Journaal. Deel 1, boek 2

[p. 337]

Tweede boeck.

Daerinne meest vervat is alle tgeene in de tochten ende belegeringen van Groeningen ende andere steden ende starckten vander staeten wegen gepassseert is tsedert den eersten januarij 1594 totten lesten decembris 1595 toe incluys. Houdende nochtans meestal niet dan de naeckte effecten vande notabelste geschiedenissen.

[p. 339]

1594.

Vuyt tgunt hiervooren verhaelt is, kan men verstaen de geschiedenissen ende evenementen, die haer in dese Nederlanden meest toegedraegen hebben in de drie laeste voorleden jaeren ende hoe ende met wat middelen de macht vanden grooten Coning van Spangien in deselve heeft beginnen afftenemen ende waermede sijn saecken in siecke verwerringe sijn gecommen, naer alle twelcke nochtans niet en scheen dat sijn saecken voorspoediger souden loopen ofte de Nederlanden oick alsnoch tot eenige grooter verlichtinge commen, maer liet hem dit jaer van 1594 aensien, al oft niet min vol oorloge, factien ende verwerringe wesen soude, dan de voorleden jaeren geweest sijn. Want men nu in tseecker wiste dat den Archiducq Ernestus van Oostenrijck op reyse was om als Gouverneur Generael van wegen den Coning van Spangien in de Nederlanden te commen ende soe de oorlogen tegens den Staeten Generael der Vereenichde Provintien van dien te beleyden, daertoe den Coning voorn., boven de Spangiaerts ende Italianen nieu in tlant gesonden, seer groote lichtinge in Duytslant dede doen, twelcke veroorsaeckte, dat hoe langer hoe meer evanesceerde tgeroup dat van hem vuytgestroyt was, als dat hij hier commen ende een gansch redelijcken pais presenteren soude die billickerwijs niemant (die eenichsins hemselven kan beschermen) met gewaepender hant en behoort opgedrongen te werden ende dat men claerlijcken begonst te sien, dat alle sulcke versterckingen ende lichtingen niet tot vrede, maer gansch tot oorlooge tendeerden. Hieromme en hebben de Staeten Generael aen heure sijde niet geslaepen, maer, opdat sij als onversien sijnde niet en souden ouvervallen werden, maer veeleer om alles te verwachten ende sooveel haer mogelijck te wederstaen, bereyt sijn, hebben aen Francois Vere gescreven sijn lichtinge in Engelant te verhaesten, oick aen Caron (heuren Agent aldaer) om bij de Coninginne aen te houden dattet secours ten minsten ten deele weder mocht overgesonden werden,

[p. 340]

volgende het tractaet met Haere Ma^t aengegaen, hebben voorts alle preparatie totten oirlooge gemaeckt, haer geschut met sijn toebehoiren van alles doen voorsien, stercke block ende voorwaegens doen maecken, provisie van cruyt, scherpen ende amunitie van oorlooge doen doen, oick gereetschap van schuppen, spayen, bijlen, manden ende andere diergelijcke doen maecken ende bijeen brengen ende in alle schijn haer saecken beginnen aen te stellen, al off sij desen jaere geen defensyff maer een offensyff oirloge noch voeren wilden, daertoe sij oick screven aen meest alle haere compagnien heur te stercken ende tegen den 1^en Marty eerstcommende veerdich te houden om te velde te mogen gaen ende heml. daertoe te voorsien voor elcke compagnie met een waegen ende peerden¹. Onder dese groote preparatie ten wedersijden compt Ernestus met groote pracht (nochtans indispost van lichaeme) ende 500 peerden, soe van sijn guarde als gevolch den 2^en Januarij tot Ments, om van daer sijn pas te nemen naer Trier ende Lutsemborch, vastelijck vertrouwende (soe men vermoet) dat tbestant in Vranckrijck verlengt soude werden ende hij alsoe mette Staeten Generael alleen te doen hebben. Dan den Coning van Vranckrijck die geduyrende tbestant seer veel onderhandelingen gedreven hadde metten heere van La Chastre ende sijn soen respective Gouverneurs van Orleans, Bourges met gansch Berry, oick metten heere van Villars, Gouverneur van Rouan ende Havre de Grace, oick doen ondertasten de meyningen van die van Parijs, Lyon, Meaux, Pontoisen ende Peronne ende eenige goede hoope daerinne gekregen hebbende en heeft tot geene verlenginge van bestant willen verstaen, maer sijn saecke ten oorloge aengeschickt ende 6000 Switsers ontbooden om tegens sijn vianden te gebruycken, daertoe hij seer gestijft werde, mits dat die van Meaux in tbegin van dese maent

