Journaal. Deel 1, boek 1

Vanden tocht in Overijssel ende Groeningerlant, geduyrende men in de Bommelerweert lach.

Den xviij^en Augusti quam Graeff Willem tot Swol met 15 vendelen voetknechten, sterck ontrent 2400 mannen ende eenige stucken geschuts ende 8 vaenen ruyteren vuyt die quartieren met seer veel waegens, verwachtende de 20 vendelen knechten ende 3 vaen ruyteren die hem vuyte Bommelerweert souden bij commen, om daernaer te gaen naer de huysen van Gramsberch, Ruynen ende anderen, die den viant geoccupeert hadde ende trachte sterck te maecken, ende daerdoor niet alleen Coevoerden te benauwen, maer oick vuyt Vrieslant soe veel contributien te trecken als hij te vooren met Steenwijck gedaen hadde, welck exploict daeromme te meer verhaest werde, omdat men voor seecker hielt, dat men nu meer in een maent daerop sal konnen vuytrechten als toecommende jaere in vier maenden, indien men den viant desen winter tijt geeft de plaetsen voors. sterck te mogen maecken. Tot Dordrecht werden desen dach 4 Schotten

[p. 275]

gehangen ter cause vande muyterie ende beroerte voors. ende voorts den anderen slechte soldaeten aengeseyt, dat sij haer wel wilden quyten, de Staeten souden sulcke ordre stellen, dat sij haer affreeckeninge ende betaelinge al advenant de 48 daegen ten vollen becommen souden ende soe heur Capiteynen haer te corte deden, dat sij aende Staeten claegen souden, die haer belooffden totten minsten toe goet recht te doen, naer alle twelcke sijl. op den middach mede vertrocken naer der Goude ende Amsterdam, om tot Swol te commen. Desen dach vertrock Sijn Ex^tie vuyten Haege naer Zeelant, om aldaer ter neder te leggen seeckere differenten ende misverstanden geresen tusschen die van Middelborch ende der Vere, daer anders, als men de saecke liet verhitten, wel wat quaets vuytcommen mochte ende nam sijn reys over Beyerlant, om mette Graevinne van Egmont te spreecken, die nu versch wederom gecommen was vuyt Duytslant, soe men seyde, om met Graeff Willem te huwelijcken, hoewel tselve niet verhaest en werde.

[Den xix^en Augusti]

Den xix^en Augusti was het goet weder ende trocken de raeden tot Dordrecht gesonden weder naer den Haege. Desen dach vertrock van Hedel de compagnie vande guarde van Sijn Ex^tie, die al vanden 5 deser patente hadde, omme naer den Haege te gaen, dan was bij den Heere van Barchon opgehouden tot noch toe, om de alteratie vande Schotten wille. Desen dach quam Graeff Philps van Nassau tot Swol (met sijne vaen ruyteren ende de vaenen van Huchtenbrouck ende Louys Laurens) om over de Hollantse regementen ende alle de ruyteren te commanderen.

[Den xx^en Augusti]

Den xx^en Augusti was het schoen weder ende creech tvolck van Loockeren goeden wint op de Zuydersee ende quaemen mette selve voort tot op Swol, van waer ten selven daege vertrocken waeren de 15 vendelen Vriesen met 9 vaenen ruyteren ende drie halve canons ende gingen logeren tot Ommen. Desen dach quam in den Haege een seer geleert man genaemt Josephus Scaliger, die lange bij de Heeren Staeten gesolliciteert was, om tot Leyden in de Universiteyt te willen commen ende daertoe hem vuyt Vranckrijck, daer hij lange gewoent hadde te begeven naer Hollant.

[Den xxj^en Augusti]

Den xxj^en Augusti was het schoen weder ende quam t’regement vande Scotten mede tot Swol, vaerende met haere scheepen een goet stuck weechs de Vecht op tot aende Berckummerbrugge, om op morgen voort te lande te trecken naer Ommen, daer desen dach gereden waeren de Graeven Willem ende Philps voornt. met 2 vaenen ruyteren ende t’regement van Loockeren voornt. Op den avont quam de gwarde voors. in den Haege.

[p. 276]

[Den xxij^en Augusti]

Den xxij^en Augusti was het schoen weder ende trocken de Schotten vrouch naer Ommen, van waer desen dach vertooch tgansche leger naer Gramsberge, daer sij op den avont voor quaemen ende logeerden daer rontsomme, doende tselve op eyschen met dreygementen van niemant te sparen, soe verre sij tgeschut verwachten, daer die van binnen op antwoorden de plaetse te willen houden ende niet overgeven, waeromme men theele leger dede quartier nemen ende noch den selven nacht de drie halve canons planten om op morgen thuys te beschieten. Middelertijt bleeff altoes tvolck vanden viant tot Ortten ende ons volck in de Bommelerweert stille leggen. Ontrent dese tijt quam van Emden in Groeningerlant den Colonnel Sonoy ¹, die te vooren vuyt Engelant tot Emden gecommen was, siende dat hij in Engelant soe veel faveurs niet en creech als hij mogelijck wel gemeynt hadde.

1 Diederik Sonoy, de gewezen Gouverneur van het Noorderkwartier en Waterland, die zich in 1588 na zijne bekende weigering om zich aan het gezag der Staten te onderwerpen, naar Engeland had begeven. Hij vestigde zich in 1594 op het kasteel ten Dijke op de grenzen van Groningen, waar hij in 1596 stierf.

[Den xxiij^en Augusti]

Den xxiij^en Augusti was het goet weder ende dede Graeff Willem vrouch beschieten het huys van Gramsberge, alwaer die van binnen naer drie scooten gedaen, begonsten de hoeden op te steecken, den trommel te slaen ende om genaede te roupen, dan liet Graeff Willem evenwel voort schieten tot ontrent 17 schooten toe, doende daernaer wat ophouden, doen wierpen die van thuys haer waepenen aff ende gaven tselve op genaede ende ongenaede over, seggende dat sij niet gemeynt en hadden dat eenich volck vuyt Hollant daer mede was. Graeff Willem dede terstont alle tvolck van thuys gevangen nemen ende eenich van sijn volck op thuys gaen. Terstont hiernaer vertrock hij mettet heele leger ende tgeschut naer de schantse vande Veenbrugge, doende die opeyschen, daer die van binnen op antwoorden eerst tgeschut te willen sien, ende naerdat sij tselve gesien hadden, sijn sonder waepenen vuytgetoogen, alleer men eenige schooten dede, omdat de plaetse niet houbaer en was ende bleeff tleger des nachts daer.

[Den xxiiij^en Augusti]

Den xxiiij^en Augusti was het tamelijck weder doch regende op den achternoen wat ende verliep den viant vande huysen ter Closter ende ter Schere ende vuyte schantse, die sij op den wech van Daelhem gemaeckt hadden vuyt vrese omdat die plaetsen niet houbaer en waeren ende quam Graeff Willem met sijn leger logeren tot onder Coevoerden. Des avonts

[p. 277]

quam in den Haege den Heere van Morlais, Ambassadeur vanden Coning van Vranckrijck, omme de alliantien te continueren ende eensamentlijck te excuseren de actie vanden Coning die hem catholycke verclaert hadde ende dat hij nootshalven dese veranderinge hadde moeten doen, om de kiesinge van een ander Coning te beletten ende dat sijn meyninge daerinne anders niet en was dan een religions vrede in sijn lant te maecken ende daer mede tselve in vrede te brengen ende dan terstont den Coning van Spangien oorloch te maecken ende alle tselve in tbreet te verclaeren ende voorts den Heeren Staeten te verseeckeren dat den Coning om dese veranderinge wille, niet van meyninge was sijn vruntschap met heml. te breecken, maer daerinne meer ende meer continueren.

[Den xxv^en Augusti]

Den xxv^en Augusti regende het bijnaest den heelen dach ende gingen eenigen vande gedeputeerden in de Staeten Generael welcommen den Heere van Morlais voors. met verclaeringe dat hij op morgen audientie sal hebben. Desen dach vertrock Graeff Willem met sijn volck naer Emme ende dede van daer den wech door t’marasche met meenichte van rijsbossen maecken naer Roswinckel toe, alwaer sij des avonts quaemen logeren. Tvolck vanden viant dat tot Ortten lach bleeff stille, gelijck mede in de Bommelerweert dede den Heere van Barchon met 3 vaen ruyteren ende 18 vendelen voetknechten, omdat desen dach vertrocken was de compagnie van Jan de Wit naer Bredae, hoewel daernaer bevel quam dat hij blijven ende Appel daerwaerts gaen soude, dan quam sulcx te laet. Desen dach des avonts werde op tschip vanden geweldigen provoost vermoert sijn Lieutenant ende een stocknecht ende oick den beul sijn gelt affgedwongen ende gequetst alles bij een gevangen die alleen voor de costen sat ende op sijn gelooff door theele leger los ginck.

