Journaal. Deel 1, boek 2

[p. 717]

Bijlage III.
(blz. 689.)
Brief van graaf willem Lodewijk van Nassau aan Prins Maurits over de exercitiën der voetknechten en eenige daarbij te gebruiken kommandowoorden en andere militaire termen, uit het Latijn in het Nederlandsch overgebragt.

Deze brief, waarvan het begin en het slot in de Archives de la maison d'OrangeNassau (2de Serie, tome I, pag. 334) is opgenomen, is van de hand van van Reyd met eigenhandige verbeteringen van Graaf Willem Lodewijk. Hij levert het bewijs van de zorg, welke de beide legerhoofden, de scheppers van regelmatige voorschriften voor het oefenen der troepen, aan de in te voeren kommandowoorden besteedden. Merkwaardig is het, dat verscheidene van de termen, waarmede Willem Lodewijk hier de uitdrukkingen van den latijnschen schrijver vertaalt, nog langen tijd daarna en sommige zelfs tot den huidigen dag zijn gebruikt geworden. (Vergelijk bijv. het Vertoogh van de krijghsoeffeninge enz. van Johan Boxel; Den korten weg tot de Nederlandsche militaire exercitie van Louis Paan, en anderen).

Eene merkwaardige bijdrage tot de kennis van de exercitiën der infanterie in die dagen en van de kunstige, onpraktische opstellingen, waartoe men al zeer spoedig begon over te hellen, wordt gevonden in een manuscript in folio, berustende in de Bibliotheek van het Departement van Oorlog, getiteld: ‘Militaire afbeeldingen, aanwijzende de legertogten, campementen, logeringen, slagorders, batalien, forteressen, attacques, defensien en andere schikkingen der troupen te velde, enz.’ Het is zonder datum, maar schijnt in de eerste jaren der 17de eeuw door Simon Stevijn te zijn opgesteld. Voor de kennis der wijze, waarop de legerkampen in den tijd van Maurits waren ingerigt, is het zeer belangrijk.

De brief van Graaf Willem Lodewijk luidt als volgt:

Monseigneur, j'espere que V. E. aura receu Leonem Imperatorem¹ par un de ses hellebardiers, duquel je faict grand estime, comme de celuy, qui a recoeuili

1 De titel van het krijgskundige werk, waarvan hier gesproken wordt, is: Leonis Imp. Tactica, sive de re militari liber.

[p. 718]

hors des anciens Romains ce que a nostre temps moderne est assez suffisant et necessaire pour exercer les soldats, former des bataillons et renger des batailles de facon quil me semble, qu'ayant esgard sur les armes propres a nos guerres presentes tant offensives que defensives on doibt simplement suivre l'ordre et distribution des regiments et compaignies et l'exercice des soldats et la forme de ranger une armee en bataille, comme V. E. verra in capite de divisione exercitus et exercitatione ejusdem, et fol. 144 de variis acieb. instruendis. Car combien que je confesse, que l'ordre des Romains a este invincible de leur temps, si est ce que eux mesmes sont este contraincts de renforcer leur bataillons contre le pesanteur de la cavaillerie comme aussy depuis l'experience a monstré evidement estre necessaire, voire la rayson le commande encores. Et je confesse bien, qu'a l'exemple des Romains, l'ordre que V. E. m'a monstre a Arnhem, est le meilleur et invincible; toutesfois a ceste cautele, que les troupes et altitudo aciei soit bastant, contre la furie de cavaillerie. Bien entendu que j'approuve entierement un tel facon de renger une armee en bataille aux grands armees Royales, comme les Romains avoyent; mais aux petits armees, de quatre a six mille hommes, j'estime que et la rayson veult et la necessité contraindra d'imiter l'exemple de Leo Imperator, lequel livret je tiens pour une vraye instruction d'un capitain général, pour se pouvoir souventefois ramentevoir de son office. V. E. m'a faict dire par Regimorter de desirer les mots Allemans lequels j'usoy en l'exercice de mes soldats lesquels sont:

Assiste ad arma. { Stae gereedt.

Assiste ad arma. { Past op u geweer.

Miles attendat preceptis { hoort toe.

Miles attendat preceptis { sijt stil.

Dista. Streckt u.

Erige spiculum. Spiessen op.

Jugum. Een gelid.