1 ‘Rapporteerde vorders den voorsz. Tresorier, dat sijne Excellentie hem hadde voorgehouden, dat Sijne Ex^tie. gedaen hebbende verkiesinge vande Compagnien, die Sijn Excellentie bequaemtst agte, omme jegens den tijt te velde te gebruycken, aen deselve alrede hadde geschreven, hen te verstercken ende behoorlijcken te wapenen, als Sijne Excellentie nu iterativelijck aen deselve capiteynen was schrijvende, van hen jegens den 1^en Marty gereet te houden. Ende soo die wagens tot 's Lands groote kosten te wege werden gebragt, dat Sijn Excellentie goedt vondt aende capiteynen ende Ritmeesters te schrijven, dat se jegens denselven tijt hem met een wagen voorsien souden, dat men hun daer voor ter maendt soude betalen laten, als den ritmeesteren voor yder wagen veertig ponden, ende den Capiteynen dertich ponden; vcrsoeckende Sijn Excellentie dat hetselve bij den Raede mogt goetgevonden worden; ende mede conform het schrijvens van Sijne Excellentie (daer van hij Tresorier het dubbelt overbragt) aenden Ritmeesteren ende Capiteynen wierde geschreven; is sulcx geresolveert ende goedgevonden’. (Resol. van den Raad van State, 31 December 1593.)

[p. 341]

haer begaven onder den Coning ende die van tparlament van Parijs op den 3^en Januarij al verclaert hadden den Coning legitime erffgenaem vande croene ende gelast den Hartoge van Mayenne met alle mogelijcke middelen de landen onder den Coning ende tot een vaste pais te helpen binnen den tijt van een maent ende alle onderdaenen hem voor Coning binnen dien tijt aen te nemen op verbeurte van lijff ende goet. Ende soe den Hartoge voornt. daer tegenstonde gaven een ander arrest op den 14^en Januarij, daerbij lastende dat den selven Hartoge op de tegenstant van tvorige arrest ende verachtinge van tparlament soude gehoort ende sijn antwoordt geregistreert werden, dat alle de vreemde garnisoenen vuyte stadt souden vertrecken, dat men oick de borgerie soude vergaederen om het tyrannich voornemen vande Spangiaerden ende den geenen die dselve in Vranckrijck soude willen inneleyden te beletten, houdende meer andere poincten, oick dattet parlament soude stil staen van alle voordere saecken, tot dat dit tot sijn executie soude gebracht sijn. Beneffens dien dede seer veel dat den heere van La Chastre voornt. soe seer scheen geneycht te wesen tot accoort als den Coning selffs, waeromme den Coning oick seer heftich in Engelant ende in de Nederlanden aenhiel om secours van gelt ende van volck, soe dat niet anders en konst bespeurt werden alomme, dan seer swaer oirloge ende dat Ernestus in tbegin van sijne regieringe aen alle canten werck gesneeden werde, doch dewijle de saecke in tgros haer alsoe lieten aensien en cesseerden in dese landen de particuliere factien van oorloge niet, want Verdugo die desen heelen winter met sijn volck ende leger voor Coevoerden was gebleven ende seer veel armoede daer verdraegen hadde, hielt te Bruessel dapper aen om secours van volck ende van gelt te hebben, daerop hem derwaerts geschickt werde tregement vanden Prince van Chimay sterck styff 2800 mannen te voet ende 5 cornetten peerden. Oick werde daerwaerts met Graeff Harman vanden Berch geschickt ontrent hondert duysent gulden aen gelt, waer tot synder verseeckeringe Graeff Harman noch met hem nam 4 cornetten peerden. Dese passeerden alles den Rijn den 6^en Januarij, dien Verdugo noch eenige cornetten peerden tegen geschickt hadde, vande welcken drie cornetten sijnde gelogeert binnen Grevenmarckt, sijn eenige ruyteren van du Bois ende den Drost van Zallant daer gecommen, sterck ontrent 80 peerden ende in tdorp innegevallen sijnde, hebben de gansche drie vaenen op de vlucht geslaegen ende veele peerden ende gevangenen gekreegen, dan soe sij den viant buyten het dorp oick wilden vervolgen, die doen sach dat sij niet stercker en waeren, is den selven viant weder tot heml.