[Den xxvj^en Augusti]

Den xxvj^en Augusti was het schoen weder ende quam Graeff Willem met sijn leger voor thuys te Wedde ende belegerde tselve ende creech inne een schantsken dat niet wijt van daer op de Boertang lach, ende begreep daernaer sijn quartieren rontsomme thuys. Desen dach kreegen die van Ortten bevel de plaetse te doen slichten ende de kercke aff te breecken (daer die vanden Bosch haer opentlijck tegen stelden, sulcx niet willende gedoogen) ende haer gereet te maecken om te vertrecken soe men vermoede naer Vrieslant, daertoe eenige versamelinge op de frontieren van tlant van Luyck gedaen werde, ende daeromme nu ettelijcke daegen toegehouden de poorten van meest alle de steden van Brabant. Ontrent den middach werde in den Haege in de vergaederinghe vande Staeten Generael gehoort Mons^r de Morlais, Ambassadeur van Vranckrijck, dwelcke met veel

[p. 278]

wijtluftige redenen socht de alliantien te vernieuwen ende de actie vanden Coning te excuseren als vooren verhaelt is ende exhibeerde ten selven fyne eenen brieff vanden Coning selffs, ende hoewel de Staeten Generael ganschelijck geresolveert waeren de alliantien voor alsnoch te vernieuwen, als niet geraeden vindende voor dese tijt dien Coning oick te viant te maecken, maer de saecke noch wat voorder inne te sien, soe is hem nochtans egeen absoluyt antwoordt gegeven, maer is alleen bedanckt met belofte dat men hem eersdaechs antwoordt soude doen hebben, naer dat de heeren Staeten sulcx aen haer principaelen gerapporteert ende derselver meyninge souden verstaen hebben.

[Den xxvij^en Augusti]

Den xxvij^en Augusti was het schoen weder ende dede Graeff Willem sijn approchen voor thuys te Wedde doen ende vijff stucken geschuts, gecommen vande Bellingwoldersijl daer voorbrengen ende alle gereetschap maecken om op morgen te schieten. Oick quam aldaer in tleger bij Graeff Willem den Oversten Sonoy voors. In de Bommelerweert bleeff ons volck stille ende oick den viant tot Ortten, maer gingen meest alle de oirlochscheepen tseyl de Maese aff om verandert te werden.

[Den xxviij^en Augusti]

Den xxviij^en Augusti was het regenachtich weder ende dede Graeff Willem thuys te Wedde opeyschen met dreygementen dat hij niemant spaeren en soude, soe sij daerop deden schieten, daerdoor die van binnen verschrickt werdende, begonnen te handelen ende trocken eyntelijck sonder geweer, alleen met haer bagagie vuyt, sonder eenige schooten te verwachten. Op den avont trock Graeff Willem met sijn volck voort naer Winschooten, maer was den viant van daer ende eenige andere plaetsen daer ontrent, daer se de kercken beschantst hadden, al verloopen, daeromme hij tot Winschooten bleeff logeren. Desen dach vertrock van Ortten Capteyn du Wal volgende tvoors. bevel met alle de Waelen, nemende den pas naer de Voochdie van Gelderlant om met t’andere volck naer Vrieslant te gaen ende bleven de Yren noch aldaer stille ende ons volck in de Bommelerweert oick.

[Den xxix^en Augusti]

Den xxix^en Augusti was het schoen weder ende trock Graeff Willem met sijn volck op naer Slochteren, om die schantse mede te winnen, dan gecommen sijnde daer ontrent, bevont dat den viant eenige bruggen affgebroocken hadde, daeromme hij niet over en mocht, maer trock weder terugge naer Noortbrouck, van waer den viant oick al verloopen was ende ginck daer logeren. Middelertijt screeff hij naer Delffsijl om kordewagens ¹,

1 Kruiwagens.

[p. 279]

schuppen ende spayen ende ander gereetschap om thuys te Wedde te verstercken ende een goede schantse op de Boertang te slaen, daer men oick ten selven daege begonst te schantsen, niet daer des viants schantse lach, maer noch dieper op de Boertang, daer t’anderen tijden den voors. Colonnel Sonoy een schantse affgeteyckent hadde ende daer den wech soe nau was, dat qualijcken twee waegens malcanderen konden wijcken, om alsoe die pas vast te sluyten. Desen dach trocken tusschen Venloe ende Ruremonde over de Maese 22 vendelen voetknechten ende 300 peerden met 6 stucken geschuts, 3 heele ende 3 halve canons om naer Vrieslant te gaen, die noch eenige anderen a la file volchden, ende gecommen sijnde in de Voochdije tot Oldekercke bleven daer stille verwachtende op gelt dat se ontfangen souden eer se naer Vrieslant gingen. Des nachts kreegen die van Ortten bevel dat de Yren noch blijven souden tot wijder last. Ons volck bleeff in de Bommelerweert stille.

[Den xxx^en Augusti]

Den xxx^en Augusti was het regenachtich weder ende vertrock Graeff Willem (hebbende des nachts de bruggen doen maecken) wederom naer Slochteren ende belegerde tselve alomme ende doende daernaer tfort opeyschen, veroverde het noch dien dach, treckende den viant sonder geweer daar vuyt. In de Bommelerweert ende tot Ortten bleeff tvolck stille. Desen dach vertrock vuyten Haege naer Vuytrecht den Graeve van Hohenloe, die daernaer van daer seer stilliken ende bijnaest sonder yemant aengesproocken te hebben, is vertrocken naer tGraeffschap Zutphen, meynende van Dotechem door te reysen naer Duytslant, dan hoorende datter 5 vaenen ruyteren vanden viant op den wech waeren (die naer den Rijn reden om t’ander volck te haelen ende door tlant te beleyden) is gereden naer Swol ende van daer op Coevoerden op Wedde ende op Emderlant, nemende soe den pas door tlant te Munster naer Duytslant, sonder dat men eygentlijck weet, waeromme hij soe haestich vertooch ende oft geschiede vuyt jalousie (daeraff hij vol was, omdat hij weleer tgansche commandement gehadt hadde, dat nu Sijn Ex^tie geheelijck bevolen was ende daerdoor hij bijnaest sonder bevel) ofte omdat hij particulierlijcken ontbooden was om sijn eygen saecken ofte oick om tsijnder wedercomptste, sijn langemeynt huwelijck mette Jonckvrou van Orangien ende Bueren te voltrecken.

[Den lesten Augusti]

Den lesten Augusti was het schoen weder ende quam Graeff Willem wederom naer Wedde toe om tselve te doen stercken ende oick t’opmaecken vande schantse op de Boertang te doen beneerstigen ende faciliteren. Tvolck dat tot Oldekercke in de Voochdie lach ontfingen vast elcx haer

[p. 280]

gelt, ende die tot Ortten noch laegen ende ons volck in de Bommelerweert hielden haer stille.

[Den j^en Septembris]

Den j^en Septembris was het schoen weder ende hegonst tvolck vuyte Voochdie, die haer gelt ontfangen hadden te vertrecken naer Berck onder tbeleyt van Graeff Frederick vanden Berch, om aldaer den Rijn te passeren ende naer Vrieslant te gaen, wesende sterck stijff 2000 man te voet ende 4 vaenen ruyteren, te weten die van Graeff Frederick, Langhair, Betburch ende Sleyer (die mettet regement van Strasburch in dienste vanden viant gecommen ende alles onder het regement van Lorreinen geredigeert waeren) sterck te saemen ontrent 550 peerden, daer ontrent Wesel op wachten dvoors. 5 vaenen naer den Rijn gesonden. Van desen hoop begonnen noch eenigen desen dach den Rijn te passeren, gaende logeren onder Wesel, tot dat se bij malcanderen souden sijn seggende daer te sullen verwachten tot dat se te saemen 4000 man sterck souden sijn. Desen dach trocken vuyt Kreveceur 18 soldaeten tot dicht onder Ortten ende leyden haer daer in embuscade, ende vernomen hebbende eenige peerden ende koeijen, hebben haer geopenbaert ende dselve genomen, twelck siende die van Ortten, hebben met groff geschut daernaer geschooten ende sijn heel sterck vuytgevallen, waerdoor d’anderen de beesten niet en conden wech krijgen, maer hebben se moeten verlaeten om haer te verweren ende salveren ende schermutserende metten viant, hebben een die heel voor vuyt quam, sijnde ongewaepent ende heel bravelijck gecleedt gevangen gekregen, dan omdat hij niet gewillich en wilde mede gaen, hebben se hem doot geslaegen ende sijnt alsoe sonder schaede te lijden ontcommen, niet dan een peert vanden buyt daeraff brengende. Hierdoor de Yren vergramt sijnde soe men vermoet, quaemen des nachts sterck ontrent 60 tot voor de schantse van Kreveceur bijnaest op den dam in de Diese, die wel bij die vande schantse gesien werden ende oick tgeschut daerop gestelt, dan omdat se niet heel op den dam en quaemen daer tgeschut op gestelt was en werdender egeen rumoer gemaeckt, nochte oick geschooten, soedat sij onbescadicht weder affquaemen.