Versus. Een rije^1.

Juga. { recht neven een ander

Juga. { ofte dat best is: Holt u gleder.

Versa. { recht achter een ander.

Versa. { ofte dat best is: Holt u rije.

Streckt u gleder.

Streckt u rije.

1 In de aanteekening, welke bij dezen brief gevoegd was, werd ‘Versus’ vertaald met ‘rije ofte rot’. Dit laatste woord is door Willem Lodewijk doorgeschrapt, en zoo is het woord ‘rij’, dat in al de volgende exercitie reglementen, in de beteekenis van ons tegenwoordige ‘rot’ voorkomt, ingevoerd, totdat het na een paar eeuwen door het laatste, thans nog gebruikelijke, is vervangen.

[p. 719]

Hoopt u gleder.

Hoopt u rijen.

Richt u glidt.

Richt u rije.

Respice praecedentem. Richt u na die vornste.

Constituta intervalla conserva. { Elck sijn standt.

Constituta intervalla conserva. { Elck op sijn maete.

Deductio arrecta dextra. Rechts tochtordeninge.

Deductio arrecta sinistra. Lings tochtordeninge.

Principes. { Fuerders.

Principes. { Voerstanders.

Principes. { Voorgangers.

Tergiductores. { Rugwaerders. Ruckholders.

Ultimani. { Rugwaerders. Ruckholders.

Caudani. { Rugwaerders. Ruckholders.

Suam decuriam dirigat tergiductor. Rugfuerder richt u rije.

Ad hastam declina. Rechts om.

Ad scutum declina. Slings om.

Collige. { Hoopt u.

Collige. { Treedt an met gleder ofte oock met rijen.

Densa. Dicht u.

Constipa. { Heel dicht.

Constipa. { Dicht dicht.

In arrectum redde. Biedt den cop weder.

Decuriones quiescant. Fuerders stae stille.

Treedt an met { gleder.

Treedt an met { rijen.

Treedt aff met { gleder.

Treedt aff met { rijen.

Ita consiste. Also.

Ad hastam immutare. Rechts om keert u.

Ad scutum immutare. Slinx om keert u.

Restitue. Herstelt u.

Longitudinem duplica. Rechts ofte slinx, treedt in u gleder.

Altitudinem duplica. Rechts ofte slinx, tredet in u rijen.

Restitue. Herstelt u, ofte rechts ofte slinx, treedt uyt u geleder ofte rijen.

Ruck an.

Treckt an.

Ruck aff.

Treck aff.

Convertere. Swencken.

[p. 720]

Ad hastam converte. Rechts om swenkt u.

Choreus. Slingerslach.

Kranendans¹.

Dit sijn ongeveer alle precepta die Aelianus² gebruyckt, uytgenomen Laconicam et Macedonicam evolve, dat ick onnodich achte ende hierna daeraff tot noetdruff sal gesproken worden. Ende dunckt mij op correctie dat men allene die vocabula neme ende beholde welcke men van doene heft, op dat alle gemene soldaten, ende vele beste bevelhebbers deste beter beholden connen ende lichter leren mogen. Ende bin van opinie, dat man tegenwordich met declinatione, immutatione, conversione, evolutione ende duplicatione genoeg heft. Maer insonderheyt dat so wel bevelhebbers als soldaten wel den onderscheidt leren onder een glidt ende rije. Item als sie gestreckt staen, ofte trecken sullen dat die stande van ter sijden ende hinden af 6 voet sij. Item soe sie densatie staen ofte trecken sullen als oock constipatie, dat sie precepta Aeliani onderholden, ende gloeve darom dat onse soldaten genoeg weten als sie haer gleder ende rijen holden connen ende verstaen, wat sij Rechts om, Slinx om, Hoopt u, Streckt u, Herstelt u, Recht ofte slinx om keert u, Recht ofte slinx om swenckt u (Conversio). Recht ofte slinx om swenckt u gleder, Recht ofte slinx om swenckt u rijen (Evolutio). Rechts om ofte slinx om treedt in die gleder ofte rijen (Duplicatio).