[p. 342]

innegedruckt ende heeft se weder in de vlucht gebracht ende wel thien vande heuren doot geslaegen ende wel 14 oft 15 peerden gekregen, doch de onsen daer affgecommen sijnde hebben evenwel noch meer peerden ende gevangenen gehadt als den viant, om redenen dat eenigen terstont met haere gevangenen ende peerden affgereden waeren. Nietemin indien sij den viant buyten het dorp niet vervolcht en hadden, souden sy wel driemael soe veel peerden ende gevangenen gehadt hebben. Hiernaer marcheerde alle tvoors. volck vanden viant naer Coevoerden toe, van tvoetvolck vanden welcken onderwege seer veele verliepen ende met groote troupen, overmits de seer quaede wegen die sij marcheren mosten, sulcx datter wel 800 verloopen waeren eer se bij Verdugo in tleger quaemen. Graeff Harman tgelt voors. aen Verdugo gelevert hebbende, is mette vier cornetten weder terugge getoogen ende heeft onder wege in een dorp aengetroffen 20 ruyteren vanden Drost van Zallant, daeraff hij eenigen dootgeslaegen ende de anderen meest haer peerden benomen heeft. Daer en waeren niet wijt van daer op een ander dorp noch twintich ruyteren van du Bois, dan gewaer werdende het rumoer sijnt ontreden ende hebben haer te Aenholt gesalveert, ende daer gemaeckt hebbende nieuwe compagnie met eenige ruyteren van Baelen ende Contelaer sijn bij sGraevenweert overgevaeren ende hebben niet wijt van Berck den 25^en daeraen geslaegen de vaene van Camillo de Monte, sijnde een van de vier vaenen met Graeff Harman wedergecommen. Ende omdat men verstont dat Ernestus op wech was om naer Trier te commen, heeft Graeff Philps den 21^en op ontbooden naer Nieumegen meest alle de ruyteren vande garnisoenen in tGraaffschap Zutphen om te sien, off hij daermede eenich voordeel krijgen konde, dan mette selve vuyt Nieumegen vertoogen sijnde ende het den 23^en, 24^en, 25^en ende 26^en Januarij seer vroes, daeromme hij niet wel over eenige waeteren commen mochte, is eyntelijck sonder yet te doen wederomme gecommen ende Ernestus sonder moyte tot Trier ende Lutsemborch, die den 28^en van daer vertooch naer Naemen ende quam den 30^en met groote pracht (soe dat hij niemant eenige reverentie ofte eerbiedinge weder en dede) tot Bruessel.

In t'eynde van dese maent Januarius accordeerde den Heere van Villeroy metten Coning van Vranckrijck ende ontdeckte hem seer veel vande secreeten vande ligue ende dede de stadt Pontoise oick aenden Coning overgaen.

De Staeten Generael hadden over lange eenige handelinge gehadt ende oick aengegaen met Graeff Johan van Nassau den jonge, om in Duytslant