[Den ij^en Septembris]

Den ij^en Septembris quam Graeff Frederick tot ontrent Anholt, om van daer naer Ulst te gaen ende passeerde over den Rijn de reste van tregement van La Motta onder tbeleyt van du Wal van Ortten gecommen, om Graeff Frederick te volgen ende haer bij hem te vervougen. Graeff Willem bleeff met sijn leger tot Wedden stille om de begonnen fortificatie op de Boertang te doen voortgaen ende verseeckeren. Oick bleeff ons volck in de Bommelerweert ende den viant tot Ortten stille ende was regenachtich weder.

[p. 281]

[Den iij^en, iiij^en, v^en ende vj^en Septembris]

Den iij^en, iiij^en, v^en ende vj^en Septembris was het ongestaedich weder ende marcheerde Graeff Frederick in grooter diligentie naer de Twente toe ende dede Graeff Willem dapper arbeyden aende begonnen schantse, omdat hij verstont dat den viant over Rijn was ende daerwaerts quam. Middelertijt bleeff ons volck in de Bommelerweert ende den viant tot Ortten stille.

[Den vij^en Septembris]

Den vij^en Septembris was het regenachtich weder ende quam Graeff Frederick met t’meeste deel van sijn leger voor Oetmaerssen ende dede tselve rontsomme besluyten ende belegeren. Graeff Willem bleeff tot Wedde stille ende den viant tot Ortten mede, vuyte Bommelerweert vertoogen de vaenen ruyteren van Vere ende Sidney ende de compagnien voetknechten van Morgan ende Wray ende die van Villers ende Berck van Stichts regement, om alles in tquartier van Zutphen in garnisoen te gaen.

[Den viij^en Septembris]

Den viij^en Septembris was het regenachtich weder ende dede Graeff Frederick sijn volck rontsomme de stadt Oetmaerssen haer quartieren nemen ende die dicht besluyten. Ontrent dese tijt gaff Bevervoort thuys te Saetsfelt aenden viant over, omdat hijt innegenomen ende eenich volck daerop hadde ende de Staeten hem geen commissie tot een vendel knechten wilden geven.

[Den ix^en Septembris]

Den ix^en Septembris was het schoen weder ende dede Graeff Frederick sijn volck eenige approchen naer de stadt maecken om onder de wallen te mogen commen, daer die van binnen dapper op schooten. Graeff Willem verstaen hebbende de comptste vanden viant aldaer, is met sijn leger naer Coevoorden getoogen, hebbende sijn geschut aende Bellingwoldersijl tscheepe gedaen ende heeft op de Boertang gelaeten om de schantse voors. op te maecken ende die te bewaeren 6 Vriesche vendelen voetknechten daervan eenigen oick thuys te Wedde besetten.

[Den x^en Septembris]

Den x^en Septembris was het schoen weder ende approcheerde Graeff Frederick noch meer ende dichter onder de stadt van Oetmaerssen, ende om sulcx te faciliteren dede een stuck geschuts planten ende begonst daermede te schieten op de defensien vande stadt ende dede des nachts noch 2 andere stucken planten. Graeff Willem met sijn leger gecommen sijnde ontrent Daelhem en heeft niet geraden gevonden den viant aldaer te verwachten, maer is met alle sijn volck vertoogen naer Meppel om van daer naer Vrieslant te mogen commen ende tlant tegen alle inval te bewaeren. Die van Gelderlant verstaen hebbende dat den viant voor Oetmaerssen was ende dat belegert hadde, hebben Francois Vere met 10 vendelen voetknechten ende 2 vaenen ruyteren vuyt haere garnisoenen naer

[p. 282]

Swol gesonden, om soot noot waere haer bij Graeff Willem te vervougen om den viant te wederstaen. Den Raedt van Staete heeft mede een patente aenden Commissaris Sloot gesonden om de 7 vendelen van tStichts regement vuyte Bommelerweert te lichten ende naer Swol te voeren om haer mede bij Graeff Willem ende Vere te vervougen. Middelertijt was altoos den viant tot Ortten ende ons volck in de Bommelerweert stille ende gingen die vanden Bosch ende de Graeve met haer schantse ende bolwercken voort.

[Den xj^en Septembris]

Den xj^en Septembris was Graeff Frederick tot dicht op de grachten van Oetmaerssen geapprocheert ende begonst gereetscap te maecken om twaeter daer vuyt aff te tappen ende om sulcx te vrijer te mogen doen, dede mette voors. drie stucken op de stadt ende de defensien van dien seer schieten ende dede onder faveur van dien meest al twaeter daer vuyt wech loopen ende oick des nachts noch vier stucken planten, om op morgen bresche te schieten. Oick trock Sloot voornt. mette patente voors. naer Hedel.

[Den xij^en Septembris]

Den xij^en Septembris begonst Graeff Frederick vrouch mette 7 stucken op de stadt te schieten ende gemaeckt hebbende een redelijcke bresche ende die van binnen niet sterck genouch sijnde de wallen te besetten ende de bresche te bewaeren (omdat sij maer twee vendelen daerinne waeren) ende oick met haer meenichfuldich schieten haer cruyt meest gespilt hebbende ende aengeroupen sijnde off sij de plaetse niet en wilden overgeven, hebben aen hem vuyt gesonden ende appoinctement moeten maecken, dat sij de stadt overleveren souden, dat de Capiteynen, Vendrechs ende Lieutenanten gevangen blijven souden, dat de soldaeten sonder waepenen met haer bagagie vuyt trecken ende belofte doen souden in ses maenden buyten Hollant niet te dienen ende sijn dienvolgende ten selven daege naer Swol toe vuytgetoogen, blijvende Jaques Meur Capiteyn met sijn Lieutenant ende Vendrech ende den Lieutenant ende Vendrech vanden Drost van Zallant gevangen, ende hiermede heeft den viant dese stadt weder gekregen. Te desen daege vertrock vuyte Bommelerweert den Colonnel Groenevelt mette 7 Stichtse vendelen voors. in vougen dat aldaer bij den Heere van Barchon alleen bleven 7 vendelen voetknechten met de vaen ruyteren van Donck ende de compagnie van Spronck in de schantse.

[Den xiij^en Septembris]

Den xiij^en Septembris is sijn genaede Graeff Willem van Meppel, daer hy gecommen was vertoogen naer thuys de Ruynen met 2 stucken geschuts, daerop laegen ontrent 40 soldaeten die tselve behouden haer waepenen ende bagagie overgegeven hebben ende is daer desen nacht gebleven, ende soe men verstont van t’overgaen van Oetmaerssen, werden

[p. 283]

bij die van Gelderlant gecontremandeert 6 vendelen met Vere vertrocken om haer garnisoenen te verseeckeren ende de reste gelast mette 2 vaenen ruyteren voort te trecken naer Swol toe. Desen dach quam Graeff Frederick tot bij Coevoerden.

[Den xiiij^en Septembris]

Den xiiij^en Septembris is Graeff Willem weder naer Meppel getoogen, laetende op thuys eenige besettinge ende is Groenevelt met sijn 7 vendelen over de Veluwe naer Swol getoogen, ende oick gesonden een patente aende compagnie peerden vanden Graeve van Hohenloe om mede daerwaerts te gaen. Graeff Frederick souckende naer Groeningen bij Verdougo te commen, heeft bewesten Coevoorden van thuys ter Closter aff door t’marasche een wech doen maecken, om daer over naer Daelhem te mogen commen. Oick voeren naer Hulst 4 vaenen ruyteren ende eenige voetknechten vande naeste garnisoenen om weder in tlant van Waes te vallen.

[Den xv^en Septembris]

Den xv^en Septembris trocken eenige van tgarnisoen van voor Groeningen voor de schantse van Auwerdersijl ende belegerde die ende brochten daervoor 3 stucken vuyt Groeningen om des nachts die te planten, als sij desen volgenden nacht deden. Wel vrouch trock Graeff Frederick over den wech van Schoenerbeeck ende gecommen sijnde tot Asselen ende Anloe, dede een deel van sijn volck marcheren naer Auwerdersijl voornt. ende de reste naer Groeningen om van daer naer Slochteren te gaen. Desen dach was Sijn Ex^tie vuyt Zeelant naer Axel gereyst ende viel ons volck heel vrouch weder in tlant van Waes, sterck 4 vaenen ruyteren ende 17 vendelen voetknechten om tlant te beroven, ende alsoe onder contributie te brengen ende vielen in eenige vande naest gelegen dorpen ende keerden des avonts weder naer Hulst.

