13,400 man, daeronder de twee compagnien van Amsterdam ende tvolck dat tot Enchuysen ende in Texel leyt (boven de Waertgelders die se desen jare hebben gelicht ende vuyt een extraordinaris consent betaelt worden) ende de compagnien ruyteren van Sijn Ex^cie, Graef van Hohenloe, Graef Hendrick, Prins van Espinoy, Balen, Merwe, Rijhoven, Conteler, du Bois, Edmont, ende een deel vande ruyteren van Paul Bax, Marcel Bax ende Louys Laurens. Die van Zeelant hebben 29 vendelen

[p. 176]

voetknechten op huere repartitie beraemt op 4400 man. Die van Vrieslant hebben 22 vendelen voetknechten beraemt op 4400 man. Die van Utrecht 11 vendelen voetknechten beraemt op 1700 mannen ende de vaen ruyteren van Smeltsing. Die van Groningen ende Omlanden hebben 9 vendelen, beraemt op 1550 man ende de vaen ruyteren van Onsten. Die van Gelderlant 5 vendelen knechten ende 30 man op Wageningen, beraemt op 600 man. Die van Overijssel 2 vendelen knechten van 113 hoofden elcx ende de ruyteren van Zallant. Die van Drente 2 vendelen knechten geestimeert op 313 hoofden, ende op Lingen 1 vendel knechten van 113 hoofden. Op de contributien van Brabant staen de ruyteren van Herauguier ende Donck, ende een deel vande ruyteren vande twee Baxen ende Louys Laurens. Boven desen sijn buyten repartitie 21 vendelen knechten beraemt op 3200 man mackende te samen, boven den ruyteren ende de Waertgelders voors. 29,902 mannen, indien de compagnien vol waren, maer d’experientie leert dat de overdadige giericheyt der capiteinen meer als een vierde deel ende bijnaest een derden deel daervan afhout ende verdoet, hoewel in effecte de provincien tvolck betalen ten getale voors. ofte al advenant de monsteringen daerontrent. Boven desen sijn de tractamenten van alle officiers noch met meenichte over de provincien gerepartieert, daeraen de reste van hare volle quote wort geconsumeert, die daeromme also bij de voors. Raden van State versocht worden, omdat geen consenten langer als voor een jaer worden gedragen.

[Den 13^en Novembris]

Den 13^en Novembris wast schoen weder. In dese tijt verliep den hopman Willem van Nassau, bastart van Graef Johan van Nassau vuyte Nederlanden, om sijn schulden wille, wiens compagnie niet lange daernaer vergeven worde aen Diederick van Dort, Lieutenant vanden Ritmeester Marcelis Bax.

[Den 14^en Novembris]

Den 14^en Novembris was het schoen weder ende werde tot Bergen op den Zoom alle de compagnien daer sijnde bij verscheyden commissarissen gemonstert, te weeten binnen de stadt 23 vendelen voetknechten ende 8 vaenen ruyteren, ende buyten de stadt op de scheepen leggende 33 vendelen, daer onder noch eenigen tamelijcken starck bevonden werden, ende anderen swack, hoewel de capiteinen dickwils middel vinden de monsteringen altoes wel te voorsien.

Den Hertoge van Bouillon om eenige advertentien vuyt Vranckrijck seer haestende om wederom te keeren, is desen dach vuyten Hage naer den Briele vertogen, daer drie oirlochscheepen op hem wachten om hem naer Vranckrijck te brengen.

[p. 177]

Den 15^en Novembris bleef tvolck tot Bergen op den Zoom noch stille, ende om den huysluyden vande dorpen te accommoderen, werden eenige wagens gerelaxeert ende naer huys laten gaen. Den viant nu ten vollen verwitticht wesende vande vergaderinge tot Bergen, ende mogelijck vresende eenigen inval, sont desen avont tot Heckeren 2 regementen knechten ende 5 vanen ruyteren, tsij om te vernemen wat men dede, ofte den gedreychden inval te diverteren, daermede ten deele voldaen werde de begeerte des Hartogen van Bouillon, wesende om ten minsten een deel vanden viant van Vranckrijck af te diverteren. Omdat men nu vuyt verscheyden oirden ende sonderlings van eenige schippers vuyt Spangien ontloopen, verstont dat de Spaensche vloote in zee geslagen was, waren de Staten van Hollant seer schielijcken desen dach bij een ontbooden om te delibereren wat sij van huere sijde daer tegens souden willen doen⁺, maer de sake in deliberatie geleyt hebbende, en achten sij niet nodich eenige equippagie daer tegens te doen, so omdat de havens van dese landen niet so lichtelijck en sijn aen te doen als dat se achten in drie ofte vier dagen so veel scheepen bij noot te konnen equipperen, om d’anderen alles (die geen haven souden hebben, maer op stroom moeten blijven leggen) te schande te maken ende met brantscheepen te lande vuyt te drijven ofte in huer gewelt te brengen, welcke resolutie wel conform was de couragie vande regierders vanden lande, maer niet de nootelijcke voorsichticheyt, omdatter noch seer veel quaetwilligen in tlant sijn ende te beduchten soude wesen, dat se thooft wel mochten opsteecken in gevalle den viant in dier vougen in eenige vande eylanden inviel, waermede niet alleen de voors. resolutien belet soude mogen worden,

+ Eenige dagen te voren hadden de Gecommitteerde Raden van Zeeland aan de Staten Generaal geschreven, dat zij van eene geloofwaardige zijde kennis hadden gekregen, dat de vloot, die te Lissabon was uitgerust, op den 4^den of ten laatste omtrent den 15^en November van daar zou vertrekken, sterk over de 200 zeilen, ‘ende het crijchsvolck dwelck tot Lisbona op zijn loopplaetse gelast is te sijn int begin deser maent over die dertich duysent weerbaer mannen met alle gereetschap ende provisie tot sulcken exploict behouvende’ (Rijks Archief, Lias loopende, 1596). In hetzelfde schrijven wordt gemeld, dat het gerucht liep, dat die vloot bestemd was eene landing te doen op Walcheren.
Tezelfder tijd kregen de Staten een Spaanschen brief in handen, die aan den gouverneur van Grave was gerigt, en waarvan de vertaling in het Rijks Archief berust. Daarin lezen wij onder anderen: ‘Escovar est venu en peu des jours et apporte nouvelles que larmee estoit en ordre avec douze mille espanols embarquez et que l’adelantado estoit general. Il sentend quil sera desja sorti et a ce que lon disoit pour Irlande, la ou les catholiques ont prins les armes contre la Royne d’Engleterre’.

[p. 178]

maer noch de landen in gevaer gebracht van met gelijcke impetuositeyt verlooren te worden, als die anno 72 gewonnen sijn, welck gevaer men niet en soude staen, so wanneer men met voorgaende toerustinge den viant vuyte gaten hiel. Doch tgeene meest drong was, dat de landen geen raet om gelt en wisten om eenige toerustinge te doen, waeromme dese vergaderinge sonder yet anders te doen den 16^en wederom scheyde⁺.

+ Reeds twee maanden te voren had Maurits aangedrongen op de noodzakelijkheid om verbetering te brengen in den toestand van de oorlogsvaartuigen en van het scheepsgeschut, en daartoe het volgende voorstel aan de Staten Generaal ingediend:
Sijne Excellentie bevonden hebbende dat de landen jegenwoirdelijcken zeer qualijcken met schepen van oirloge, roygetuych ende geschut verzien zijn, omme in deze gelegentheyt ende occasien die noch zouden mogen voorvallen, zoe jegens den vijant, als in anderen exploicten die bij mijn heeren de Generale Staten zouden mogen voergenomen werden zo ter zee als op de binnenwateren gebruyckt te worden, Heeft opt welbehagen vande voersz. heeren Staten goetgevonden dat dit naevolgende equipagie zoe haest tzelve zal doenlijck wesen opgemaeckt worde ende ten eersten:Twelff groote nyeuwe schepen van oirloge ter zee dienelijck omme de zelve jegens den vijant te gebruycken, zoe wanneer hij yet met gewelt jegens dese landen te water wilde tenteren, ofte elders daert der Landen dienst zoude mogen vereysschen, want de Landen van diergelijcke schepen gantz onverzien zijn.Daerbeneffens aengesien de landen gheene smackzeylen ter oirloge gemaeekt en hebben ende dat de ghene die althans in dienst zijn den landen toebehoorende, geheel affgesleten zijn, ende die gene die ghehuyrt worden nyet zoe bequaem en zijn, omme jegens des vijants invasien gebruyckt te worden, – Wordt noodich gevonden dat ontrent vier ende twintich van nyeuwes opgebouwet worden bequaem omme heele ende halve cortauwen daerop te setten, ende dat de voersz. smacken alle tzamen platbooms gemaeckt worden omme over alle droochten in alle quartieren vanden lande te mogen passeren ende gebruyckt worden.Ende alzoe de landen van royegetuygh oick geheele onverzien zijn, wordt insgelix bij zijne Excellentie noodich gevonden dat bij elcke Collegie vander Admiraliteyt thien royjachten opt nyeuwe opgemaeckt worden, ende dat de zelve altijts ende tot allen occurentien gereet gehouden worden.Ten vierden. Aengesien de voerscreven Collegien vander Admiraliteyt van geschut omme gewelt daermede te doen zeer qualijcken voorzien zijn, zal noodich wesen dat bij elck vande voersz. collegien twintich ijseren stucken in Engelant gegoten, ende elcx vier ende twintich pont ijsers schietende gecocht worden.Ende alzoe de costen omme de voersz. schepen tzeffens op te maecken de landen zwaer zouden vallen, soude sijne voerscreven Excellentie goetvinden, dat voer t’eerste haer ten minsten vijff oft zes vande groote schepen, ende van gelijcken thien oft twelff vande smacken opgebouwet werden. Ende dat achtervolgende alzulcke verdeelinge onder de Collegien vander voerscreven Admiraliteyt als hiernaemaels zal mogen beraemt worden. Welverstaende dat gheene vande voersz. schepen offte royegetuygh en zullen gemaeckt worden zonder caerte ofte besteeck die bij zijne voersz. Excellentie daerop zal gearresteert worden, omme alle onnodige costen te voercommen.Ten lesten zal mijn heeren den Staten believen te bedencken bij wat middelen het zeevarende volck aender hant zal mogen gehouden werden, aengezien de zelve jegenwoirdelijck geen werck en hebben, waerdeur haerder veellichtlijck vcroirzaeckt mochten worden, heur in svijants dienst te begeven. (Res. der St. Gen. 18 Sept. 1596.)