[p. 343]

thaerder begeerte te lichten 4000 mannen te voet ende 300 peerden ende dselve in dese landen te brengen, als sij sulcx hem souden aenscrijven, waeromme sij hem in tbegin van dese maent gelast hebben dvoors. lichtinge in alder haest te doen ende hebben hem van nieus ende boven tgelt bij hem al ontfangen daertoe noch gesonden de somme van twintich duysent gulden, omme tvolck tegen den 15^en Martij hier in tlant te hebben. Oick omdat over ettelijcke daegen gestorven was den Ritmeester Patrick Bruze, ende noch den Gouverneur van Oosteynde nochte oick den Lieutenant de vaene niet en begeerden te aenvaerden op de conditien die Bruze metten Staeten gemaeckt hadde¹, hebben de Raeden van Staete aen die van Zeelant gescreven ten eynde sijl. voor deselve vaene wilden verstrecken een maent gagie in minderinge van haere quote, opdat dselve vaene mochte bijeen blijven tot naerder ordonnantie van de Staeten Generael, twelcke die van Zeelant niet willende doen, hebben dselve in scheepen bestelt ende gesonden naer Rotterdam. Dit den 3^en Februarij verstaende de Raeden voorn., hebben dselve terstont doen casseren ende de ruyteren senden onder sulcke andere Ritmeesters als sij selffs begeerden te dienen. Ende om dit misverstant werde gecasseert dese vaene, die anders een vande schoentste was die de Staeten in dienste hadden.

In tbegin van dese maent trock weder naer Vranckrijck den Agent Calvaert om van wegen de Staeten Generael bij den Coning te resideren ende alle heure voorvallende saecken aldaer te dirigeren.

1 De vergunning tot het oprigten dezer kompagnie ruiters was in het vorige jaar door de Staten Generaal aan Patrick Bruce gegeven, op voorwaarde dat hij het onderhoud daarvoor zou vinden uit de contributiën van Vlaanderen, die hij zelf moest gaan invorderen, dus geheel ten laste van den vijand en zonder kosten voor de Generaliteitskas. Bruce schijnt zich vrij goed van zijn last gekweten te hebben, maar had toch nu en dan eenige subsidie van de Generaliteit ontvangen, zoodat het zich wel laat verklaren, dat er geen ritmeesters gevonden werden, die het na het overlijden van Bruce waagden op een zoo onzekeren grond de vaan over te nemen, te meer daar de Staten er de bepaling bij hadden gemaakt, ‘dat deselve Compagnie, den noodt vorderende, oock elders sal mogen werden geemployeert’. (Resol. van den Raad van State, van den 13den Januarij 1594.)

[Den 1^en, 2^en, 3^en, 4^en, 5^en, 8^en, 10^en, 11^en, 12^en, 14^en ende 15^en Februarij]

Den 1^en, 2^en, 3^en, 4^en, 5^en, 8^en, 10^en, 11^en, 12^en, 14^en ende 15^en Februarij vroos het seer, waeromme Verdugo met 3000 man gecommen was tot Groot Auwert (laetende alle de schantsen voor Coevoerden beset) tsij om een inval in Vrieslant te doen, ofte alle inval op Groeningen te beletten, daeromme Graeff Willem oick op de been tooch ende quam met alle sijn leger, daer onder waeren de 20 vendelen vuyt Hollant daerwaerts gesonden, logeren tot Collum, om tlant van Vrieslant van alle inval ende

[p. 344]