Ende opdat U Ex. desto beter mijne meninge verstaen moge sal ick die maniere verhaelen als ick laete sprecken in het oefenen der soldaeten. Doch moet voer hen dese maximen voorgaen. Erstlick dat geen soldaten te sprecken behoort, om die bevelen desto beter te verstaen. Ten anderen dat in alle maniere, daerin men die soldaten oefenen wil, altoes die soldaet erst mettet hovet moet staen daerhen daer hy trecken sal, ende daert wert gebruyckt, Recht ofte slinx om, Recht ofte slinx om keert u, Item herstelt u. Ten derden dat voor al in het gebieden het species moet voorgenoemt werden, om te mijden die confusie. Exempli gratia.

1 Dit zonderlinge woord schijnt door Willem Lodewijk oorspronkelijk te zijn aangenomen, ten minste wij hebben bij Aelianus geen term aangetroffen, die ons op den weg kon helpen er de beteekenis van te raden. In de latere reglementen komt het ook, zoover wij weten, niet voor. De omstandigheid echter, dat, zoo als uit het vervolg van dezen brief blijkt, de eerste en eenvoudigste beweging, het zamenvoegen van rijen of rotten tot een geheel, ingeleid wordt met het kommando: ‘Treckt in den cranendans’, doet ons de conjectuur wagen, dat men daardoor te verstaan hebbe: ‘Trekt te zamen met een tijdmatigen pas’. Het marcheren op de maat was een eerste vereischte bij het invoeren van geregelde manoeuvres bij het voetvolk, en het woord ‘kranendans’ is hoogstwaarschijnlijk afkomstig van den statigen tred des kraanvogels, en heeft dus een dergelijken oorsprong als de in later tijd in de Nederlandsche soldatenwereld klassiek geworden benaming: ‘de hanepas’ voor de oefeningen in het tijdmatig marcheren.

2 Claudius Aelianns, bijgenaamd Tacticus, leefde onder Hadrianus, en schreef het voor de kennis van het Grieksche krijgswezen belangrijke werk: Peri strategicon taxeon, gewoonlijk onder den naam van ‘Tactica’ bekend. In Cap. LIII vindt men de Latijnsche kommandowoorden bijeen, waarvan in den brief de vertaling voorkomt.

[p. 721]

Als ik segge: Keert u rechts om, sal die soldaet wegen het woort keren so haest slinx om keren aleer hij verstanden heft ofte verwacht heft te hooren het woort rechts om. Maer segge ik erst het species: Rechts om keert u, weet ende verstaet die soldaet dat hij rechtsom wat doen sal ende verwachtet het bevel, het sij dan dat hij sich keeren, swencken, off in die gleder of rijen treden sal, ofte die gleder ofte rijen swencken sal. Ten vierden, dat alle motiones so in hastam bevolen werden, moeten de scutam herdaen ofte herstelt werden et e contra, ende daer moet men so fix in sijn als die ruyter, welcke altijt op die rechte handt anvangt ende eindigt. Die maniere dan van oeffenen is dese. Dat men seyt: Treckt in den cranendans dat elck soldaet, ende ieder decurio ofte rie versus van die slachtordenung na een ander treckt, welcke als men bevelet dat sie stille staen, werdt bevolen dat drie ofte vijff etc. rijen nevens malcander trecken sullen, welcks die tochtordnung is. Ende is dese oeffeninge, hoewel sie slecht (eenvoudig) is, nodich so man deur enge passagien ende kleine stegen trecken moste. Uyt die tochtordenung werdt dan gemaeckt die slachtordnung, ende stelt man sie gants gestieret van een ander tegenwordich, om sie te mogen oefenen. Maer oock sunsten ende tot sijner tijt, opdat een klein hope volcks noch eens so groet ende vele den viandt schijne te wesen. Daerna volge ick gants Aeliani praecepta, ende segt man: Die rechte rije stae stille. Darom, diewijl die slachtordnung nit vorder dan tot daertoe trecken sal. Daerna: Rechts om, diewijl die soldaten derwerts trecken sullen. Daerna: Hoopt u met rijen. Daerna: Herstelt u, diewijl die soldaten derwerts trecken werden. Daerna: Hoopt u met gelederen. Welckes geschiet sijnde staen alle soldaten dicht bij den ander, nochtans so dat sie het geweer reuren connen. Ende so staende, seit men: Rechts om swenckt ende keert, so swenckt sich die gantse esquadron rontsom, welverstaende na die manier ende leer Aeliani. Welcks geschiet sijnde, segt man: Sta stil. Ende opdat die gantze ordnung weder herstelt werde, als sie an den aller ersten gestreckt stonde, segt men: Slinx om keert u, diewijl die soldaten derwerts trecken sullen. Daerna: Slinx om swenckt ende keret, so swenckt sich die gantze esquadron rontsom. Welcks geschiet sijnde, segt men: Staet stille. Daerna: Het laeste gelidt sta stille, diewijl die ordenung van die plaets nit trecken sal. Daerna: Streckt u glieder. Daerna: Stae stille. Daerna: Slinx om keert u, diewijl die gleder weder gestreckt staen, als sie te vorens gestaen hebben. Daerna: Die rechte rije sta stille, diewijl van die plaets die ordnung nit trecken sal. Daerna: Slinx om, diewijl die soldaten derwarts trecken sullen. Daerna: Streckt u rien. Daerna: Sta still. Daerna: Herstelt u, ende nu is die slachtordenung even op den aller ersten plaets, ende staet so gestreckt als sie erstlick stondt doen sie uyt die tochtordening gemaeckt worde. Ende op dat U. E. mijne intentie beter verstaen mach, diewijl ick hierin gern alle orsaken ende redenen hebbe willen anwijsen, waerom ieder gebot geschiedt, ende velicht U. E. desto onverstandsamer vallen mocht, repetier ick hiernavolgende, even hetselve simpliciter, als nemlick: Rechte rije stae stille, Rechts om,