[p. 179]

Desen selven dach werde ontrent 80 vander Staten ruyteren verslagen bij den viant te Bursem ontrent Coelen, die eenige dagen daer in tlant gereden hadden om te stroopen, ende onder dien verloor du Bois 22 peerden, Donck 32 peerden ende de Baxen 7 ofte 8 peerden; de reste ontreedet.

[Den 16^en Novembris]

Den 16^en Novembris wast schoen weder ende bleef tvolck noch tot Bergen stille, ende den viant tot Heckeren. Op den avont creech den viant een schrick ende maeckten huer alles in de wapenen, ende bleven so den heelen nacht, maer vertogen den 17^en vrouch weder naer Aerschot ende den Demer, sonder dat men weet waer vuyt sij dien alarme namen.

[Den 17^en Novembris]

Den 17^en Novembris wast schoen weder. Sidenisky ende Verdoes screven vuyt Bergen naer den Hage, om te weeten hoe men het maken soude met eenige Engelse compagnien van tsecours, die geclaecht hadden geen gelt te hebben ende alleen om een tocht te doen ende niet om te blijven liggen daer gecommen te wesen.

[Den 18^en Novembris]

Den 18^en Novembris was t’buych regenachtich weder, ende omdat den wint contrarie liep ende den Hertoge van Bouillon niet wech en conde commen, keerde hij wederom naer den Hage, latende t’meestedeel van sijn treyn in den Briele.

[Den 19^en Novembris]

Den 19^en Novembris was tschoen weder. Tot Bergen op den Zoom was onder de Vriesche compagnien seer groote swaricheyt, omdat de Staten van Vrieslant niet alleen niet en wilde gedoogen dat huere soldaten daer wesende naer huer vendelen trecken mochten, maer oick niet, dat men dselve compagnien eenich gelt tot huer onderhout vuyt Vrieslant brochte, ende bovendien huer sulcx vuytdruckelijck toe gescreven hadden ende veradverteert dat se al over lange patenten voor huer aenden Rade van State overgesonden hadden. Die van Vrieslant namen tot pretext van dese animositeyt, dat den viant eenige dorpen van huer lant van nieus onder contributie gebrocht hadde, hoewel het meest scheen te wesen om den afkeer, die sij vande Generaliteyt hadden, mits tweygeren vande fortificatie van Coevoorden. Den oversten Lieutenant Hittinga ende de capiteinen waren daerinne te meer becommert omdat se sonder consent van Sijn Ex^cieende den Raedt van State niet en dorsten vertrecken, ende aende andere sijde geen gelt en hadden om huer langer te onderhouden, derhalven remonstreerden aende heeren Sidenisky ende vander Does huere swaricheyden die door advis van anderen van slants wegen daer noch wesende goet vonden huer met penningen voor eenige dagen te doen accommoderen, ende middelertijt Sijn Ex^cie ende den Raet van State

[p. 180]

hiervan verwittigen, ende toog den voors. Hittinga noch desen avont mette voors. brieven naer Sijn Ex^cie, maer eer hij in den Hage quam, waren de patenten voor deselve compagnien al naer Bergen gesonden.

De gesanten in Engelant ettelijcke malen in communicatie geweest hebbende met die vanden Raedt vande Coninginne, ende niet besonders konnen obtineren van tstuck huerder legatie, dan alleen veel swaricheyden ende een refus, hebben tselve ontrent dese tijt overgesonden aende Staten Generael, daervuyt men sach, dat se vooreerst den Gedeputeerden gevraecht hadden of sij gelast waren te vermeerderen de antwoorde aen Botley in Maerte gegeven ende te solveren eenige difficulteyten daer vuyt rijsende, daerop de Gedeputeerden hadden geantwoordt dat de Nederlanden seer waren verswackt mettet verlies van Hulst, ende beroert in de victorien vanden Cardinael ende de versterckinge van sijn macht, ende daerom ten eersten hadden te bidden de Coninginne om continuatie van haer secours, ende so se enckelijck daertoe niet en wilde verstaen, dat se dan gelast waren te insisteren op de presentatien in Maerte gedaen, ende om de Coninginne te bidden dselve te willen accepteren. Die vanden Raet repliceerden dat in de andwoorde stont, dat men de Coninginne alle jaers op huer geboorte soude geven 20,000 £ sterlings, in betalinge van gelijcke somme, die men haer van wegen tsecours schuldich was, dat tselve soude continueren geduyrende de oirlogen, maer daernaer als de Staten in pays souden wesen, soude men betalen 80,000 £ sterlings, alleen voor den tijt van 4 jaren, ende terwijle souden tot laste vande Coninginne blijven de garnisoenen van Vlissingen ende vanden Briele, die ten tijde van tcontract beliepen jaarlijcx 21,000 £ st. doen de garnisoenen van beyden niet meer en waren als 1150 man, daer men nu tegenwoordich om de openbare ende heymelijcke aenslagen vanden viant in die plaetsen wel 1950 man gestadelijck moet onderhouden, bedragende wel tot 46,000 £ sterlings in tjaer ofte daer ontrent, die de Coninginne alle jaers seeckerlijck moet betalen sonder andere extraordinaris oncosten, in vougen dat de gepresenteerde 20,000 £ sterlings niet souden konnen strecken als in minderinge vande lopende jaerlijcxe lasten, die men huer altoos op den hals wilt laten, grooter als tdubble vande voors. somme, waeromme dselve in teecken van danckbaerheyt niet en konnen billicx geaccepteert worden, als tot naerdeel vande Coninginne streckende, al waert schoen also, dat men de plaetsen mettet eerste besproocken garnisoen van tcontract bewaren conde, als neen, omdat se dan noch evenwel so veel ofte meer soude vuytgeven, als sij soude ontfangen, twelcke

[p. 181]

daerom geen reeden en geeft om geaccepteert te worden in de gepresenteerde forme. Wat aenlangt tpoint vande quytscheldinge van alle obligatien, remboursementen, liquidatien, crediten, actien ende interesten etc., hadde de Coninginne terstont op de aencomste van Botley verclaert daertoe niet gesint te sijn ende tsedert noyt bethoint, daermede satisfactie te nemen om de cleynheyt vande gepresenteerde somme ten regarde vande excessive dispence die sij gedaen hadde in elf jaren (sonder oyt eenige gratuiteyt genooten te hebben) die bij estimatie wel monteren soude tot 3 milioenen cronen, daeraf sij quitscheldinge begeren, ende daerom worde den gesanten geseyt, dat de Coninginne huer presentatien niet en const accepteren te ware sij dselve vermeerderen om oick betalinge te mogen strecken aende groote dispence, die de Coninginne gedaen heeft. Oick en begeerde sij so generaelen acquit, wel lopende tot een milioen ponden sterlings vande costen aen tsecours gehangen in elf jaren niet te geven, ende daeronder te begrijpen tgeene sij huer in huere affairen in baeren gelde hadde geleent, daertegen de gesanten seyden dat men mogelijck wel obligatien van geleent gelt soude vinden, maer niet dat die van Hollant ende Zeelant daervoor responsabel waren voor een groot deel, daerop den Raet wederom seyde, dat die van Hollant ende Zeelant leden vande Generaliteyt wesende oick verbonden waren totte voors. geleende penningen, ende indien sij meynden daerin ongehouden te wesen, so en hadden se geen reden daeraf ontlastinge te versoucken, maer mochten sulcx terugge laten, mits men huer daerop voorder niet en soude aenmaenen als met recht bewijs bethoint soude worden dat se schuldich waren. Ende op tgeene de gesanten dickwils seyden huer niet te konnen vermeerderen nopende de 20,000 £ st. jaerlijcx gepresenteert, maer de andere betalinge naer t’eynde vande oirlogen vermeerderen op 100,000 £ sterlings, werde bij den Raet geantwoort, dat sulcx oick niet en const aengenomen worden, omdat den tijt daervan so onseecker was, dat se geen hoope en gaf tot behoirlijcke restitutie ofte satisfactie. Ende om een eynde te maken werde den gesanten voorgehouden of sij niet redelijck en vonden op dese antwoorde vande Coninginne eenige boden ofte brieven af te veerdigen aende Staten huere principalen, om huer die te communiceren ende huer versoucken om ampelder macht, daermede sij met breder presentatien de Coninginne mochten satisfactie doen, twelcke de gesanten accepteerden, begeerende aenden Raet huer gegeven te mogen worden een memorie van tgeene in dese handelinge gepasseert was, daerop huer tvoors. gescrift bij Robert Cecil geteyckent gegeven worde, dat sij terstont oversonden. Ende