roverie te bewaeren. Oick waeren eenige ruyteren tot Swol gecommen van de naeste quartieren daer ontrent, maeckende eenige preparatie van waegens ende heur aenstellende als off zij Coevoerden hadden willen ontsetten, hoewel het niet en was dan om den viant te amuseren, die dit verstaende terstont meerder volcx naer Coevoerden sont ende hem soe swack maeckte dat hij op Vrieslant niet met allen vuytrechten en konde, maer trock met de reste van sijn volck naer Delffsijl, om te sien off hij tselve konst verrassen ¹, daer hij gecommen is den 13^en des nachts; ende hebbende sijn volck in t'noortoosten dicht onder de schantse gebracht, heeft eenich volck aende andere sijde vande schantse gesonden, die ontdeckt ende aengeroupen sijnde bij den schiltwacht ende gevraecht wat sij daer deden, antwoorden dat solt ghij schelm wel sien. Dit den schiltwacht hoirende heeft naer heml. geschooten, daerop terstont de anderen (die sulcx tot een seine gegeven was) aengevallen sijn ende hebben de hameye aen stucken geslaegen ende sijn eenigen over de grachte, die bevroosen was, in de schantse gecommen¹, dan soe middelertijt de wacht van binnen in de waepenen quam ende haer daer tegen te weer stelden ende de andere soldaeten alles mede op de been raeckten ende met geschut, roers ende musquetten dapper daeronder schooten, heeft den viant de plaetse eyntelijck wederom moeten verlaeten, naerdat hij daer seeckeren merckelijcken tijt inne geweest was ende is terugge getoogen niet sonder merckelijck verlies vande sijnen, want hij, over seven persoonen, die hij doot op tvelt liet leggen, noch eenige waegenen met dooden, daer onder eenigen van qualiteyt, daeraff voerde. Vande onsen in de schantse bleven doot Hopman Wederspan, een Vendrich, een Sergiant ende 9 soldaeten. In dit affweeren dede seer veel dat die van Vrieslant de schantse vergrootende naerdat se gewonnen was, d'oude schantse geheel hadden laeten leggen, ende daer noch een groote schantse aengemaeckt, die noch niet al volmaeckt was, sulcx dat de oude cleyne schantse met schieten seer veel quaets onder den viant dede. Oick was des avonts te vooren dicht onder de schantse in tgat vande Zijlen gecommen een oorloochschip om den ijsganck te mijden, twelcke t'rumoer hoorende mede dapper onder den viant schoot ende voor een goet deel haer voornemen belette. Gewisselijck hadde den viant dese schantse nu soe vergroot ende versterckt

1 Volgens Vervou, die aan de verdediging van Delfzijl een werkzaam aandeel nam, en de bijzonderheden daarvan beschrijft, geschiedde de aanval met 1000 man onder den Hopman Wolphert Prenger. (Enige gedenckweerdige geschiedenissen, bl. 61 en volgg.)

1 Volgens Vervou, die aan de verdediging van Delfzijl een werkzaam aandeel nam, en de bijzonderheden daarvan beschrijft, geschiedde de aanval met 1000 man onder den Hopman Wolphert Prenger. (Enige gedenckweerdige geschiedenissen, bl. 61 en volgg.)

[p. 345]

sijnde, alsoe met een surpriese gekregen, hij soude een groote verwerringe in onse saecken gemaeckt hebben ende wij en souden dselve niet weder gekregen hebben, dan met langdurige belegeringe. Dit dan den viant gefailgeert sijnde is weder vertoogen met alle sijn volck naer Coevoerden, daer men altoes yet vreesde voor de ruyteren die tot Swol waeren, dan soe het daernaer begonst te doyen, trocken sij weder wech, omdat d'occasie om in Vrieslant te vallen den viant daermede benomen was. Niet lange hiernaer dede den viant Coevoerden opeyschen ende verthoonen dat hij nu drie maenden daer gelegen hadde ende dat middelertijt dien van binnen egeen ontset gedaen en was, nochte oick apparentie toe was, ende soe sij begeerden te handelen soude hij heml. een goet appoinctement doen, twelcke sij langer wachtende niet krijgen en souden, daerop die van binnen antwoorden, dewijle den viant drie maenden tijts gehadt hadde om haer op te eyschen, dat sij mede soe veel tijts mosten hebben, omme daerop te antwoorden ende lieten daermede den tambourijn gaen.

Desen tijt geduyrende lach den Colonnel Balfour met noch ses Schotse Capiteinen (als Waddel, Prop, Dallachi, Brock, Morray ende Egger) in den Haege, heel hardt aenhoudende aende Staeten Generael om affreeckeninge te hebben, die sij versochten met exorbitante conditien, te weeten voor de heele compagnie sonder eenige cortinge, dat tgunt daeraff commen soude gestelt soude werden op terminen ende heml. die voldaen, dat van deselve affreeckeninge niet en soude affgetoogen werden, de vivres bij heml. in Vranckrijck genooten, dat men heml. voor den toecommende tijt cortere betaelinge als tegen den achtenveertich daegen soude doen ende voorts beloven altoes haere affreeckeninge sonder cortinge te doen, niettegenstaende heml. te vooren altoes gecort was den sesten penning. Eyntelijck requeste hiertoe gepresenteert hebbende ende tot meermaelen gevraecht sijnde off zij niet van meyninge en waeren eenige conditien van dien te verlichten, hebben verclaert neen, waerop heml. den 12^en Februarij in de Staeten Generael in presentie vande Raede van Staeten aengeseyt is dat de staet van dese landen sulcke conditien niet en mocht verdraegen ende dewijle sij verclaert hadden egeen conditien van dien te veranderen van meyninge te wesen hielt men heml. van dier vuyren aen voor gecasseert ende seyde men oick heur elcx heur tractement op. Op twelcke den Colonnel versocht gelt ende geaccomodeert te sijn van scheepen om haer volck wech te mogen brengen, waertegen heml. verclaert werde dat men tvolck niet voor gecasseert en hielt, maer alleen heml., dat oick tvolck mogelijck niet en soude begeeren wech te trecken, nietemin soe