[Den xvj^en Septembris]

Den xvj^en Septembris begonst den viant met sijn drie stucken op Auwerdersijl te schieten, te weeten met 1 heele ende 2 halve canons ende schooten soe nu soe dan meest al den dach sonder yet vuyt te rechten ende quaemen bij heml. in tleger tvolck van Graeff Frederick gesonden. Graeff Willem trock met sijn volck alles naer Steenwijck ende nam den pas bij oosten de stadt om over de Aade naer Vledderen toe, daer hij des nachts logeerde met 9 vendelen Vriesen, 10 vendelen Schotten ende 10 van tregement van Loockeren ende noch een vendel van Hedding vuyt Steenwijck met genomen ende 11 vaenen ruyteren, om alsoe langes de Wolden Vrieslant voor alle inval te bewaeren ¹. Desen dach quam tot

1 Deze terugtogt van Willem Lodewijk naar de grenzen van Friesland was noodzakelijk geworden nadat zijne poging om de vereeniging van Graaf Frederik van den Berg met Verdugo te beletten mislukt was. Die mislukking is grootendeels toe te schrijven aan de te geringe sterkte van zijne krijgsmagt, en aan het uitblijven van ondersteuning, die hij, zoo als uit de Resolutiën van den Raad van State blijkt, herhaaldelijk dringend maar vruchteloos verzocht had. Hierbij moet niet onopgemerkt blijven, hetgeen de Prins den 29sten Augustus aan Graaf Willem Lodewijk schreef omtrent het gevaar, dat uit het Zuiden dreigde. ‘Il se tient’, zegt hij, ‘encores en Brabant et Flandres tout quoi (coi) et en grosses trouppes ensemble, aussi viennent de tous costés nouvelles que sa gendarmerie de France retourne toute à cause de trefve y accordées entre le Roy et la ligue’. (Archief van Z. M.) Men had dan ook gemeend het leger aan de zuidelijke frontieren niet te mogen verzwakken ‘om den vijandt, noch goede macht in Brabant bij den anderen houdende, in sijn aenslagen te voorkomen, ende oock denselven geen oorsaecke te geven allen sijn gewelt over Rhijn, naer Vrieslandt te brengen, soo verre hij vernam, dat allen die ’s lands forcen nae Vrieslandt trocken’. (Resol. van den Raad van State, 1 Aug. 1593.) Met deze beschouwing laat zich evenwel moeijelijk vereenigen de versnippering van strijdkrachten door het zenden vaa troepen naar Vlaanderen, om daar een uit een krijgskundig oogpunt vrij nutteloozen strooptogt te doen, zoodat wij op denzelfden dag (15 September) dat de gevaarlijke vereeniging van de beide vijandelijke afdeelingen in het noorden plaats had, een inval in het land van Waes vermeld vinden, waartoe 17 vendelen voetknechten en 4 vanen ruiters gebruikt werden, die zeker grootere diensten zouden gedaan hebben, wanneer zij aan Willem Lodewijk waren toegevoegd geweest. Overigens blijkt uit eene oplettende beschouwing van de beraadslagingen over de ondersteuning naar Friesland te zenden, welke wrijving er steeds tusschen de provinciën bestond, wanneer het er op aan kwam, het eene of het andere gedeelte van het grondgebied te beschermen. Zoo lezen wij bijv. in de Resolutiën van den Raad van State, dat de Friesche Gedeputeerden, bij gelegenheid dat hun onderstand wordt beloofd, vermaand worden ‘dat bij dien van Vrieslandt versien worde op de behoeften ende vivres, ende dat niet en geschiede gelijck eertijts, dat die Vriesche knechten met vivres voorsien wierden, als die anderen gebreck leden. Worden noch vermaent, dat soo men nu soo genegentlijck assisteert, dat sij des namaels moeten gedagtig sijn, om van gelijcken te doen....... Ende eyndelijck wordt oock verklaert, dat dit onderstant gedaen ende geschickt wordt van wegen der Generaliteyt, sulcx dat men verstaet, dat die aenslagen der oorloge op den naem der Generaliteyt, ende niet in het bijsonder van die van Vrieslandt, sullen aengevangen ende beleyt worden’. (Resol. van den Raad van State, 1 Aug. 1593.)

[p. 284]

Swol den oversten Groenevelt met 7 vendelen knechten, die aldaer verwacht werde vanden Heere Vere. Oick quam Sijn Ex^tie tot Hulst ende trock ons volck van daer weder in tlant om buyt te haelen ende kregen in de naeste dorpen eenige boeren ende oick beesten, maer en dorsten haer niet al te diep in tlant begeven, omdat den viant daerontrent heel sterck was.

[Den xvij^en Septembris]

Den xvij^en Septembris continueerden den viant met schieten op Auwerdersijl ende siende dat die van binnen de schantse niet en wilden opgeven, niettegenstaende aldaer een redelijcke bresche was ende gerenforceert sijnde met tvolck van Graeff Frederick, hebben op den achternoen dselve stormenderhant innegekregen, omdat die van binnen de resolutie niet en hadde om te vechten gelijck van te vooren om niet te accorderen ende heeft den viant daeromme om hals gebracht alle die daer noch in waeren

[p. 285]

(overmits daer niet dan 30 man inne was geweest). Hierinne leeffde den viant soe wredelijck dat se eenige kinderen in de schantse noch levend sijnde over de wallen in de grachten worpen. Dese schantse was cleyn ende niet houbaer, maer heeft evenwel den viant lang verachtert ende die vande Boertang soe veel tijts gegeven om haer schantse op te maecken. Graeff Willem gehoort hebbende de belegeringe van dit fort, trock met grooter haest daerwaerts om heml. te secoureren, dan en const niet tijts genouch commen off twas verlooren eer hij aen quam, waeromme hij voorts tooch naer Nieubert ende Oldebert in Groeningerlant, om daer te blijven ende tlant tegen alle invallen vanden viant te mogen bewaeren. De reste van tvolck van Graeff Frederick die onder Groeningen laegen trocken desen dach met 3 stucken vuyt Groeningen voor de schantse van Slochteren ende belegerden die. Oick vertrocken vuyt Swol naer Steenwijck Vere met 4 vendelen knechten ende 2 vaen ruyteren ende Groenevelt met 7 vendelen voetknechten, om van daer Graeff Willem te volgen. Des morgens vrouch vertrock vuyten Haege naer de Bommelerweert de compagnie vande guarde van Sijn Ex^tie, omdat men advertentie hadde dat den viant tot Herentaels met een merckelijcken hoop volcx gecommen was. Desen dach creech ons volck noch eenigen buyt in tlant van Waes, dan gaff Sijn Ex^tie heml. op den achternoen bevel om weder naer haer garnisoenen te trecken.

[Den xviij^en Septembris]

Den xviij^en Septembris den viant gedaen beschieten hebbende tfort van Slochteren mette voors. 3 stucken, gaven die van binnen tselve op ende trocken sonder geweer vuyt. Vuyt Hoesden quam oick in de Bommelerweert de compagnie van Keerweer ende ginck logeren tot Driel. Op den avont quam tot Hedel de compagnie vande garde, vrouch vertooch ons volck in tlant van Waes geweest weder naer heur garnisoenen ende tooch Sijn Ex^tie naer Lillo ende Liefkenshouck, om die plaetsen te besichtigen ende van alles te versorgen.

[Den xix^en Septembris]

Den xix^en Septembris hiel den viant hem stille, gelijck Graeff Willem mede dede, om denwelcken stercker te maecken, die van Vrieslant veel borgeren vuyte groote steden sonden in de frontiersteden ende schantsen om die te besetten, doende de soldaeten vande garnisoenen Graeff Willem toeschicken om te beter tlant tegen een inval te mogen bewaeren. Oick quam Sijn Ex^tie tot Bergen op den Zoem om op alles ordre te stellen.

[Den xx^en Septembris]

Den xx^en Septembris was het schoen weder ende hielt Graeff Willem hem stille, bij wien op den avont quaemen de Heeren Vere ende Groenevelt met haer volck, oick hielt den viant hem in Groeningerlant stille, oick

[p. 286]

bleeff Sijn Ex^tie tot Bergen ende werde vuyten Haege bevel gesonden naer Hedel om de pionniers aldaer sijnde te doen arbeyden aende schantse van Creveceur, niet om die te vergrooten, alst wel van noode was, maer alleen om die te verstercken aende sijde vande Diese.

[Den xxj^en Septembris]

Den xxj^en Septembris was het schoen weder ende hielt Graeff Willem hem stille, maer quam den viant met sijn volck ende 3 stucken geschuts voor thuys te Wedde ende belegerde tselve alomme. Sijn Ex^tie bleeff noch tot Bergen. Ende werde op huyden den Heere van Morlais sijn affscheyt gegeven ende met hem alle de contracten ende alliantien van nieus aengegaen ende geratificeert ende voorts hem bij den Staeten Generael tot een vereeringe geschoncken een golden keeten van 1800 gulden met een medaille vande Spaensche vloote.