[p. 182]

of wel veelen meynden dat de meeste consideratien bij den Raet vande Coninginne gemaeckt op de 20,000 £ tjaers mette speculatien van t’onderhout vande garnisoenen van Vlissingen ende den Briele impertinent ofte qualijck verstaen waren, omdat die costen tot laste vande Nederlanden niet en redonderen, ende dat sij huer garnisoen daer vuyt nemende huer selven t’eenemael daeraf const ontlasten, so achte men nochtans dat de Coninginne voor seecker supponerende die niet te verlaten alle die poincten in consideratie dede brengen, om huere gansche genegentheyt tottet refus te beter te becleden, waeromme men oick te meer verwondert was, dat Botley hier wesende totte selve presentatien openinge gedaen hadde ende verseeckert dat die de Coninginne souden aengenaem wesen. Doch omdat men meer trachte de Coninginne in de continuatie van tsecours te houden als met huer af te handelen, sonderlings omdat men sach dat sij niet gesint en was Vlissingen ende den Briele te verlaten, heeft men de gesanten toegescreven dat den staet vande landen niet toe en liet breder last te geven, ofte men soude de defensie vande landen moeten verlaten, ende daerom op huere voorgaende last naerder insisteren, ende so se niet en conden obtineren, wederom keeren souden.

[Den 22^en Novembris]

Den 22^en Novembris wast tamelijck weder. Tot Bergen quam een brief van Sijn Ex^cie, houdende dat men den tocht voor dese reyse soude opschorten om de difficulteyt vande passagie wille, ende dat men de Vriesche soldaten wederom naer Vrieslant soude laten vertrecken, daertoe de patenten mede gesonden worden, ende nopende de clachte vande Engelsen worde gescreven, dat men se met vivres voor eenige dagen soude onderhouden, binnen dewelcke men de patenten tottet vertreck van alle tvolck soude seynden. Dit bevel ontfangen wesende, werden terstont alle de boerenwagens, die te vooren opontboden waren, gerelaxeert. Ende om den viant noch eenigen afbrueck te doen ende oick in asem te houden, sondt den Gouverneur op den avont vuyt sijn lieutenant met ontrent 150 peerden van alle compagnien doen in stadt wesende om te gaen op de strate tusschen Liere ende Antwerpen, ende sien of sij t’convoy, twelcke morgen ordinarie gaet, souden konnen slaen, gevende huer strict bevel om bij malcanderen te blijven ende voorsichtich te handelen. Desen dach vertogen vuyten Hage de booden mette patenten voor alle tvolck tot Bergen op de scheepen leggende om weder naer huer garnisoen te trecken ende onder dien met een patente voor de compagnie vanden oversten Duvenvoorde om naer sGravenweert te trecken ende een acte voor hem, om aldaer als Gouverneur te commanderen in plaetse van Gerrit de Jong overleden.

[p. 183]

Den 23^en Novembris wast regenachtich weder, Dvoors. ruyteren troffen tvoors. convoy aen tusschen Antwerpen ende Liere, daer veel verlicente ende boerengoederen bij waren, daerom de prince te min was.

Ontrent dese tijt quamen de gesanten vuyt Denemarcken wederom, wesende aldaer seer heerlijck bij den Coning onthaelt ende op twech gaen elcx vereert met een gouden keten. Den Coning hadde geapprobeert ende geconfirmeert alle de alliantien ende contracten met dese landen gemaeckt ende bij sijn vader te vooren geconfirmeert als de privilegien, vrijheyden ende ander contracten, dien van Amsterdam vergunt, maer de vrijheyden ende contracten van die van Enchuysen ende Schiedam, die sijn vader noyt geapprobeert en hadde, verclaerde hij also sonder voorder beraet niet te konnen approberen ende confirmeren, maer dat dselve steden sulcx aen hem mochten doen versoucken, dat hij dan daerinne doen soude alle tgeene de redenen souden konnen lijden ende toelaten.

[Den 24^en Novembris]

Den 24^en Novembris wast windich weder. Dvoors. ruyteren quamen met eenigen buyt wederom binnen Bergen.

Over eenige dagen was den Lantdach in Vrieslant gescheyden, op dewelcke niet eyntelijcx geresolveert en was op tstuck vande veranderinge vande commissie vanden Stadthouder, maer hadde elckeen met crijten ende roupen sijn passie gethoint, daervuyt men hadde konnen bemercken hoe quaelijck de saken in Vrieslant stonden ende hoe oneenich sij onder malcanderen waren. Nopende de consenten worde eenigen hoop gegeven van die te doen innebrengen, waeromme degeenen die vande Staten Generael derwerts gesonden waren met Arnsma ende Hottinga respective gedeputeert in den Raet van State ende Staten Generael desen dach weder in den Hage quamen.

[Den 25^en Novembris]

Den 25^en Novembris wast schoen weder, ende mits den wint vuyten suyt oosten begonst te waijen, vertoog den Hertoge van Bouillon vrouch vuyten Hage naer den Briele, daer hij des naernoens ten vier vuyren tscheepe ende tseyl ging om naer Vranckrijck te gaen, daertoe hij seer haeste, omdat den Coning hem gescreven hadde dat aldaer verscheyden saken gedreven worden, daertoe sijn presentie sonderling van noode was ende daeromme alles terugge laten ende hem haesten soude wederom te commen, met welcke brieven ende andere advertissementen te vooren gekregen den Hertoge so seer gecommoveert was, dat hij voornam (in gevalle den wint niet verandert en hadde) met 8 ofte 10 peerden door Duytslant naer Vranckrijck te loopen, doende hem alleen tot buyten de grensen vande Nederlanden convoyeren, waeromme veelen vermoeden, dat

[p. 184]

niettegenstaende t’aengaen vande alliantie, aldaer de saken seer tot een pays metten Spangiaert ofte tot een treve gedreven mosten werden.

[Den 26^en Novembris]

Den 26^en Novembris was tschoen weder. Dvoors. patenten tot Bergen op den Zoom gecommen wesende, werde terstont ordre gestelt op tvertreck van tvolck noch desen dach.

Ontrent dese tijt hadde die van Hollant wederroupen tprovisioneel accoort alleen voor een jaer met die van Zeelant gemaeckt ende tsedert noch drie jaren stilswijgens gecontinueert (daerhij verdragen was dat alle goederen naer Zeelant gaende in Hollant thalve recht souden betalen ende in Zeelant de wederhelft vande coovoyen ende licenten aende commisen daer leggende, indien dselve voort naer viande lant gingen ofte anders, sonder last te breecken ofte opgeleyt te worden) omdat se verstonden daerbij seer vercort te werden, ende dat die van Zeelant niet en wilden volgen de nieuwe lijste op de convoyen ende licenten gemaeckt, om also de goederen vuyt Hollant eerst daer te trecken ende dan van daer voorts naer viande lant te seynden ende tlicent tot hueren prouffijte trecken, daerover bij die van Rotterdam so seer geclaecht worde, dat de Staten Generael op huyden resolveerden dien van Zeelant noch te vermanen de lijste te volgen ende de middelen vande comtoiren vande Almiraliteyt in Hollant niet te diverteren, opdat men niet geoirsaeckt en sij dien van Hollant te auctoriseren alle de middelen in huere provincie te heffen, alleer de goederen naer Zeelant te laten gaen. Dese swaricheyt quam meest omdat die van Zeelant de middelen van convoijen ende licenten niet en wilden laten commen in eenen gemeenen burse, daertoe die van Hollant met scrijven ende seynden van Gedeputeerden nu lange getracht hadden, ende dat die van Zeelant met dese practijcque huer comtoir vande convoijen ende licenten seer beneficieerden tot vercortinge vande Hollantse middelen.

[Den 27^en Novembris]

Den 27^en Novembris was tschoen weder. Ontrent dese tijt quamen in Vranckrijck de 2000 Engelsen so lange belooft, om haer daer te vervougen bij 4000 Swytsers ende andere troupen vanden Coning ende also desen winter tlant te bewaren ende tegen de tijt de oirlogen te beginnen. Desen dach ontfingen de Staten Generael een brief van die van Zeelant vanden 13^en, daerbij sij verclaerden den Graef van Solms gecasseert te hebben, omdat se met sijn dienst voorder niet beholpen en waren sonder andere redenen te verclaren⁺.

+ Deze brief van den 13^en November luidde aldus:
‘Op Uw M. E. scrijvens van den zevensten deser daerbij deselve om op tvertoogh ende versouck vanden Welgeboren Heere Grave van Solms in haer M. E. vergaderinghe gedaen, zijn L. te connen bejegenen vande redenen van ons bedancken van zijnen dienst, begeeren bij ons vande selve redenen bericht te worden, hebben wij nyet willen laten Uw M. E. te dienen voor antwoorde ons bedunckens geenen noot te sijn dyenangaende te particulariseren, hopende dat Uw M. E. wel versekert zijn tgene alhier geschiet is, met goeden fondamente ende welbedachten rade, ende naer vermogen onses ampts gedaen te sijn, ende sulcx die gelegentheyt vanden stant onzer saecken was vereysschende.’ (Rijks Archief, Lias loopende, 1596.)