[p. 346]

daer yemant van heml. waere, die tlant voorder soude begeeren te dienen, die mochte hem aende Staeten Generael addresseren omme nieu conditien te maecken. Hiernaer heeft men terstont commissarissen gesonden aen alle de compagnien ende dselve ontslaegen vanden eedt aen heure Capiteynen gedaen ende gelast die niet meer te obedieren tot wider bevel met verclaeringe dat men de soldaeten ende andere ofliciers behielt in eedt van tlant. Men heeft mede den soldaeten doen affvraegen off sij niet wel van meyninge en waeren tlant voorder te dienen ende te staen onder sulcke commandeurs als de Staeten Generael haer souden overstellen, daerop sij verclaert hebben meest wel van meyninge te sijn tlant langer te dienen, maer dat sij gewent waeren van haere eygen natie gecommandeert te werden. De Capiteynen die meest niet van meyninge en waeren soe vuyten dienst te scheyden, hebben begonnen te handelen metten Staeten Generael, volgende de openinge heml. te vooren gedaen, ende sijn soe verre daerinne gecommen dat sij eyntelijck wederom aengenomen sijn gewerden den 16^en Februarij, met swaerder verbintenissen, beloften ende restrictien van heuren tweegen dan te vooren ende met expresse conditien dat sij nimmermeer affreeckeninge en sullen versoucken, dan met affcortinge vanden sesten penning, dat sij daervan betaelt sullen werden als tlant de middel heeft ende andere affreeckeningen betaelt werden, dat sij mede sullen gedoogen op haere loopende betaelingen de cortingen van vivres ende waepenen als andere Capiteynen ende haer te vreden houden mette betaelingen te acht en veertich daegen, ter tijt toe alle andere compagnien cortere betaelinge sal gedaen werden, dat se oick haer volck sullen tracteren als alle andere Nederlantse Capiteinen de heuren tracteren met eenige andere poincten die sij alles specialijcken besweeren ende teyckenen mosten ende sijn soe gerestitueert in heuren staet ende tot haere compagnien. Ende niet tegenstaende den Colonnel mede niet ongaerne en soude getracteert hebben, heeft men hem niet hooren spreecken, maer den 19^en Februarij sijne compagnie gegeven aen sijnen Lieutenant genaempt William Balfour, in vougen dat den Colonnel Bartel Balfour alleen van dese braverie de ballen betaelt heeft, twelcke te meer geschiet is omdat men voor seecker hielt dat hij oorsaecke was van deselve ende meer andere braverien dit lant bij tvoors. regement gedaen ende over bet als twee jaeren vanden Coning van Schotlant geprocureert seeckere commissie, daerbij hij generael van alle de Schotten in dese landen sijnde, gestelt werde met macht om dselve aen te nemen ende off te dancken tot sulcken getal alst hem gelieven soude, oick Capiteinen daerover te