[Den xxij^en Septembris]

Den xxij^en Septembris besette den viant nauwer ende stercker thuys te Wedde ende dede des nachts de 3 stucken daervoor planten. Graeff Willem hielt hem stille tot Oldebert ende quam Sijn Ex^tie tot Steenbergen.

[Den xxiij^en Septembris]

Den xxiij^en Septembris beschoot den viant thuys te Wedde aenden voorhoff ende de poorte seer ende maeckte een groot gat in de muyre ende begonst daernaer te stormen, ende een wijle tijts geresisteert sijnde is eyntelijck stormenderhant daerinne gecommen ende heeft alle de voorsten omgebracht, maer die achter op thuys waeren, liepen meest achter thuys aff ende salveerden haer over t’marasche. De dooden vande onsen waeren wel 50 ende vanden viant noch al veel meer. Terstont hiernaer ruckte den viant met sijn volck voor de schantse van Winschooten, die de soldaeten daerop sijnde (omdat se niet houbaer en was) overgaven ende trocken met een stuck vuyt ende belooffden in een geheel jaer niet te dienen. Die vande schantse op tveer van Bellingwold verliepen de schantse sonder den viant te verwachten. Desen dach quam vuyt Bredae in de Bommelerweert de vaen ruyteren van Edmont ende Sijn Ex^tie tot Breda.

[Den xxiiij^en Septembris]

Den xxiiij^en Septembris quam Graeff Frederick met sijn volck voor de schantse op de Boertang, daer tegens die vande schantse vuytvielen te schermutseren ende schooten onder den viant met haer geschut in vougen datter eenigen doot bleven, daerdoor Graeff Frederick weder terugge tooch naer Wedde. Desen dach quam Sijn Ex^tie binnen Geertruydenberge.

[Den xxv^en Septembris]

Den xxv^en Septembris hielt Graeff Willem ende oick den viant hem stille ende quaemen in den Haege brieven van Graeff Willem, houdende aende Staeten Generael, dat den viant naer Wedden getoogen was, dat tselve niet lang en soude konnen houden, dat men vermoede dat hij dan naer de schantse op de Boertang gaen soude, die hij meynde dat wel 3 weecken

[p. 287]

ofte langer soude konnen tegenstaen, dat men daeromme middelertijt meer volcx daerwaerts soude moeten senden ofte de schantse soude ten laesten verlooren gaen, met meer redenen omme den Staeten daertoe te bewegen. Ten selven daege quam Sijn Ex^tie in den Haege ende werde in sijn bijwesen lange op de voors. saecke in de Staeten Generael gediscoureert, eensamentlijck off sijn persoen selffs daer soude gaen dan niet, doch werde goetgevonden dat hij hier blijven soude om te voorhoeden alle inconvenientien aende Brabantsche ende Vlaemsche cante ende dat men Graeff Willem noch eenich volck te voet soude toeschicken, daertoe die van Zeelant offereerden 6 vendelen ende die van Hollant souden sien wat sij noch ontbeeren mochten ¹. Voorts hadde de Coninginne gescreven dat haer seer goet dochte, dat men de saecke van Vrieslant behartichde om Groeningen te veroveren, offerende daertoe tgeen vuyte garnisoenen van Vlissingen, Briele ende Oosteynde soude mogen getrocken werden, scrijvende te dien eynde brieven aen de respective Gouverneurs, daeraff niet veel prouffijts en quaem, overmits dat die van Vlissingen end Oosteynde niemant veel ontbeeren en mochten, omdat den viant hem gestadelijck ontrent Oosteynde onthielt met een tamelijcken hoop volcx, ende den Lieutenant vanden Briele en dorste niemant vuytsenden omdat den Gouverneur daer niet en was.

1 ’Je vous asseure,’ schrijft Maurits aan Willem Lodewijk in een brief van den 27sten September, waarin hij hem dit besluit van de Staten mededeelt, ‘quand ces gens seront partis d’icy, qu’il n’i at pas moyen de mettre trois cens soldats ensemble, pour faire test à l’ennemy, lequel at pour le moins encores six mille hommes en Brabant et Flandres, vous ne pourres faire estat de retenir ces troupes plus de dix on douze jours; car autrement je crains, si l’ennemy entreprenoit quelque chose, que nous pourrions bien perdre une bonne place’. (Archief van Z. M.)

[Den xxvj^en Septembris]

Den xxvj^en Septembris creech men tijdinge dat den viant wel yetwes op de Bommelerweert mochte attenteren, daeromme te meer bevesticht werde dat Sijn Ex^tie hier soude blijven. Desen dach vertrocken Verdougo ende Graeff Frederick met haer volck weder naer Groeningen, laetende thuys te Wedde beset ende quaemen onder Groeningen logeren, soe omdat se op de Boertang niet veel en saegen vuyt te rechten als om tgebreck van vivres wille, daerinne die vande stadt een groot miscontement hadden ende mede begonnen haer vivres te weygeren. Desen nacht werde onder Vianen een schip van die van Woude genoemen, daer veel coopluyden innewaeren metten Fiscael van Zeelant ende den Commissaris Rijswijck daeraff den Fiscael gevangen sat totten ix^en Februarij toe.

[Den xxvij^en Septembris]

Den xxvij^en Septembris siende Verdougo tgroot miscontentement van die

[p. 288]

van Groeningen, liet verluyden dat hij tleger van Graeff Willem, die hem tot Oldebert stille hielt, wilde opslaen ende onder dat dexel gekregen hebbende een goet deel vivres, ginck met t’meeste deel van sijn leger logeren tot Noortlaeren. Werden oick bij de Staeten Generael gescreven brieven aende Gouverneurs van Oosteynde, Vlissingen ende den Briele om eenich volck van daer te trecken, die haer alles genouch excuseerden als vooren geseyt is. Vertrock mede vuyten Haege Mons^r de Morlais, Ambassadeur van Vranckrijck naer Rotterdam om weder naer Vranckrijck te gaen, hebbende oirloff aen Sijn Ex^tie ende den Staeten Generael genomen.

[Den xxviij^en Septembris]

Den xxviij^en Septembris vrouch begonst Verdougo met sijn leger te vertrecken nemende den pas naer den Swartendijck door t’moer ende treckende voorbij de schantse, die de onsen daer hadden, ginck des avonts logeren tot Upende. In trecken voorbij de schantse hadde hij eenige musquettiers naer de schantse geschickt om heml. werck te geven, daertegen die vande schantse schietende ende schermutserende, werde Hopman Meijerinck (die in de schantse met sijn compagnie lach) door den cop doot geschooten. Graeff Willem vernomen hebbende de compste vanden viant begonst hem te beschantsen ende retrancheren op de advenuen van Oldebert om den viant seeckerder te wachten ende mogen wederstaen. Binnen Lieuwaerden vernomen sijnde de tijdinge vande compste vanden viant tot Upende, die wat breet vuytgemeeten werde, begonnen eenige quaetwilligen de hooffden op te steecken ende eenige propoosten te spreecken ende stroyen die heel tot oproer tendeerden, twelcke gecommen sijnde tot kennisse vanden Magistraet, die eenich inconvenient vreesde, deden terstont ontrent 22 innewoenderen vande stadt daer vuyt vertrecken ende eenigen vande meeste quaetspreeckers voor eenige jaeren vuyte stadt bannen ende hielden daermede haer stadt ende borgerie in ruste. Te desen daege presenteerden die van Hollant in de Staeten Generael noch 5 van heure vendelen voetknechten naer Vrieslant te senden ende sonden terstont den Commissaris Cloetingen om dselve te lichten ende tot Dordrecht de 6 Zeeusche waer te nemen ende soe te saemen voorts te beleyden naer Graeff Willem die sulcx aengescreven werde.