[p. 185]

Den 28^en Novembris wast schoen weder ende mits in Seelant gestorven was den Hopman Valckenborch werde de compagnie op de nominatie van die van Zeelant ende verkiesinge van Sijn Ex^cie gegeven aen Joos Prince gewesen wachtmeester van Hulst, die aldaer hem wel gequeten hadde.

Den Grave van Solms verstaen hebbende dat de Staten Generael brieven vuyt Zeelant ontfangen hadden, heeft noch instantie gedaen om te hebben huere verclaringe op sijn versouck, ten eynde sijne eere te mogen verdedigen tegen alle dengeenen, die daerom hem souden willen aenspreecken, daerop hem geantwoort worde, dat men noch geen openinge vande redenen sijnder cassatie en hadde ende daeromme andermael aen die van Zeelant scrijven soude, als oick ten selven dage gedaen worde, te weeten dat men vuyt hare brieven geen redenen van cassatie hadde konnen afnemen, ende dat huere gedeputeerden huer geexcuseert hadden daervan openinge te doen, twelcke nochtans nodich was, te weeten om de wichticheyt vande sake eude de importancie vande consideratien wille daerop loopende ten hoochsten de staet vande landen betreffende, niet om den Graef die te communiceren mer alleen om te dienen tot directie van huere resolutie ende den Graef daernaer een redelijck afscheyt te mogen geven ofte de sake met eenich expedient te accommoderen, twelcke sonderlings gescreven werde, omdat den Graef in de Staten Generael ende principalijck bij die van Hollant alreede so veel vrienden gemaeckt hadde, dat veelen hem heel heftich begonnen te dragen ende met alle middelen te soucken sijn sake te accommoderen.

[Den 29^en Novembris]

Den 29^en Novembris regende het seer. Ontrent dese tijt continueerden de tijdingen seer dat den Turck Agria in Over Ungeren bij appoinctement verovert ende allen den soldaten daer binnen geweest contrarie sijn beloften qualijcken getracteert hadde, ende corts daernaer tvolck vanden Ertshertoge in een onvoorsichtig schermutsel hadde getrocken ende daernaer daerop so seer was gevallen, dat hij desselven Ertshertogen leger ingedruckt ende tgeschut ende de bagagie genomen hadde, wesende de ruyteren met groote desordre gevlucht ende ontreden; met welck verlies naer

[p. 186]

alle apparentie scheen, dat gansch Over Ungeren ende Sevenburgen souden pericliteren, indien men geen ordre en stelde om tvolck te rallieren tot een verdrietigen inbreuck vande gansche Cristenheyt ende slavernie van so veel Christenmenschen, daertoe anders eenige teyckenen schenen te inclineren. Want op den dach vande nederlaeg vanden voors. Ertshertoge verbrande een groot deel van thof van Keyser tot Prague, ende de verblintheyt vanden Keyser was so groot, dat hij volgende den Raet van eenige Jesuiten om hem wesende, alsnoch sijn onderdanen in tstuck vande religie geen vrijdom en wilde geven, daerdoor dselve sulcken afkeer van hem hadden, dat se scheenen alles meer naer den Turck als naer hem te inclineren, so seer, dat den boerencrijch in Oistenrijck om de religie wille aengevangen noch met groote vehementie was duyrende, in welcke overgroote gevaren ende periculen den Keyser alleen so weynich gevoelen hadde, dat sulcx hem scheen niet ter harten te gaen, ende dat hij al willens desen grooten inbrueck de Cristenheyt, oick met verlies van sijn eygen landen ende rijcken wilde doen. Wesende anders oick een seer beclagelijcke sake, dat de Cristenen so seer op malcanderen verbitteren, dat se niet en gevoelen nochte aen en nemen de groote desolatien, die den Turck huer doet.

[Den lesten Novembris]

Den lesten Novembris was tschoen weder. De fortificatie van Bergen op den Zoem, die een mans lengte hooch vuyter aerden opgetogen was, werde ontrent dese tijt met een loose boortweringe opgeset ende also laten leggen om tegen het toecommende jaer te mogen voorts volmaeckt worden, mits men om de cortheyt der dagen ende de natheyt van tweder nu seer weynich doen conste, ende was dselve aengeslagen als in de volgende caerte⁺.

+ De kaart, waarvan hier gesproken wordt, is in het manuscript niet aanwezig.

[Den 1^en Decembris]

Den 1^en Decembris was t’betrocken weder. Dese tijt duer was men doende aende schantse van sGravenweert, die men van Weert afsneedt, latende alleen een dijck daeraen loopen van 50 roeden lengte, leydende vanden Weert recht op de brugge van tfort, ende over beyden sijden nam men de eirde wech tot aende reviere toe, twelcke gedaen worde, omdat men tselve fort aende Weertsijde so niet en const fortifieren, ofte men soude altoes op eenen nacht hebben konnen commen logeren tot aende walle. Den dijck werde onder breet gelaten 26 voeten, ende liep boven toe, ende omdat de revieren onder de brugge aen malcanderen quamen, werde dselve brugge aende Waelsijde tot in twater toe met plancken dicht

[p. 187]

geslagen ende aende Rijnsijde opengelaten, twelcke men vast genouch achte, om te beletten dat de Waele beneden tfort geen schoot naer den Rijn en nam.

[Den 2^en Decembris]

Den 2^en Decembris was t’regenachtich weder. De Staten van Hollant waren bescreven om desen dage in den Hage te wesen ende te delibereren op tdragen vande nieuwe consenten voor den toecommende jare 97. Ende omdat Hollant de machtichste provincie vande unie is ende veel meer geeft als eenige andere, werde bij denselven Staten altoes meest gelet dat huere consenten tijdelijk mochten gedragen worden ende ordre gestelt totten opheve vande middelen, daer vuyt men die soude mogen vervallen, welcke middelen oick in die provincie beter ende gemackelijcker opgebracht worden, als in eenige andere. De Staten voors. worden genoemt Ridderschap, Edelen ende Steden representerende de Staten vanden lande. D’Edelen, die in huere vergaderinge bescreven worden sijn de Heeren van Brederode, van Asperen, van Wingaerden, van Poelgeest, van Warmont, van Duvenvoorde, van Assendelft, van Schagen, van Cralingen, van Kenenburch, van Mathenesse, van Nievelt ende van Noortwijck, dwelcke alles in Staten comparerende met malcanderen eene stemme hebben. De steden die bescreven worden ende ordinarie compareren sijn Dordrecht, Haerlem, Delft, Leyden, Amsterdam, Goude, Rotterdam, Gornichem, Schiedam, Schoenhoven, Briele, Alckmaer, Hoorn, Enckhuysen, Edam, Monickedam, Medenblick ende Purmereynde. De andere steden worden thuys gelaten om huere cleynicheyt wille, ende dat se de costen van gedeputeerden ter dachvaert te seynden niet wel en konnen vervallen. Dese voors. Edelen ende Steden representeren in souverainiteyt den Prince vande landen ende en besoingeren niet dan op poincten van bescrijvinge ende tgeene dan daertoe valt, maer houden een collegie van finantie ofte Gecommitteerde Raden, daerin sitten, een vuyte edelen ende van Dordrecht, Haerlem, Delft, Leyden, Amsterdam, Goude, Rotterdam ende Gornichem elcx een, dwelcke administreren ende ordonneren alle penningen die bij de provincie opgebracht worden, vuytgeseyt dat de steden van Westfrieslant, als Alckmaer, Hoorn, Enckhuysen, Edam, Monickedam, Medeblick ende Purmereynde een collegie van finantie apart houden binnen Hoorn. In tlant van Hollant is noch een Advocaet vande landen, dwelcke dagelijcx mette Gecommitteerde Raden besoingeert ende mette selve bij gescrifte stelt de poincten daerop de Staten vergaderen sullen, die dan daertoe bij de Gecommitteerde Raden bescreven worden, hoewel alle tselve werck meest staet aenden Advocaet, dewelcke, mits sijn continuelle dienst, ende dat die van tcollegie dickwils

[p. 188]

verandert worden, de meeste experientie heeft. Ende wanneer de Staten vergadert sijn, draegt desen Advocaet alle de saken voor ende colligeert daernaer de stemmen, waeromme hij gemeynlijck van seer grooten aensien is. Dese voors. Staten sijn nu bescreven geweest ende hebben den 3^en beginnen te vergaderen ende sijn bij malcanderen gebleven totten 21^en deser toe, dat se van malcanderen scheyden. In welcke tijt gedelibereert hebbende op verscheyden poincten vande gemeene sake, hebben onder anderen eerst gedelibereert op tversouck bij den Rade van State den 12^en Novembris in de Staten Generael gedaen, ende mits men veradverteert werde, dat den viant hem versterckte met 4000 Italiaenen, 6000 Duytsen ende 6000 Walen, hebben ingewillicht ende huer gedeputeerden gelast in de Staten Generael te mogen consenteren over de vier contribuerende provincien huer quote in de 200,000 £ ter maent, ende tot onderhoudinge vande ongerepartieerde vendelen ende ander lasten 1,200,000 £ eens, noch totte oncosten vanden leger in de 200,000 £ eens; item totte fortificatie van Bergen, Oisteynde, Breda, Bommel, Nieumegen, Dousburch, Zutphen ende andere in de 200,000 £ ende tot onderhout vande Waertgelders ende anderen, die men sal mogen lichten 400,000 £ eens. Voorts huer quote in de 450,000 £ den Coning van Vranckrijck geconsenteert bij tlaeste tractaet vande alliantie, om de oirlogen in Artois ende Henegouwen te maken. Ende om tvolck van oirloge in beter discipline te brengen, lasten mede dselve Gedeputeerden om in de Staten Generael te mogen innewilligen vercortinge vande betaelmaenden, verhoginge vande soldie ende ordre om dselve hooft voor hooft te betaelen. Ende om te vervallen huer aendeel ofte quote in deselve consenten willichden inne naer verscheyden swaricheyden ende naerder last van huere principalen ontfangen, eerst alle de gemeene middelen mette verpondingen ende verhoginge van dien, mitsgaders het middel van tsout, so dselve in desen jare 96 betaelt ende geheven waren; willichden mede inne dat alle penningen tot laste van tlant op interest loopende voor een jaer sullen gecontinueert worden; consenteerden mede dat in den jare 97 geheven soude worden dubbelen impost van tsout ende vande wage, daerinne die van Hoorn ende Enchuysen huer conformeerden, niettegenstaende wij den voorleden dachvaert daertoe niet en hadden willen verstaen. Consenteerden dat men op elcke tonne swaer bier bij den tappers inne te leggen noch stellen soude eenen gulden, ende op vuytheemsche bieren al advenant, omdat den passerende man daerinne mede moet betalen. Consenteerden noch verdubbelinge vanden impost op tgemael, omdat sulcx op elcke 6