[p. 347]

stellen ende commissarissen van monsteringe ende die te doen monsteren tsijnder geliefte met meer andere exorbitante onlijdelijcke ende plompe conditien ende eminentien, ende hoewel alle de Schotten in dienst eedt ende gaige waeren vande Staeten Generael ende daeromme den Coning voorn. in t'minste over dselve niet en hadde te gebieden, immers belangende de poincten voorn., die alleen de Staeten toe quaemen, soe heeft hij nochtans evenwel dselve commissie met eenen specialen gesant aende Staeten gesonden, die daeraff seer verwondert sijnde al dier tijt den Colonnel gevoordert hadden om te weeten wie dese commissien ende acten geprocureert hadde, daeraff hij hem dier tijt geexcuseert hebbende ende geseyt in t'minsten daeraff niet te weeten, hebben de Staeten aenden Coning gescreven dat sij van sulcke sijne commissie seer verwondert waeren ende daerinne de redenen vervat, waeromme hij sulcke commissie niet en behoorde vuytgegeven te hebben, meynende dat de saecke daerbij soude verblijven. Nietemin soe sij nu vernaemen datter van nieus een ander agent met gelijcke commissie naer heml. gedestineert ende mits de tempeesten voor kersmisse in see verdroncken was ende daeromme meerder vervolch op deselve commissie (hoewel se heel sot ende onredelijck was) vresende, hebben gansch geraden gevonden den Colonnel gecasseert te laeten ende niet weder aen te nemen, omme over heml. niet meer een ordinaris Colonnel te hebben, maer heur van malcanderen te scheyden ende onder andere regementen te redigeren, ofte ten minsten met minder auctoriteyt te houden, om alsoe met heml. te beter te mogen doen ende gelijcke complotteringen te beletten. Dit compt van sijn meesters te braveren¹. In dese tijt hingen die van Liere elff soe soldaeten als ruyteren van Bergen op den Zoem op, sonder dat men wist waeromme ende off sij tquartier wilden breecken dan niet, daertegens die van Bergen weder 12 Duytsen van Herentals (voor Liere met noch wel 30 anderen gevangen gekregen) deden ophangen ende soe daernaer een tambourijn om heml. quam, heeft men hem aengeseyt niet weder te commen op peyne van gehangen te werden². In tbegin van dese maent Februarius naer lange

1 Zie omtrent deze oneenigheid met de Schotten het Secreetboek van de Staten Generaal, den 3^den en 4^den December 1593, den 27^sten Januarij en den 11^den Februarij 1594. (RijksArch.)

2 Paulus Bax, de Gouverneur van Bergen op Zoom, schijnt niet van voornemen te zijn geweest het daarbij te laten. Immers in een brief, dien hij den 15^den Februarij 1594 aan den Raad van State schreef, geeft hij kennis, dat hij, van het garnizoen van Herentals binnen Bergen drie en veertig soldaten gevangen gekregen hebbende, bij provisie daarvan dertien had doen ophangen, en verzoekt de Heeren Staten, hem te ‘willen adverteren, wat hij mette reste zal hebben te doen’. (Resol. der St. Gen. van den 18den Februarij 1594.) Er werd terstond bevel gegeven, dat men alle gevangenen van den vijand vooreerst in hechtenis zou houden totdat men onderrigt zou zijn, of deze barbaarsche handelwijze binnen Lier al dan niet op last van den Aartshertog Ernst had plaats gehad. Verder schijnt deze zaak geen gevolgen gehad te hebben, en het wederzijdsche cartel bleef in stand.

[p. 348]

onderhandelinge accordeerden metten Coning van Vranckrijck den Heere van la Chastre met sijn soen respective Gouverneurs van Orleans ende Berry ende stelden mitsdien in handen vanden Coning de steden Orleans, Bourges ende Selle ende haere heele gouvernementen, den welcken den Coning goede conditien gaff, eensdeels om de ligue daermede een grooten broeck te geven ende eensdeels om met elcke stadt ende Gouverneur in tparticulier te handelen, om alsoe middel te hebben hem te mogen wreecken vande hooffden ende principaele roervincken vande ligue ende rebellie daer in tlant, ende dselve metter tijt geheel vuyt alle credyt te sien, want hij maeckte den Heere van la Chastre voorn. Mareschal de France, om hem te beneficieren ende confirmeerde sijn soen in tgouvernement van Berry voorn. Ontrent dese selve tijt verclaerde haer voor den Coning de stadt Lyon op de Rhone, een vande machtichste steden van Vranckrijck, die lange van te vooren haeren Gouverneur den Hartoge van Nemours gevangen genomen hadden ende om te beletten de hostiliteyt vanden Marquys de Saesorlijn sijn broeder in stadt ontboden den Colonnel Alfonso Corso door wiens perswasien sij de ligue (daerinne sij vande voornaemtste waeren) affgegaen ende den Coning toegevallen sijn mit twelcke de ligue noch meerder bruecke creech. t'Volck vanden Coning overvielen mede Montargys, leggende op den Loin, sijnde een plaetse van importantie, om welke redenen noch nauwer metten Conin