[p. 722]

Hoopt u, Herstelt u, Hoopt u, Rechts swenckt ende keert, Sta still. Nu int herdoen moet men seggen: Lings om keert u, Lings om swenckt ende keert. Sta stille, Leste glidt sta stille, Streckt u, Sta still. Linx om keert u, Die rechte rije sta stille, Linx om, Streckt u, Sta still, Herstelt u. Also heft U Exc. alle praecepta in desen exercitio so geschieden in declinatione, condensatione, relaxatione et conversione. Uytgenomen dat mij dunckt, dat men in prima conversione bevelen moge Recht ofte slinx swenckt u, In inflexione Rechts ofte slincks om swenckt u, In deflectione Rechts ofte slinx swenckt u om ende om, ende wan In conversione vier motus geschien sullen, dat men segge: Recht ofte slinx swenckt ende keert. Rest demna Evolutio ende Duplicatio. In Evolutione per juga wert gesegt: Recht ofte slinx swenckt die gleder. Rechts als die van die rechter sijden tot die lincke gaen sullen et e contra. In Evolutione per versus segt men: Recht ofte slinx swenckt u rijen. Welckes geschiet, si frons in tergum et e contra immutatur, ende worde in desen lesten actu bevolen, Rechts ofte slinx, als oock hiernavolgend. In duplicatione om te vermijden die confusion, die so die soldaten nit op ever sijden deur een ander, in heure rijen trecken wurden, geschieden solde. In duplicatione per juga wert gesegt: Rechts tredet in u geleder, ende moet het twede dan intreden ende volgen het vierde ende so per consequens. Die andere, als oock In duplicatione per versus, wert gesegt: Recht ofte slinx tredet in u rijen, et observatur idem motus praedictus. Ende moet voor een Nota geobserveert werden, dat in allen manieren als man sie herstellen wil, mar seggen darf: Restitue herstelt u.

Ick hebbe gevonden ex evolutionibus een maniere om die musquettiers ende schutten, nit alleen int schieten te oefenen maer holde daerfoir, dat man in ene slachtordnung (te weten dat sie nit a la desbendada gaen off in hecken ende uyt andere vordel konnen propisz gebruickt worden) seer bequaemelick, ende dat een elck seker ende bien a propos schieten conne, op dese wijs aff te voeren sijn, welckes een grootes in ene slachtordenung solde sijn, ja allene die victorie biswijlen geven conde, ende sonder dit, ick swaerlick gelove, dat beter middel solde gevonden werden. Als naemlick dat so balde het erste gelidt te gelijck affgeschooten heft per evolutionem et versum terugge trede. Het twede voor trede, ofte stilstaende schiete to gelijck. Daerna afftrede het derde ende navolgende dergelijcken doe. Also aleer die leste gleder afgeschoeten hebben het erste weder geladen heft, als dese navolgende figuer anzeiget, ende sijn dese stippelckens die wech den die gleder afftreden, so sie geschoten hebben.