[Den xxix^en Septembris]

Den xxix^en Septembris vrouch trock tleger vanden viant op van Upende naer Marum ende soe voerts naer Neuss, om ons volck tot Oldbert te besoucken, ende gecommen sijnde ontrent tleger van Graeff Willem stelden haer daer in slachordre ende voor de ordren twee cleyne veltstucken, daermede sij eenige schooten naer ons leger deden. Graeff Willem dede van gelijcken sijn volck alles in ordre stellen om den viant te wederstaen ende

[p. 289]

twee couleuvrijnen die hij hadde bracqueren. Hiernaer begonst den viant met ontrent 50 man te schermutseren, daer Graeff Willem mede ontrent 50 man tegen dede gaen ende al advenant den viant de sijnen versterckte, dede Graeff Willem sijn volck mede renforceren, ende soe den viant met sijn heele leger wat te naer quam, tsij om op ons leger aentecommen ofte om de schermutsinge te sien, dede Graeff Willem mette couleuvrinen daerop vier geven, daerdoor den viant sijn leger dede terugge gaen, laetende alleen een partij van sijn volck in tcleyn schermutseren ende dat continueren totten middach toe, waernaer hij de retraicte dede doen ende ginck des nachts met sijn leger logeren tot Sigerswolde, sonder dat Graeff Willem hem dede vervolgen, omdat tleger vanden viant wel 400 man te voet sterck was ende over de 1000 peerden ¹ ende sijn leger niet wel soe sterck was ende hij daeromme beter geraeden vont heml. een gulden brugge te maecken ende te laeten gaen, dan de saecke tegen tverbot der heeren Staeten in de fortuyne ofte hasart te stellen. Op dese schermutsinge bleven eenigen vanden viant doot, die sij daer affbrachten laetende alleen drie dooden op tvelt leggen, sonder dat men anders weet hoeveel datter van heml. gequetst ofte doot waeren. Aen onse sijde en waeren niet dan vier dooden ende ontrent 16 gequetsten ende werde tpeert van Graeff Philips onder sijn lijff doot gescooten ende tpeert van Graeff Willem gequetst, sonder datter andere schaede geleden was, bij thooch voornemen van Verdougo die theele leger wilde opslaen. Te desen daege quaemen twee vendelen Duytschen van t’regement van Barlemont vuyt Vlaenderen trecken naer Liere in garnisoen, dwelcke ontmoet hebbende een troupe van sesthien soldaeten van Bergen op den Zoem op hasart gaende, vervolchden dselve naer een struwelbosken niet wijt van Duffelen altoes met heml. schermutserende. Ondertusschen gebeurde dat in tselve bosken laegen ontrent 33 soldaeten mede van Bergen voornt. die vande anderen niet en wisten ende op hasart geweest waeren in tlant van Naemen. Desen hoirende het rumoer hielden haer stille tot dat se soe naer quaemen dat sij se bekennen conden ende siende dattet Duytschen waeren ende wel vermoedende dattet van ons volck was diese vervolchden, leyden haer op beyde de

1 400 man te voet, zoo als het manuscript aangeeft, is eene schrijffout. Verdugo deed den aanval met 4000 voetknechten en 1000 ruiters. Bor geeft voor zijne gehele sterkte, ‘over 4000 te voet en 2200 peerden’. Zijne opgave, dat Verdugo ‘36 vanen en niet dan vijftigh Ruytersvanen’ liet vliegen is, wat de sterkte van de kavalerie aangaat, klaarblijkelijk onjuist; er waren slechts vijftien vanen. Volgens van Reyd had Graaf Willem Lodewijk 2500 voetknechten en 700 ruiters onder de wapenen. (X Boek, bl. 373.)

[p. 290]

sijden vanden wech in embuscade ende lieten soe de anderen aencommen, ende soe se binnen haer embuscade gecommen waeren, schooten gelijckelijck op haer aff, daerop de Duytschen de vlucht terugge naemen, ende d’ander malcander kennisse gedaen hebbende ende weder haer roers gelaeden sijn nochmael totte Duytschen innegevallen ende hebben se in route gebracht ende wel 43 van heml. dootgescooten ende geslaegen ende onder dien een Vendrich ende hebben gevangen gekregen een Hopman, een Lieutenant ende een Vendrich met noch 23 andere soldaeten ende oick gekregen beyde de vendelen. De reste van tvolck ontliept ende salveerden haer. Den tweeden Capiteyn en was bij den hoop niet, maer naer Bruessel getoogen. Naer dese defaicte trock tvoors. volck met haer gevangenen ende buyt weder naer Bergen op den Zoem toe, vuytgeseyt 7 ofte 8 die gingen noch tot voor Antwerpen ende kregen aldaer eenige borgeren gevangen ende twee van heml. quaemen soe naer aende stadt dat se vande wacht geschooten werden, d’anderen alles tot Bergen gecommen sijnde presenteerden terstont de twee vendelen aenden Gouverneur die se aen Sijn Ex^tie dede senden.

[Den lesten Septembris]

Den lesten Septembris begonst Verdougo met sijn leger van Sijgerswolde te vertrecken over de Swarten dijck naer Zuytlaeren ende dede in tvoorbijtrecken alle de huysen in brant steecken ende quam logeren niet wijt van Zuytlaeren voornt. Te desen daege trocken de 4 Hollantse compagnien door der Goude naer Amsterdam om naer Vrieslant te gaen. Ende soe wederom in den Haege gecommen was den Oversten Frens als gesant van Coelen ende Gulick om de gevangenen los te hebben die op de executie vande Graevinne van Nieuwenaer gevangen waeren, werde hij in den Raede van Staete in tbijwesen van Sijn Ex^tie gehoort, door wiens tusschenspreecken de saecke eyntelijck bij accoort affgedaen werde.

[Den eersten Octobris]

Den eersten Octobris begonstet seer te waijen ende de locht te ontstellen om te regenen, daerdoor Verdougo gesonden hebbende voor Groeningen in tSchuytendiep, het ordinaris garnisoen onder tgebiet van Graeff Frederick begonst alle sijn saecken aen te stellen om te vertrecken vresende het bederff vande wegen. Graeff Willem siende tvertreck vanden viant hielt hem tot Oldebert stille.

[Den ij^en Octobris]

Den ij^en Octobris regende ende wayde het seer, daerdoor Verdougo begonst sijn vertreck te verhaesten ende naer Daelhem te marcheren. Graeff Willem hielt hem stille. Oick quam de vijffde Hollantse compagnie tot Dort ende 3 vande Zeeusche.

[Den iij^en Octobris]

Den iij^en Octobris regende, hagelde ende stormde het seer ende quam tleger van Verdougo des avonts logeren tot Daelhem, oick vertrocken door

[p. 291]

der Goude naer Amsterdam dvoors. vier vendelen knechten om haer daer bij de andere vier te vervougen ende soe tsamen naer Vrieslant te gaen sonder voorder verwachten om bij Graeff Willem (die hem tot Oldebert stille hielt) te commen met last nietemin om de vendelen van Langvelt ende Bovetis binnen Steenwijck te laeten soe het noot waere, twelcke daernaer alsoe geschiede.

[Den iiij^en Octobris]

Den iiij^en Octobris continueerde den regen ende storm seer, waerdoor bedorven sijnde den wech van Schoenerbeeck, dede Verdougo de boeren alomme op ontbieden om een wech te commen maecken beneden Coevoerden omme, recht op thuys ter Clooster ofte van Harman van Camp aen, daar t’moer niet diep en is ende oick niet wijt, want die werde genomen vanden Daelhemse wech daer tgerechte ofte de galge plach te staen, recht op thuys ter Closter aen, daer noch tusschen beyden eenich hooch lant leyt. Desen wech dede hij maecken om altoes daerover te mogen commen naer Groeningen ende om die vast te maecken dede het moer gansch opschieten ende op de harde gront onder den wech bouwen met meenichte van boomen ende rijs ende soe optrecken tot boven t’moer, ten eynde die door t’moer niet bedorven en conde werden tot welcken eynde hij met sijn gansche leger tot Daelhem bleeff stille leggen gelijck mede Graeff Willem tot Oldebert. Te desen daege quaemen in den Haege ende werden Sijn Ex^tie gebracht de 2 vendelen tot Duffelen gekregen den 29 Septembris.

[Den v^en Octobris]

Den v^en Octobris regende het altemet eens maer en wayde niet soe seer. Den viant bleeff tot Daelhem ende ginck mettet maecken van sijn begonnen werck voort, oick bleeff Graeff Willem tot Oldebert. Eenige ruyteren van Bergen op den Soem gerencontreert hebbende de vaene ruyteren van Hoochstraeten, sloegen dselve in de vlucht ende kregen wel 40 gevangenen net heure peerden, die sij alles tot Bredae ende van daer weder naer Bergen voors. brachten. Oick toogen door der Goude naer Amsterdam de resterende 3 Zeeusche vendelen om naer Vrieslant te gaen ende d’anderen te volgen.

[Den vj^en Octobris]

Den vj^en Octobris trock den viant met een deel van sijn volck voorbij Coevoerden over t’moer ende den begonnen wech, om naer thuys te Gramsbergen te gaen hebbende bij hem 2 cleyne veltstucken.