g begonnen hebben te handelen de steden Poictiers, Abbeville, Peronne, Mondidier ende anderen. Oick heeft den Baron van Biron weder in handen vanden Coning gestelt sijn ampt van Almirael van Vranckrijck (daertegens den Coning hem mede Mareschal de France maeckte) ten eijnde denselven Coning middel soude hebben om eijntelijck te handelen metten Heere van Villars, Gouverneur van Rouaen ende Havre de Grave, overmits dselve tot meermaelen verclaert hadde niet van harten te konnen handelen, ten waere men hem Almirael de France maeckte, welcke staet hem bij die vande ligue gegeven was geweest. Hierentusschen hielt den Coning vast belegert ChasteauThierry ende la Ferte Millon, verwachtende de Switsers die hij ontbooden hadde, met alle welcke veranderingen de saecken van Ernestus al te seer souden verachtert ende verwert geweest sijn bij soe verre Graeff Carel van

[p. 349]

Mansfelt met thien duysent mannen in Vranckrijck gesonden, sijn tocht niet verhaest ende de Switsers voor gecommen hadde, waerdoor niet alleen de belegeringen van la Ferté ende ChasteauThierry op mosten lichten, maer werde oick middel ende hart gegeven aenden Hartoge van Mayenne om hem binnen Paris meester te maecken ende te beletten tvoornemen van tparlament ende de borgerie, twelcke hij ontrent dese selve tijt dede ende onderstoende noch daermede seer veel de ligue. Nietemin vuytet werck dat in Vranckrijck gesneden werde, schijnt dat de nieuwe regieringe van Ernestus evenwel voor dit jaer wel heel confuys ende verwerret mochte wesen. Hiertoe en holp niet weynich dat den 17^en Februarij ontrent Limborch opgeslaegen werde een deel van tnieuwe regement vanden Heere van Swartsborch ontrent Coelen gelicht, twelcke nederwaerts commende om gewaepent te werden, sijn 200 ruyteren van Nieumegen ende vanden Drost van Zallant in de nacht daerover gevallen ende hebben eenigen van dien verslaegen ende eenigen gevangen gekreegen, dan den meesten hoop is het ontloopen, gelijck den Colonnel selffs mede, die hem in sijn hemde salveren moste. Terstont daernaer vielen dselve ruyteren op een vaen ruyteren vanden viant van ontrent 50 peerden daervan sij daer wel 30 kreegen met eenige gevangenen ende sijn soe weder naer garnisoen getoogen.

De ruyteren van Bredae ende Bergen op den Zoem vernomen hebbende datter eenige ruyteren vanden viant op Turnhout gecommen waeren sijn den 18^en Februarij met 2 halve canons voor thuys gecommen, doende tselve opeyschen, daerop die van binnen verclaerden wel te vreden te sijn de plaetse over te geven, mits mogende vuyttrecken met peerden ende waepenen ende bagagie, twelcke die van buyten niet en wilden toelaeten, maer dat sij haer peerden daer mosten verlaeten, daertegen die van binnen opiniatrerende, hebben mette twee stucken begonnen te schieten, dan omdattet geen heele canons waeren, niet veel daermede geprouffiteert, twelcke siende ende vresende dat d'anderen ontset mochten krijgen, sijn sonder yet te doen weder affgetoogen, niet eere genouch achtende nu hem te geven een accoort, dat sij soe weynich vuyren te vooren geweygert hadden, insonderheyt soe sij daer gecommen waeren op dien hoope, dat sij de peerden die daerop waeren, souden krijgen.