[p. 189]

ponden roggenbroot maer eenen penning en bedraecht. Consenteerden noch extraordinairie over de huysen in de bemuyrde steden 100,000 £ te heffen volgende den voet van t’redres vande verpondinge, ende over de huysen ten platten lande gelijcke 100,000 £, daeraf d’een helft van tgeene de steden moeten dragen gefurneert soude moeten werden binnen de maent van Februario, wel verstaende dat de magistraten in de steden ende dorpen dselve sullen vinden op den voors. voet ofte eenige andere, ende dat mette verdubbelinge vande voors. imposten sullen cesseren de verhogingen vanden achtsten penning tvoorleden jaer daerop gestelt. Consenteerden mede alle de middelen vande convoijen ende licenten, ende om te beter op de veylinge vande zee te mogen letten, werde dien vande Almiraliteyt geconsenteert te mogen lichten vuyte middelen te lande 200,000 £ met last, dat men op de lijsten ende eenpaerigen opheve vande middelen te water so soude letten, dat geene steden in huere neeringen vercort en worden. Nietemin worde goet gevonden te verbieden de trafficque op Spangien, ende dat men den scheepen varende naer Italien ende de Soute eylanden ⁺cautie sal doen stellen, ende dselve doen suyveren thuerder wedercomtste. Ende omdat Caron vuyt monde vande Coninginne gescreven hadde (ende men anders oick advertentie hadde) dat den Coning van Spangien, niettegenstaende seecker merckelijck verlies van sijn scheepen, evenseer equippeerde ende liet aensien als soude sijn meyninge sijn in Engelant te vallen (ofte so anderen screven voor den Cardinael conquesteren) ende dat sij van huere sijde niet laten en soude oick te equipperen alle tgeene huer mogelijck soude wesen om tegen de tijt een vloote van 200 scheepen in zee te seynden, ende selfs den Coning van Spangien te besoucken, so hij haer niet en prevenieerde, ende dat sij van dese landen daertoe versocht 20 goede geruste oirlochscheepen, consenteerden dvoors. Staten mede, dat men dselve equippagie tot last vande Generaliteyt soude mogen doen. Ende hoewel de Provincie van Hollant noyt sonderlinge dienst getogen en hadde vanden Heere van Sonsfelt, so werde hem nochtans op dese dachvaert bij den Staten toegeleyt 600 £ tjaers sijn leven lang. Ende op tvoordragen vanden Advocaet dat den Graef van Solms bij dien van Zeelant geen gelijck gedaen en werde, omdat sij niet en hadden willen overscrijven de redenen van sijn cassatie, ende dat men so rudelijck niet en behoirde te handelen met een heer van qualiteit ende hier te lande geallieert, is mede aende gedeputeerden van

+ De Vlaamsche eilanden.

[p. 190]

Hollant ter vergaderinge vande Staten Generael last gegeven, om mette andere provincien in desselven Graven sake te doen so sij goet ende te rade vinden souden, vuyt welcke generale last velen beslooten, dat den Advocaet hem ander tractement bij de Staten Generael soude doen geven ende hem mogelijck op de provincie van Hollant brengen. De compagnie van Gerrit de Jonge, Gouverneur van sGravenweert geweest, werde gegeven aen sijn soen Dierick de Jonge.

[Den 3^en Decembris]

Den 3^en Decembris was tbetrocken weder. Ontrent dese tijt sonden die van Hollant aende Raden van State een staet van 56,000 £, die sij in verscheyden tijden aen t’regement vanden Heere Vere hadden verstreckt, niettegenstaende den Raet van State tselve regement ten volle betaelt hadde, waerom den Raedt met dien staet niet weynich en was becommert, so om de cleyne correspondentie wille bij die van Hollant daerinne met huer gehouden, dat se in eene plaetse wesende van heml. niet eens en hadden gevoerdert hoe het mette Engelsen stonde, als omdat se bevreesden so men dese penningen soude moeten corten, als die van Hollant versochten, dat tselve regement ganschelijck soude moeten verloopen, ofte ten minsten so verswacken, dat men desen somer daeraf geen groote dienste en soude trecken (tot grooten ondienst vande landen, omdat men achte dattet tbeste regement was om voor den viant te mogen gebruycken) ende sonderling daerom, omdat apparentelijck dselve penningen bij den soldaten niet en waren geproffiteert, maer bij de capiteinen, ende dat veele capiteinen van tregement verandert wesende het harde wesen soude d’anderen, die in huer plaetse gecommen sijn ende de penningen niet geproffiteert en hebben, die te doen betalen.

[Den 4^en Decembris]

Den 4^en Decembris wast schoen weder. Ontrent dese tijt werde vuyt een geintercipieerden brief ontdeckt, dat de rustinge vande Spaensche vloote bestont in 24 galioenen, 53 hulcken vuyt Nederlant ende Duytslant, 6 jachten ende 15 cravelen met 2 ofte 3 besanen, mogende tsamen voeren ontrent 28000 lasten ende op hadde aen provisien van tweeback 12837 quintal, wijn 696 pijpen, speck 1498 quintal, visch 100031 quintal, caese 682 quintal, rijs 631 q^t, Spaensche erweten 1728 sacken, olie 2858 amen, edick 849 amen, water 2294 pijpen, buscruyt 1800 q^t, lonten 700 q^t, loot 800 q^t, groote scherpen 3000, gemeen scherpen 95000, wagens 50, ossen 200, quernemeulens ⁺285. Dat dselve scheepen op hadden vande tierce van Gonçalo de Luna 17 compagnien

+ Handmolens.

[p. 191]

sterck 1800 man, vande tierce van Lisbona 13 compagnien sterck 1280 mannen, van Tierce van Andalousie 16 compagnien sterck 1635 man ende voluntaires 32 compagnien sterck 3410 mannen, makende tsamen 8125 mannen, ende bovendien 2600 peerden. Dat over de armade commandeerde Don Martin Padilla, Grave de S^ta Gadea, Adelantado van Castilien. Dat van Seville bij de voors. scheepen noch souden commen 30 vlieboots met Don Sanchio de Leyva ende 2500 mannen. Dat in Vigo de Galicia noch was den oversten Cubior met 25 groote scheepen ende 16 pinassen ende 3300 soldaten vuyt Brittangie gecommen ende 800 vande tierce van Don Ferdinando Giron, ende dat mette vloote noch waren den Graef de Montes Claros, den Graef van Parma, de soen vanden Adelantado, Don Ferdinando de Toledo, Sr. des Garesa, de oversten Rodrigo de Orosco, Sancho Pardo ende Marcos de Arambura, noch Don Diego de Bracheno, Cristoval Faclon de Sosa, Stevin de Oliste, den Bischop van Irlant, veel papen ende monicken, veel mis- ende kerck-gewaet ende veel schickmeesters, timmerluyden ende steenhouwers. Ende hoewel dit vande selve equippagie vuytgegeven worde, en achte men niet dattet ten vollen also was. Vuyten selven brief verstont men mede dat den Adelantado den 25^en Octobris vuyte reviere van Lysbona geloopen wesende om naer de Corunge te seylen, noch ten selven dage met een storm, die schielijck op quam so werde verstroyt dat veele scheepen op de clippen bleven ende anderen in zee verstoken, daermede men achte dat dselve equippagie voor dit jaer wel een crack mocht hebben, te meer soe men daernaer van andere canten verstont dat 14 galioenen ende wel 4000 menschen gebleven waren, ende so een Hollants schipper die custen kundich de anderen niet beter geaddresseert en hadde, dat se mogelijck meest alles souden gebleven sijn geweest, daerinne de hant Godes te bemercken is, dat de Engelse vloote in den somer sonder eenigen verlies huer exploot dede ende die vanden Coning van Spangien op t’eerste vuytloopen vande gaten met tempeesten bevochten ende tot so grooten verlies gebrocht wort.

De gesanten in Engelant geen naerder antwoort vande Coninginne nochte van die van haeren Rade konnende becommen, als sij te vooren hadden overgesonden, sijn weder terugge gekeert ende den 6^en Decembris in den Hage gecommen.