[p. 723]

Tot welcke ick bidde dat U. E. mij ten besten gelieve te holden ende so U. E. oersaeck ende occasie mogen velicht becomen om daervor te lachen, dat doch sulx Inter parietem ende amicos geschiede. Dese letzste maniere solde wel willen dat sie nit gemeen worde opdat sie Mons^r Veer ende andere Coronnellen nit na deden. U Ex. recommendere ick mijnen broeder, die ick hoepe dat hij sich tot derselvigen dienst trouwelick sal bruycken. Ick bidde U. E. bevele hem, dat hij nit versuyme die Geometrie te leren. Datum Groning. den 8 Decemb. 1594.

In eene afzonderlijke aanteekening, welke bij dezen brief gevoegd is, worden

behalve de hier opgenoemde, nog de volgende termen aangegeven:

Decuria dextri extremi quiescat, Rechte rije sta stille.

Decuria laevi extremi quiescat, Lincke rije sta stille.

Decuriones quiescant, D'eerst glidt sta stil.

Treck {Twee } dick.

Treck {Drije} dick.

Treck {Vier} dick.

Treck {Vijff} dick.

Slachordenung. { Rechterhorn.

Slachordenung. { Slinckerhorn.

Laconicam evolve, { Van voor achterwert rol uyt.

Laconicam evolve, { Van achter achterwert rol uyt.

Macedonicam evolve, { Van voor vorwert rol uyt.

Macedonicam evolve, { Van achter voorwert rol uyt.

Choreum evolve, Slingerslang.

Restitue, Nu alst voorhen was.

Ad hastam converte, Swenck rechts om.

Ad hastam inflecte, Swenck rechts om ende om.

Wanneer die viandt verhanden is, ende men uyt die tochtordeninge een slachtordeninge gemaeckt heeft, so is die gemene maete drije voeten tusschen elcken man in den glederen, ende seven voeten in den rijen. Ende so men die knechten dichter wil hebben, sal men voor eerst seggen: Rechte rije stille. Welcke gantze rije dan stille staen moet. Daernae seyt men: Rechtom, waarop alle andere rijen sich wenden moeten metten cop na die rechte rije to. Dan spreeckt men: Hoopt u, welverstaende met rijen. Twelck geschiet sijnde, staen die eerste, twede, derde ende alle andere rijen hardt bij malcander. Dan spreeckt men: Herstelt u, dat is, dat jederman den cop wederom na den viandt bieden sal. Dan spreeckt men vorder: Hoopt u, welverstaende met geleder. Twelck geschiet sijnde, staen oock alle geleder hardt bij malcander, in voegen dat sie heur geweer glijckwel reppen connen. Als een Overste Veldheer dit gehele voors. werck bevelen wil, spreeckt hij alleenlick: Dicht u. Waeruyt die bevelhebbers verstaen dat sie doen moeten als

[p. 724]

voorsz. Maer als hij se noch dichter hebben wil, opdat sij den perden als een vaste muyr connen tegenstaen, daer die peerden geensins mogen deurbreecken, spreeckt hij: Dicht dicht, ofte Heel dicht, dat is, so men op onduitsch seyt: Serre serre. Als nu die noot over is, ende men om gemaecklicker te trecken, ende andersins, het volck wederom so wijt van malcanderen wil hebben, als voren, spreckt hij: Streckt u. Daerop spreckt men: Slincks om keert u. Waerna alle geleder sich wenden moeten cop na den ruggevoerders. Dan spreckt men: Die fuerders stille, waerop het eerste gelit gants stille staen moet. Dan spreckt men: Streckt u, welverstaende met geleder. Welck geschiet sijnde staen alle geleder wederom so sij stonden eer sie gedichtet waren. Dan spreckt men: Herstelt u, dat is, biedt den cop weder na den viandt. Dan spreckt men: Rechte rije sta stille, want dese rije staet gereet als sie staen sal. Dan spreckt men: Slincks om, warop alle rijen sich keren metten cop na die slincke rije to. Dan spreckt men: Streckt u, welverstaende met rijen, waerop alle rijen sich stellen so sie stonden eer sie gedicht waren. Dan spreckt men voor t'leste: Herstelt u, dat is biedt den cop weder als voerhen.