[Den vij^en Octobris]

Den vij^en Octobris was het buijch ende regenich weder den heelen dach ende nacht. Den viant begonst met sijn twee stucxkens op thuys te Gramsbergen te schieten, dat 30 soldaeten daerop sijnde overgaven met beloften van binnen een jaer buyten Hollant niet te dienen. Den viant tooch terstont naer de schantse vande Veenbrugge, die hem mede overgegeven werde bij 20 soldaeten daerinne leggende, die met haer geweer vuyt

[p. 292]

toogen. Hiernaer ginck den viant op den avont weder logeren bij de anderen hoop aen Harman van Campshuys. Verdougo ginck mettet opmaecken vanden wech seer voort ende dede tot verseeckerheyt van dien op beyde de eynden een schantse maecken, d’eene op den galgenberch op den wech van Daelhem, ende d’ander aen Harman van Camps huys.

[Den viij^en ende ix^en Octobris]

Den viij^en ende ix^en Octobris regende ende wayde het daechs ende snachts seer ende bleeff Verdouge tot Daelhem stille, macckende den wech ende de begonnen schantsen, daeraff twerck mits tquaede weder seer slappelijcken voortginck. Graeff Willem bleeff mede tot Oldebert stille ende desen heelen tijt door bleeff ons volck in de Bommelerweert slille ende de Yren tot Ortten ende gingen die vanden Bosch ende de Graeve met haer schantsen ende bolwercken te maecken voort.

[Den x^en Octobris]

Den x^en Octobris regent ende waytet seer den ganschen dach ende nacht ende hielen Verdougo ende Graeff Willem met heur legers haer stille. Die van Groeningen prepareerden een convoy van vivres om op morgen naer Verdougos leger te senden, twelck Graeff Willem vernomen hebbende heeft tselve gccommuniceert mette Rithmeesters int leger sijnde ende heml. gelast te sien wat advantaige sij daerop souden konnen krijgen, die des nachts haer daertoe reede gemaeckt hebben.

[Den xj^en Octobris]

Den xj^en Octobris regent ende wayt het seer den ganschen dag ende nacht. Des morgens heel vrouch sijn alle de ruyteren van Graeff Willem vuyt haer leger te Oldebert gescheyden ende sijn over den Swartendijck gereden naer Rolden ende den harden wech van Coevoerden ende hebben op den naernoen aldaer aengetroffen tvoors. convoy ende wel 50 waegens gekregen met verscheyden soetelaeren ende vande waegenpeerden ontrent 80, sijnde de reste vuytgespannen ende ontreden, tgoet dat op dese waegens was hebben se ten deele met genomen ende de reste aen stucken geslaegen ende bedorven. Dan soe onse ruyteren den viant (die naer Groeningen vluchte) in volle loop vervolchden van Rolden aff tot Haeren toe ende oick door de slachboomen ende voorbij de schantse aldaer ende den Heere van Potlis hem wat te verde engaigeerde, mits de furie van sijn peert tot dicht aen Groeningen toe, meynende beter gevolcht te wesen bij onse ruyteren, die mits den quaeden ende grooten wech niet wel voort en mochten, is hij bij den viant aldaer overvallen, seer gequetst ende gevangen gekregen ende soe naer Groeningen gebracht. Desen dach ontboot Syn Ex^tie vuyte Bommelerweert wederomme den Heere van Barchon ende sondt aen hem patenten voor alle tvolck dat daer noch lach om elcx in garnisoen te gaen volgende dselve patenten.

[p. 293]

[Den xij^en Octobris]

Den xij^en Octobris was het tamelijck weder, maer begonst op den avont wederom te regenen ende begonsten de ruyteren tvoors. convoy geslaegen hebbende weder in tleger tot Oldebert te commen, daer op den achternoen mede quaemen negen vande elff vendelen laest derwaerts geschickt, vande welcken de twee tot Steenwijck gebleven waeren. Verdougo bleeff tot Daelhem ende aende huysen ter Clooster ende ter Schere stille altoes maeckende aen sijn wech ende de schantsen.

[Den xiij^en Octobris]

Den xiij^en Octobris regende het op den avont wat ende bleven de legers alomme stille.

[Den xiiij^en Octobris]

Den xiiij^en Octobris bleven de legers tot Oldebert ende Daelhem stille ende begonst tvolck vuyte Bommelerweert te vertrecken naer heure respective garnisoenen volgende dvoors. patenten aenden Heere van Barchon gesonden.

[Den xv^en Octobris]

Den xv^en Octobris regendet wat ende begonsten veel boeren vuytet lant van Zallant te vluchten naer de steden, meynende dat den viant met sijn leger daer commen soude, daerdoor een grooten alarme ontstont binnen Hasselt ende oick eenich rumoer binnen Swol, sonder datter nochtans yet anders volchde. De oirsaeke van tvluchten vande boeren was dat Otto van Egmont Drost van Zallant aen des viants sijde de boeren toegescreven hadde, dat hij haer niet langer en const beschermen, dat sij daeromme haer beesten wel mochten drijven naer de beslooten steden. Desen dach, omdat men vreesde dat den viant naar Zallant wel commen mochte, hoewel men in den Haege in Hollant vande voors. tijdinge noch niet met alle en wiste ende dat de ruyteren tot Oldebert niet veel en prouffyteerde ofte consten vuytrechten, heeft Syn Ex^tie patente daerwaerts gesonden, omme dselve in haer garnisoen te doen gaen ende tlant bewaeren, doende de vaenen vande Graeven van Hohenloe ende Philps van Nassau naer Nieumegen gaen, Louys Laurens naer Hoesden, Barchon naer Swol, Espinoy naer Steenwijck ende den Drost van Zallant met du Bois naer Deventer (daer sy om de servitien wille niet dan met groote moeyten inne en quaemen ¹ ende de reste alomme in tlant van Zutphen in garni-

1 Dat dese servitien in dit quartier seer groote swaericheyt maeckten, jae soe verre, dat die van Swol dese eene vaen niet innelaeten en wilden, niet dat sij begeerden dat de Generaliteyt de servitien betaelen souden, maer dat dselve heml. alleen haere auctoriteyt soude leenen om een voet te mogen geraemt werden, daermede die over tlant van Overijssel soe wel steeden als platte landen eenpaerlijcken mochten gevonden werden, want het kennelijck is dat de dorpen bevrijt werden mettet garnisoen vande steden. Dit dreven oick die van Deventer soe seer, dat sij niet dan eene vaen ruyteren inne en begeerden te hebben, ten waere de Generaliteyt ofte yemant anders de servitien vande tweede vaene betaelde. 6elijcke swaericheyt bevint men alle daechs in meer frontiersteden, daeromme het seecker is, dat een meerder eenicheyt tusschen de provintien soude wesen, bij soe verre de Generaliteyt alomme de servitien wilden betaelen ende wederom naer haer trocken de middelen vande frontiersteden, die anders mette selve servitien soe t’onder gehouden werden, dat sij niet en konnen opcommen. Immers leert de experientie wat swaericheyt datter valt tusschen Bommel ende Gelderlant, omdat die van Hollant de servitien tot Bommel betaelen, ende tusschen Hasselt ende Overijssel, omdat die van Vrieslant tot Hasselt de servitien betaelen, beneffens indien de Generaliteyt de servitien droech en souder egeen swaericheyt wesen om volck in eenige steden innetebrengen want de poorten alomme altoes oepenstaen souden, jae souden de regierders vande frontiersteden selffs commen solliciteren om veel volcx inne te hebben, twelcke de provintien die voortst vanden brant vander oirloge gelegen sijn ende sulcx de minste garnisoenen ende servitien hebben te draegen als Hollant ende Zeelant meest tegen staen, tot haer eygen ontlichtinge ende beswaernisse van haer bontgenooten. (Aanteekening van den Schrijver.)
De kwestie van het innemen van garnizoen in de grensvestingen was een voortdurend punt van bezwaar voor de regering, en de hier besproken weigering van Zwolle en Deventer om zich naar de bevelen van den Raad van State te voegen levert in hare bijzonderheden eene uitmuntende bijdrage tot de kennis van het legerbeheer van die dagen, en van de moeijelijkheden, waarmede de Raad van State vaak te worstelen had. Wij hebben daarom een uittreksel uit de Resolutiën van dat staatsligchaam, die op deze zaak betrekking hebben, als Bijlage hierachter gevoegd.

[p. 294]

soen, vuytgeseijt de vaen van Onstae, die in tleger van Graeff Willem bleeff. Desen dach vertrock de resie van ons volck vuyte Bommelerweert in garnisoen ende quam de compagnie vande guarde metten Heere van Barchon weder naer den Haege, ende hiermede eynde de tocht ende inlegeringe in de Bommelerweert blijvende de Yren noch tot Ortte stille.

[Den xvj^en Octobris]

Den xvj^en Octobris was het regenachtich weder ende hielden de legers haer tot Oldebert ende ontrent Coevoerden haer stille, vuytgeseyt dat alle de ruyteren van tleger van Verdougo gingen logeren tot Laerwolt om Coevoerden mede van dier sijde beset te houden. Op den avont quam den Heere van Barchon mette guarde in den Haege, die van Vlissingen ende Oosteynde sonden desen dach twee compagnien knechten om naer Vrieslant te gaen, daeraff sij haer te vooren geexcuseert hadden.