[Den 9^en Decembris]

Den 9^en Decembris regende het seer. Ontrent dese tijt was tot Antwerpen onder den coopluyden een groot rumoer, omdat de Genevoisen tijdinge van Cortij hadden vanden 12^en Novembris, dat den Coning van Spangien gerefuseert hadde te betalen de wisselen van 3½ milion, die

[p. 192]

men voor verseeckert hielt, ende wilde revoceren alle sijne assignatien ende oick surcheren alle sijne schulden, waeromme dselve coopluyden verstaende huere wisselen vande laeste Franckefurtse misse van Septembris aengenomen ende voldaen te wesen, ende dat men die van alderheyligen mede soude aennemen, hebben terstont alle huere wisselbrieven doen protesteren, ende den Cardinael, vresende naerder inconvenient, hadde alle protesten ende prosecutien op coopluyden doen verbieden, daervuyt men meynde dat wel eenige groote desordre soude mogen ontstaen; want hoewel men genouch achte dat den Coning van Spangien om eenige wisselen wille de Nederlanden in geen gevaer en soude laten vallen, so hielt men nochtans het daervoor, of dat den Cardinael de wisselen so abundant niet en soude trecken, ofte dat de coopluyden in tschieten van penningen meerder swaricheyt souden maken als van te vooren, sullende beyde dienen om den cardinael van gelt te benauwen ende om minder ordre op sijn saken te konnen stellen. Sommigen meynden dat dit gebreck wel bijcommen mochte, om de schade die de Engelse vloote in de somer tot Cadis gedaen hadde ende sonderlings aen tverlies vande 2 milionen, die den Coning van Spangien in tschip S^t Philippo geleden hadde; anderen staken hierbij vuyt dat den Coning doot was.

[Den 10^en Decembris]

Den 10^en Decembris regende het seer. Ontrent dese tijt was binnen der Vere een Schots edelman genaemt James Wims, out ontrent 27 jaren, outste soin vanden Baron van Logije, dwelcke vuyt Schotlant verdreven was omdat hij hem mede tegen den Coning gestelt hadde. Dese naderhant in Brabant gevangen wesende op suspicie van seeckeren brief, die hij aenden Grave van Essex hadde willen scrijven, om hem te versoucken dat hij de Coninginne soude willen vermanen, dat se de hant daeraen wilde houden dat de Schotsen adel also niet verjaegt en werde, is eyntelijck bij eenige Jesuiten, ende onder dien eenen Hamelton, bewillicht ende met schoone beloften daertoe gebracht, dat hij moste beloven den Coning van Spangien eenigen signalen dienst te doen, indien hij in de gevanckenisse niet en wilde vergaen, ende naer eenige handelinge daervan, hadden hem voorgehouden om bij eenige middelen de stadt van Vlissingen, Bergen op den Zoem, der Vere ofte den Briele aenden Coning voors. te brengen tot executie van twelcke hij soude mogen beloven 100,000 cronen, daervooren sij borge bleven, ende als hij daertoe eenigen bequamen tijt soude nemen, soude men so veel volcx ende sulcke verseeckeringe vande beloften seynden, dat des genouch wesen soude, dat hij daeromme in deselve met d’een ofte d’ander soe veel verstants maken soude, dat hij

[p. 193]

mocht vermeesteren eenige poorte, om daer duer bij nacht dan in te laten tvolck, twelcke den Cardinael daertoe van Duynkercken ofte Cales soude seynden. Met welcke beloften hij vuyte gevanckenisse gecommen wesende, hadde hem vervougt naer Lillo ende aldaer kennisse gemaeckt met den hopman Rollé, die doen daer in garnisoen lach, dien hij te gaste noyde ende goede chiere aen dede, ende was daernaer gecommen ter Vere, daer hij hem eenigen tijt onthouden hebbende, heeft hem ten lesten geaddresseert aenden voors. Rollé, die van Lillo nu daer in garnisoen gecommen was ende alle dagen hem gehanteert, ende daernaer beginnen te toutsen ende verhalen vande quade gelegentheyt die daer was bij den Staten te dienen, ende hoe weynich advancements bij deselve was, ende mits Rollé hem daerinne wat volchde, heeft hem beginnen te ontdecken de groote macht vanden Coning van Spangien ende de recompense die hij dede aen degeenen die hem eenigen signalen dienst bewesen, ende also voorts commende, hadde hem eyntelijck voorgehouden, om den selven Coning eenigen dienst te doen ende in specie om de stadt vander Vere aen hem over te leveren daer sijns Rollés vader weleer Gouverneur geweest was. Rollé hem houdende of desen voorslach hem geviel, sneedt de proposten af, mits meer volcx noch in de camer was om geen suspicie te geven, ende bestemde een vuyre om op s’anderen daegs naernoen bij hem te commen ende met hem alleen te spreecken. Ende daermede van hem gescheyden sijnde, heeft desen den borgermeester Reygersberch geopenbaert, die goet vont dat Rollé voorts handelen soude, ende oick ware het noot sijn hant geven, om also dese heele sake te mogen ontdecken, dan omdat Rollé noch swaricheyt maeckte, ten ware hem een acte van decharge vande Staten gegeven werde, heeft hem Reygersberch des anderen daegs vrouch een acte van decharge vande Staten doen hebben, daerop hij wederom metten Schotsman in communicatie gecommen is, die hem voorgehouden heeft om op seeckeren tijt te saiseren de poorte aen thooft, ende dat men op deselve nacht daer soude doen commen 6000 mannen tscheepe van Duynkercken ende Cales om de stadt inne te krijgen, ende so het geluckte, beloofde hem te recompense een Colonnelschap met een vaen ruyteren ende bovendien aen gelde 40,000 cronen, ende te wesen Gouverneur vande plaetse. Ende omdat men trachte desen man te achterhalen ende men beswaerlijck vont sulcx mettet seggen van Rollé alleen te doen, heeft Reygersberch Rollé versocht bij eenige middelen scrift van sijn hant te becommen, ende ontworpen hebbende een acte van belofte voor de recompense, heeft Rollé dselve herscreven ende in tvoorts handelen den

[p. 194]

Schotsman doen teyckenen, mits hij hem diets maeckte dat degeene, die hij met hem tot dit exploict bewillicht hadde eenigen schijn ofte bewijs vande beloften hem gedaen wilden hebben, daertegen den Schotsman wederom de hant van Rollé nam om tselve exploit te sullen effectueren, ende beloofde den Schotsman aen Rollé hem de eygen hant vanden Cardinael te sullen doen hebben binnen corten dagen, ende bestemde den 20^en deser voor den dach van t’exploict. Dit aldus geschiet wesende den 8^en Decembris, heeft den Schotsman sijn geteyckende acte in den boesem van Rollé gesteecken, seggende dat hij daermede sijn leven ende sijn hooft in sijnen handen stelde, ende heeft hij Rollé de contreacte in sijnen boesem doen steecken. Maer Rollé terstont daernaer de acte aen Reygersberch gelevert hebbende, heeft de Magistraet vander Vere noch dien avont den selven Schotsman bij den hals doen vatten, die eerst de gansche sake ontkende ende oick tgescrift dat hij aen Rollé gegeven hadde, seggende tselve niet gescreven nochte geteyckent te hebben, nochte oick de France tale (daerinne het scrift gemaeckt was) niet te konnen nochte te verstaen, maer naerderhant gebracht sijnde voor de bancke ende gedreycht mette torture, bekende tselve warachtich te sijn, ende dat hij bij de Jesuiten als vooren daertoe gebracht, ende expresselijck tot directie van dien binnen der Vere gecommen was, ende dat hij met niemant anders als met Rollé daervan gesproocken hadde, ende dat in Brabant niemant als den voors. Schotsen Jesuit Hamelton ende twee Spaensche Jesuiten met hem hiervan hadden gesproocken in vougen als vooren. Dit exploit, wanneer het hadde konnen geeffectueert worden, soude voor dese landen so gevaerlijck geweest sijn, dat naer apparentie den ondergang ten minsten van een deel van dien daernaer gevolcht soude hebben, ende so de quaetwilligen dan de oiren hadden opgesteecken mogelijck van alle de landen, omdat daermede Hollant van Zeelant gescheyden soude sijn geweest, ende de oirlogen niet op de frontieren, maer midden in de landen gestelt, ende als elcx hem al stille hadde gehouden, soude men evenwel alle de macht vande landen daer vooren hebben moeten employeren, ende middelertijt meest alle de frontieren den viant abandonneren, daeromme God Almachtich te meer te dancken is, dat hij niet gehengt en heeft dat dit aen yemant sij versocht, die daernaer geluystert hadde, ofte niet en sij vuytgevoert, ende dat men hierdoor nu claerlijcken kan bekennen met wat bedriegelijcke practijcquen den Cardinael ende de Jesuiten naer dese landen trachten, dselve leerende dal se binnen niet en behouven al te sorgeloos te wesen.

[p. 195]

Den 13^en Decembris wast schoen weder. Die vande Omlanden vresende voor vorst, ende met dien voer eenigen inval in huer lant, screven aende Staeten Generael om noch 1000 mannen daer in huer quartier te hebben, daerop de Staten Generael den Raedt van State belasten met Sijn Ex^cie te spreecken ende derwerts te seynden alsulcke compagnien als sij goet vinden souden.

De commissarissen die gecommitteert waren totte wijdangie ofte terminatie van tproces tusschen de stadt van Groningen ende de Omlanden, hebben desen dach in de Staten Generael versocht, dat de partijen eens bij malcanderen mochten commen, omme te sien offer eenige hoope van accoort was, dan omdat so wel die vande stadt als vande Omlanden verclaerden dat daertoe gansch geen hoope en was, is tselve als noch te rugge gebleven.

[Den 14^en Decembris]

Den 14^en Decembris was tschoen weder. Ontrent dese tijt werde aenden hopman Wingaerden bij den Staten van Hollant een acte gesonden om binnen Geertruydenberch te commanderen in plaetse van Duvenvoorde, twelcke hem bij den Advocaet vim tlant geprocureert werde tegen de meyninge van velen, omdat hij een jong man was, ende men seer veel oude capiteinen hadde, die men met beter schijn daertoe hadde mogen advanceren.

[Den 15^en Decembris]

Den 15^en Decembris was tschoen weder. Ontrent dese tijt vertoog Malderé naer Zeelant om van wegen Sijn Ex^cie gestaedelijck te compareren in de Staten aldaer, ende in sijn plaetse werde Audenfort hofmeester van Sijn Ex^cie gemaeckt.

[Den 16^en Decembris]

Den 16^en Decembris was tamelijck weder. Dese tijt door was Sijn Ex^cie sieckelijck ende gequelt met een hoeste, so dat hij niet vuyt en ging, te meer omdat tweder so seer ende tegen natuyre slap was, dattet scheen niet dan tot sieckten te inclineren.

[Den 17^en Decembris]

Den 17^en Decembris was tamelijck weder. Ontrent dese tijt ontfingen de Staten Generael een brief van Caron, houdende dat de Coninginne hem geseyt hadde, dat den Coning van Spangien niettegenstaende tverlies van sijn scheepen even seer equippeerde ende dat se daerom gesint was van hare sijde mede te equipperen ende tegen de tijt veerdich te maken een vloote van 200 scheepen, om mette selve in Spangien te vallen ende aldaer den Coning werck te geven, so hij huer niet en prevenieerde, ende dat se daertoe vuyt dese landen versocht 20 oirlochscheepen ende dat men die metten eersten wilde equipperen, waeromme de Staten van Hollant daerop mede geresolveert hebben als vooren geseyt is.

[p. 196]

Ontrent dese tijt was in den Hage Jan Baptista Spinola, een Italiaens capitein van tregement van Trevicques, dwelcke hebbende seeckere querelle met een ander capiteyn van tselve regement ter cause van een bagagiepeert, daerover versocht hadde met hem in duelle te mogen vechten, ende tselve naer sijn sin vanden Cardinael niet hebbende konnen obtineren, herwerts overgecommen was om aen Sijn Ex^cie daertoe campo franco te versoucken, die hem sulcx geconsenteert hadde ende daertoe gedesigneert Bredae ende pasport gegeven voor sijn partije met een jongen ende een perrijn om vrijelijck aldaer te mogen commen. Dese gevraecht sijnde op den macht vanden viant, verclaerde dat den viant tegenwoordich in dienste hadde 13 compagnien Italiaense lanciers ende 12 Spaensche ende 5 Nederlantse ende 7 compagnien carabins, overmits onlangs 5 compagnien waren gecasseert. Dat hij oick in dienste hadde 4 regementen Spangiaerden van Mexia, van Velasco, van Huniga ende Medoça, 1 tregement Italianen van Trevicques, 1 regement Bourguignons van Balancon, 7 regementen Duytsen van Barbancon, Harman vanden Berge, Graef van Sults, Barlaymont, de Bye ende van Billelijn ende van Frederick vanden Berge ende noch 4 Walse regementen van Harchicourt, van Fresijn, van Busquoy ende van Gruson. Dat buyten dese regementen waren de garnisoenen van Antwerpen, van Gendt, van Duynkercken, van Nieupoort ende meer anderen, ende dat van tregement van Spinola mer 1 compagnie noch resteerde ende in Chastelet was; dat de Switsers afgedanckt waren, datter noch een Irlants regement was versterckt met Nederlanders, ende dat men van nieus dede lichten duer Alfonso D’Avalos 3000 Milanesen, duer Slegel een regement Duytsen ende oick een (als hij geloofde) duer den Marquis van Baden, dat den Hartoch van Saxen soude lichten 1200 peerden als men seyde, den Baron du Fresin een regement Lorrains, als men seijde, gelijck mede dat men een regement Luyckenaers ende een deel Nederlantse peerden soude lichten, ende dat men de Walse regementen soude renforceren. Hiervuyt ende anders bemerckte men wel dat den viant tsedert sijne legers van desen jare seer van volck verswackt was, ende seyde denselven Spinola mede dat 25 vendelen vande Spangiaerden vande regementen in Camerijck lagen ende een heel regement binnen Cales. Ende in de lichtinge meynde men voor seecker dat tgebreck van tgelt ende tsteuyten vande wisselen een groote verachteringe soude maken.

[Den 21^en Decembris]

Den 21^en Decembris regende het seer. Graef Willem hadde te vooren aende Staten Generael versocht consent om naer Duytslant te mogen gaen, ende doen geweygert wesende, versocht sulcx ontrent dese tijt

[p. 197]

andermael, twelcke hem bewillicht werde, mits hij al vooren sulcke ordre in sijn gouvernement stelde, dat aldaer geen ongeval en quame.

[Den 22^en Decembris]

Den 22^en Decembris regende het seer, ende omdat die van Zeelant vast voort gingen met de oude lijste, ende tgoet volgende dselve naer viande landen lieten gaen, hebben de coopluyden huer goet met menichte derwerts gesonden, waeromme die van Hollant, siende dat sulcx streckte tot groote vercortinge vande middelen der convoijen ende licenten in huer quartieren, ende daeromme voorgenomen hebbende alle goederen naer Zeelant gaende alhier vol recht te doen betalen met belofte tselve te restitueren indien sij deden blijcken huer goederen alleen in Zeelant gebracht, daer last gebroocken ende die opgeleyt te hebben, ofte dat se anders daer waren geconsumeert, hebben op desen dach ter Goude doen ophouden ontrent 3800 last coorens, met een schip masten die naer Zeelant wilden gaen, ende bevolen dselve niet te laten passeren, ten ware sij theele recht van licent alhier eerst betaelt hadden, onder beloften voors., omdat se meynden die van Zeelant daermede te bewegen, om de middelen in eenen gemeenen burse te laten commen ofte ten minsten de middelen vande provincie van Hollant voor haer niet te trecken.

[Den 23^en Decembris]

Den 23^en Decembris regende het seer. Ontrent dese tijt quam Hendrick van Brienen van wegen die van Gelderlant in den Rade van State in plaetse vanden Canceler Leoninus.

[Den 25^en Decembris]

Den 25^en Decembris regende het seer. Desen dach werde bij die van Hollant volgende de resolutie vande Staten Generael vuytgescreven eenen biddach tegen den 22^en Januarij toecommende.

Omdat groote swaricheyt alomme veel op den impost van tdragen vande clederen, hebben die van Hollant mede belast op den 2^en Januarij te publiceren dat alle de geenen die clederen dragen, daeraf men impost schuldich is, dselve aende pachters sullen hebben te betalen binnen een maent op peyne van dubbelen impost, om also den selven impost in t’reyn te brengen, hoewel des alles niet mocht helpen ende evenwel alomme tegengestaen worde.

Ontrent dese tijt exhibeerde Busenval in de Staten Generael een brief vanden Coning vanden 16^en deser aen hem gescreven, houdende dat hij verstaen hebbende t’rapport vanden Hartoge van Bouillon ende gesien de twee contracten bij hem gemaeckt metten Staten, dselve bij hem ende sijnen raedt waren geapprobeert ende last hadde gegeven de brieven van ratificatie op te doen maecken, die hij dan terstont soude overseynden, ende hadde middelertijt den Staten ende den Prins Maurits daervan wel willen veradverteren bij sijne brieven, op t’overleveren vande welcke hij

[p. 198]

Busenval soude seggen, dat den Coning verblijt was te verstaen de vrijmoedicheyt daermede sij huer in de ligue hadden begeven, twelcke den Hartoge gerapporteert hadde niet alleen om huer particulier interest geschiet te sijn, maer oick vuyt affectie tot sijn saken, begerende dat men huer daeraf bedancke ende huer verseeckere, dat hij altoes gelijcke sorge voor huer sal dragen, ende dat sijn persoen ende croen niet gespaert en sullen worden voor de conservatie van huere vrijheyt, gelijck als voor syn eygen auctoriteyt als de effecten noch sullen bethoinen, daeraf de Staten huer souden mogen verseeckeren, gelijck hij bereyt is te doen van haren goeden wil, ende dat se daerom niet en willen geloven tgeene sal mogen vuytgestroyt worde, dat hij immermeer yet doen sal dat tegen sijn gedaen beloften sal mogen strecken, twelcke den viant altoes sal soucken vuyt te geven. Screef mede dat de Staten van tlant noch daer vergadert waren doen den Hartoge quam ende dat sijn comptste ende goet succes in de handelinge veel gedient hadde om alle saken tot redressement van sijn staet te doen voorderen, daervuyt hij haest een goede resolutie hoopte; dan d’inlantse oirloge alles hadde verwert ende bedorven ende daerom te meer tijts van noode was om te recht alles te remedieren; dat hij daernaer sijn deliberatie op tgeene den Hartoge hem geopent hadde, nopende de plaetse om met meerder schade vanden viant de macht te emploijeren, soude laten weeten, daerinne de goede correspondentie meest noodich is, ende dat daerom Sijn Ex^cie de besproocken preparatien wilde doen, om dan tvoorderlijckste te nemen, als hij Coning soude weten wat macht hij te velde soude konnen brengen, dewijle hij niet en wilde beloven tgeene hij niet en soude presteren, ende sonderlings begeerde met Sijn Ex^cie eens in een leger te mogen wesen, om so den viant te samen naer huere experientie aen te grijpen, dat hij daertoe arbeyden soude ende sulcx van Sijn Ex^cie mede begeerde, van wiens affectie themwerts hij volle satisfactie hadde; dat men hem neerstich moste voorsien, omdat den viant groote lichtinge dede volgende de bijgaende memorie, ende aengehouden hadde alle tgelt van Indien gecommen voor den coopluyden, dwelck hij meynde in specie over see in t’Nederlant te seynden, daerinne de coopluyden seer ontset waren; dat men op tselve overbrengen van gelt wat wilde passen; dat hij meynde dat de Spaensche armade, mits tgeleden verlies, niet voort commen en soude ende dat se in Irlant gedestineert was om daer te winteren ende tegen de tijt op Engelant te commen, dat men evenwel mocht op sijn hoede wesen, ende als hij wat claerder soude sien in sijn saken, soude hij, volgende de