[Den xvij^en Octobris]

Den xvij^en Octobris was het betrocken weder, de legers voors. bleven stille leggen ende de twee compagnien Engelschen gecommen sijnde ontrent Dordrecht werden aldaer opgehouden, omdat men nu in tseecker wiste, dat den viant de schantse op de Boertang niet aentasten en wilde ende werden gelast naerder bevel te verwachten.

[Den xviij^en Octobris]

Den xviij^en Octobris was het regenachtich weder ende quaemen in den Haege eenige Gedeputeerden van Bredae, claegende dat den viant hem heel sterck maeckte tot Herentals ende ontrent Antwerpen, dat sij daeromme besorgende waeren dat hij haer stadt mochte commen belegeren ofte hem

[p. 295]

voor Steenbergen werpen, verthoenende mede datter weynich volcx in haer stadt waeren, om dselve tegen een beleg te mogen beschermen, versochten daeromme secours van meer volcx, vivres ende amunitie van oorloge voor haer stadt. Desen dach vertrock Graeff Philps met alle de ruyteren vuytet leger tot Oldebert naer heur garnisoenen volgende heure patenten ende bleeff alleen de vaen van Onstae in tleger, vertrocken mede de Engelsche voetknechten vuytet leger naer tquartier van Zutphen in garnisoen.

[Den xix^en Octobris]

Den xix^en Octobris was het regenachtich weder ende hielt den viant hem ontrent Coevoerden stille, maeckende altoes sijn wech ende schantsen. Vuytet leger van Graeff Willem vertrocken meest alle de Schotten die heel swack waeren, laetende daer alleen onder tgebiet van Morray 300 vande beste ende gesontste van alle haere vendelen ende naemen de anderen den pas naer Steenwijck om van daer naer Hollant te commen. In den Haege was men doende om op tversouck van die van Bredae te delibereren ende naer lang debat werde goet gevonden eenich volck daerwaerts te senden ende te dien fynen patente gesonden aen Pruyt ende Keerweer tot Hoesden ende oick aen Draeper omme met haer compagnien daerwaerts te gaen, werde mede een patente aende voors. Engelsen geschickt ten selven eynde ende voorts geresolveert dat men in der haest binnen de stadt noch seynden soude in t’magasijn 100 lasten rogge, 60 duysent pont cruyts ende andere provisien die daer gebreck mochten wesen.

[Den xx^en Octobris]

Den xx^en Octobris was het schoen weder ende vertrocken naer Bredae vuyten Haege de compagnie vande guarde, van voor Dordrecht de twee Engelsche vendelen naer Vrieslant gedestineert, vuyt Hoesden Keerweer ende Pruyt ende vuyt Bommel Hopman Draeper om haer in der haest binnen die stadt te begeven.

[Den xxj^en Octobris]

Den xxj^en Octobris regende het den heelen dach ende vertrocken van Oldebert op Graeff Willem met alle de Vriesche compagnien ende de Stichtse ende de 9 laestgecommen vendelen mette 300 Schotten onder Morray ende de vaen ruyteren van Onstae om naer thuys te Wedde te gaen ende dat wederom te veroveren ende werde tregement van Loockeren sterck 10 vendelen gesonden naer Visvliet ontrent de Monickesijl, om aldaer tlant voor inval vanden viant te bewaeren.

[Den xxij^en Octobris]

Den xxij^en Octobris was het tamelijck weder ende marcheerde Graeff Willem vast naer Wedde toe, die mits den quaeden wech niet wel voorts commen en conste.

[Den xxiij^en Octobris]

Den xxiij^en Octobris was het seer schoen weder ende ginck Verdougo selffs logeren op thuys ter Scheere ofte Jan van Steenwijck, omdat de

[p. 296]

schantsen vanden wech in defensie begonsten te commen, sont oick vuyt sijn leger bij Coevoorden 1000 man te voel ende 3 vaenen ruyteren met 2 stucxkens geschuts naer Ruynen om dselve plaetse weder inne te nemen, terwijle de onsen naer Wedde gingen. Dese quaemen des avonts voor Ruynen, besetten tselve ende dede des nachts haer stucxkens planten.

[Den xxiiij^en Octobris]

Den xxiiij^en Octobris was het schoen weder ende dede den viant thuys te Ruynen opeyschen, twelcke die van binnen opgaven, om dattet niet houbaer en was ende trocken met haer geweer aff. Den Heere van Potlis binnen Groeningen gevangen sterff aldaer desen dach van sijne quetsuyren, daer Sijn Ex^tie ende de Staeten droevich om waeren, om dattet een seer nuchteren, voorsichtich Heere was ende daer beneffens een goet soldaet.

[Den xxv^en Octobris]

Den xxv^en Octobris was het schoen weder ende quam Graeff Willem met sijn leger niet wijt van Wedde. tVolck vanden viant voor Ruynen geweest, trocken wederom naer Coevoerden. Ende dede den Heere van St. Aldegonde (die van sijn reys in den Phals met Jonckvrou Louyse gedaen, wedercommen was) sijn rapport in de Staeten Generael ende leverde daerover brieven vanden Palsgraeff ende Palsgraevinne, houdende veelvoudige recommendatien ende congratulatien ende offren om mette dselve alle goede nabuyrschap ende correspondentie te willen houden, verclaerende daerbij den voorn. S^t Aldegonde, dat den Archiducq Ernestus versocht hadde Graeff Johan van Nassau den Ouden om van sijnen twegen hem te laeten gebruycken om tusschen hem ende den Staeten Generael der Vereenichde Nederlanden over ende weer te trecken ende te handelen den pais voor de selve Nederlanden met verclaeringe dat hij den selven Staeten ende heure steden ende leden soude laeten bij heur religie, mits dat se alleen hem (als de gifte van Coning van Spangien hebbende) voor haeren heer aennaemen, twelcke Graeff Johan alles affgeslaegen ende hem mits sijn ouderdom daeraff geexcuseert hadde, vresende datter bedroch onder mochte schuylen, veradverteerde daeromme den Staeten voornt. vuyten naeme vanden voors. Phalsgraeff, dat sij tegen sulcke ende gelijcke handelingen op haer hoede wesen souden, verclaerende tselve met veel wijtluftige redenen ende sijne goede genegentheyt totten Staeten voornt. ende oick dat den Archiducq noch niet op wech en was om te commen, van welck rapport de Staeten Generael den Heere van S^t Aldegonde seer bedanckten, verclaerende dat tselve ende de brieven vanden Heere Phalsgraeff heml. aengenaem waeren ende dat sijl. Sijne K. F^l. G. daerop naer behoiren souden doen antwoorden. Desen dach sonden die van Groeningen het dode lichaem

[p. 297]

vanden Heere van Potlis met een schuyte het Groeninger diep aff naer de Soutcamp toe, van waer tselve gebracht werde naer Lieuwerden.

[Den xxvj^en Octobris]

Den xxvj^en Octobris was het schoen weder ende quam Graeff Willem vrouch met alle sijn volck voor thuys te Wedde ende belegerde hem daer voor. Oick quaemen alle de Schotten vuyt Vrieslant gecommen (vuytgeseyt de 300 die met Morray waeren) ter Goude versouckende ende verwachtende patenten, om daermede in garnisoen te gaen ende te refraischeren. Desen dach werde den Heere van Potlis tot Lieuwaerden begraeven.

[Den xxvij^en Octrobris]

Den xxvij^en Octrobris wast schoen weder ende dede Graeff Willem om thuys te Wedde syn approchen maecken ende des nachts daervoor planten 3 stucken van Bellingwold gecommen, maer hielt Verdougo met syn leger hem stille.

[Den xxviij^en Octobris]

Den xxviij^en Octobris was het schoen weder ende dede Graeff Willem thuys te Wedde opeyschen, daerop die van binnen begonnen te parlamenteren ende gaven eyntelijck thuys op in handen van Graeff Willem sonder schooten te verwachten ende togen met haer geweer vuyt. Graeff Willem bleeff des nachts aldaer.

[Den xxix^en Octobris]

Den xxix^en Octobris was het schoen weder ende liet Graeff Willem sijn leger tot Wedden stille blijven ende dede van alle nootdruft voorsien de schantse op de Boertang, daer hij selffs inne tooch om die te besien. Die vanden viant tot Winscooten laegen verliepen het fort, twelck Graeff Willem mede dede besetten. Desen dach scheyden vrouch vuyt Bredae de 2 compagnien Engelschen (daer binnen gesonden) om weder naer Oosteynde te gaen ende Vlissingen ende oick de compagnie vande guarde om weder naer den Haege te gaen, omdat geevanesceert was het rumoer van die stadt te belegeren ende den viant naer Vlaenderen begonst te marcheren.