[p. 199]

articulen met den Staten beslooten, terstont in Engelant ende Schotlant seynden; dat hij oick neffens de ratificatien soude overseynden sijn intentie nopende de universiteyt van Leyden, die hij soude gratificeren so veel doenlijck, als oick alle de geenen die de Staten aen hem recommanderen souden. Op tvertreck vanden Hartoge van Bouillon hadde de Staten van Hollant op hem versocht, dat den Coning d’universiteyt van Leyden soude willen privilegieren, dat de doctoren daer gecreert, oick in Vranckrijck souden mogen staen ende huere titulen valabel wesen. De memorie bij den brief gesonden hiel dat d’Avalos soude lichten 4000 Italianen, den Marquis de Trevicques 2000, Eener van Saxen soude lichten 2 regementen Duytsen, Slegel een regement, Barbancon een regement, du Fresne een regement Lorrains, den Heer van Warp een regement Namuroisen, dat Barbançon ende Fresne binnen twee maenden souden konnen rede wesen, maer d’anderen eerst tegen de nieuwe tijt; dat Graef Harman eenich volck licht, dat de regementen van Barlotte ende Coquelle mer 1500 man en waren ende de 4 regementen Spangiaerden mer 2000, dat den Graef van Sults hadde ontrent 1500 man ende dat den viant in alles mer ontrent 800 peerden hadde, dat se metten winter Oisteynde soude willen aentasten, dat den Graef van Fuentes soude wederom commen met 3000 Spangiaerden ende ontrent Lion moeyte maken. Doch hielt men hier te lande de verclaringe van Spinola perfecter, ende wist men wel dat Barbançon geen nieu regement en lichte, maer versterckte t’regement van Tijsseling, ende so veel sach men altoes dat den viant hem met groote lichtingen seer socht te verstercken.

[Den 26^en Decembris]

Den 26^en Decembris regende het seer. Desen dach werde bij die van Hollant gescreven aende Almiraliteyten van Amsterdam, Rotterdam ende Hoorn, dat se naer den 1^en Januarij geen goederen (vuytgeseyt turf ende bier, die apparentelijck naer den viant niet en gaen) en souden laten passeren naer Zeelant sonder vol recht vande licenten hier betaelt te hebben onder belofte van restitutie, als voren breder is verhaelt, twelcke bij hemluyden gedaen worde om daermede dien van Zeelant tot redene te brengen nopende de middelen van dien. Hoewel het te beclagen is, dat provincien met malcanderen vereenicht sulcke harde proceduyren tegen malcanderen moeten voornemen, daervuyt nopende de regieringe in tgros niet dan twist ende swaricheyt te bevresen staet.

[Den 27^en Decembris]

Den 27^en Decembris regende tseer. Men creech tijdinge dat de vergaderinge vande Staten tot Rouen noch duyrde, dat de Staten ingewillicht hadden om vuyte ayden te betalen een merckelijck getal ruyteren,

[p. 200]

dat se vast redresseren den staet van tlant ende vanden Coning, dat se wel gecasseert hadden aen exorbitante officiers de gagien van wel 800,000 croonen tjaers, daerinne sij nochtans so voorsichtich leefden, dat se niemant en casseerden die middel hadde om beroerten te maecken, dat op deselve vergadering eenige harde versoucken waren gedaen bij die vande gereformeerde religie, daertegen de Catholijcken andere gelijcke versoucken deden, maer werde hoop gegeven dselve bij eenige middelen te bevredigen. Veelen meynden dat die vande religie met goede wille vanden Coning onder de hant so hooch spraken, om dan den Catholijcken de periculen te mogen grooter maken ende so daer heen beleyden, dat se dien vande religie contentement deden, hoewel den Coning met huere versoucken vuyterlijck hem eerst hielt als geoffenseert, maer siende tbewijs daerbij gaende, hadde beter genougen daerinne genomen, te meer so die vande religie om tlant vande inlantse garnisoenen ende dissidentien te bevrijden, gepresenteert hadden alle huere steden te demanteleren, mits dat de Catholijcken van gelijcken deden, die wel vuytdruckelijck sulcx weygerden.

[Den 30^en Decembris]

Den 30^en Decembris wast droog weder. Den Graef van Solms hoopende door sijn gemaeckte vrienden sijn sake te doen accommoderen heeft nochmael inde vergaderinge der Staten Generael instantie gedaen om te hebben resolutive antwoort op sijn versouck, waerom dvoors. Staeten Generael noch echter screven aen die van Zeelant dat se tot noch toe verwacht hadden antwoort op huer voorgaende scrijvens, om te weten de redenen vande cassatie des Graven van Solms, ten eynde den Graef daernaer met antwoort te mogen bejegenen, dan so huer gedeputeerden alsnoch verclaerden geen naerder last te hebben, ende de wichticheyt van dese sake den staet vande landen ten hoochsten concerneerde, versochten se alsnoch dat die van Zeelant in huere aenstaende vergaderinge dese sake bij de hant wilden nemen, ende huere gedeputeerden hier wesende ofte die se tegen den 10^en Januarij van meyninge sijn te seynden, te willen lasten openinge te doen vande redenen vande voors. cassatie ofte oick tselve over te scrijven sonder langer dilay, omdat sij gedachten naer dien tijt (tsij dat sij van Zeelant sulcx effectueerden ofte niet) in de kennisse vande sake te treden ende op des Graven versouck te disponeren, als sij tot meesten dienst ende welstant vande landen souden bevinden te behoiren, te meer so sij de redenen niet en begeerden te weeten om den Graef te communiceren, maer alleen om te dienen tot directie van huere resolutie in de sake, tsij om die te justificeren ofte naer gelegentheyt te accommoderen, ende gaven voorts den Graef voor antwoort, dat se noch aen dien van

[p. 201]

Zeelant gescreven hadden ende daerop antwoort mosten verwachten alleer hem te konnen resolitive antwoorde geven.

[Den lesten Decembris]

Den lesten Decembris was tamelijck weder. Sijn Ex^cie ontfing een brief van die vaa Zeelant, daerinne sij claegden over de rouwe proceduyren van die van Hollant in huer regard ter cause vande waren ende coopmanschappen naer Zeelant gaende, ende versochten dat Sijn Ex^cie daerinne wilde doen remedieren, ofte sij souden moeten bij de hant nemen sulcke middel als sij souden vinden bequaem, om huer daer tegen te stellen. Sijn Ex^cie hierop ontbooden hebbende den Advocaat ende gecommitteerde Raden van Hollant, versochte dat men wat ordentlijcker daerinne wilde procederen, ofte ten minsten mette executie vande resolutie surcheren den tijt van thien dagen, om middelertijt gedeputeerden van beyde sijden bij malcanderen te doen commen om dese swaricheyt met gevougelijcke middelen te verdragen, maer den Advocaat ende gecommitteerde Raden weygerden sulcx wel expresselijcken, seggende dat se nu lange genouch dien van Zeelant verdragen hadden die tot geene redenen en hadden willen verstaen, daeromme bij den Staten van Hollant op huere vergaderinge staetsgewijse genomen was dese resolutie, daervan sij luyden de executie niet en conden surcheren.

Met alle dese handelingen, swaricheyden ende exploiten van oirloge eynde het jaer 96, niet naerlatende als alleen een hoope tot oirloge met wat beter commoditeyt als desen jare was geschiet, omdat de alliantie met Eogelant ende Vranckrijck de sake wat meer oogs sal geven, maer evenwel niet dan oirloch en sal konnen voortbrengen, daerinne de Nederlanden nu dat goets hadden, dattet tot noch toe niet en hadde gevroosen, ende mitsdien den viant gansch geen middel gehadt om hem daermede te dienen, tsij tot aenslagen ofte om de stroomen te passeren, daertoe hij anders scheen te trachten, mits hij tot Turnhout eenich volck hadde doen vergaderen ende nu eenigen tijt blijven, ende sal den tijt leeren wat hij daermede sal willen voornemen ofte konnen vuytrechten, sijnde den Almachtigen God altoos te dancken, dat hij noch desen jare de landen so wel bewaert ende gesegent heeft.

FINIS.