Journaal. Deel 1, boek 1

Vanden tocht in Vlaenderen, geduyrende men in de Bommelerweert lach.

Den xxiiij^en Julij was het tamelijck weder ende quaemen ons volck des morgens vrouch in Vlaenderen aende Calffstaert aen lant, ende setten al-

[p. 258]

daer haer peerden ende voetvolck op tlant ende marcheerden naer Hulst toe, daer se haer sterck vonden 28 vendelen voetknechten ende 8 vaenen ruyteren, te weeten de vaenen van Sijn Ex^tie, beyde de Baxen, Chinsky, Edmont, Herauguiere, Louys Laurens ende Pouli, ende daer gerust hebbende eenige vuyren, sijn des nachts ontrent 9 vuyren begonnen te marcheren, deelende haer volck in twee hoopen ende omdat se de schantse van St. Janssteyn, leggende op den grooten wech, ende eenige anderen mosten wijcken, hebben de soldaeten tot over de knieden ende somtijts totten buyck toe in twaeter moeten marcheren meer als een vuyre lang en weder op den wech commende, hebben eenige ruyteren vanden viant ontmoet, die op verscheyden plaetsen schiltwacht hielde, dwelcke vernemende ons volck hebben alles de vlucht genoemen naer Steecken, daer den jongen Dragon met ontrent 1000 man te voet was, dien sij soe verschrickt hebben dat hij den selven nacht ontrent 2 vuyren met grooter confusie van daer vertrocken is, mette voors. ruyteren, verlaetende Steecken mette drie schantsen (want op elck innecommen van tdorp lach een propre schantse voor een aenloop ende was bovendien de kercke beschantst), ende hebben de voetknechten den wech genomen naer Sinte Niclaes ende Antwerpen ende de ruyteren naer Gent. Desen dach brachten eenige ruyteren van Doncq in tleger tot Hedel 5 gevangen ruyteren vanden viant, daeronder een Corporael was, die à la picquoree geloopen ¹ ende gevangen waeren, wesende Luyckenaers ende Bourgongons. Dese confirmeerden tvoors. vertreck van Herpen ende dattet vuyt vrese geschiet was, seggende datse nu rontsomme de Graeve laegen ende daer blijven souden, tot dat men sien soude wat Sijn Ex^tie in de sinne hadde ende waer hij met sijn leger heenen wilde. Op den achternoen sondt den Marquis de Warenbon 50 ruyteren tot tegen over de Voorne, om tijdinge te hooren ende te sien waer ons volck de brugge mochte geslaegen hebben, ende hoe wel heur bij de boeren geseyt werde, dat de brugge noch niet geslaegen en was, en hebben sij tselve evenwel niet willen geloven, nochte op den oever vande Maese derven commen om sulcx te sien, maer hebben den Schout van Lit ende eenige boeren gevangen ende gebonden mede geleyt, om naerder verclaeringe daervan te hebben. Die van Ortten houden haer stille ende die vande stadt gaen mettet opmaecken van haer begonnen bolwerck voort, daertoe haelende de aerde van Ortte, daert heel hooge is, alwaer op den avont ontrent 10 vuyren veel vieren rontsomme het leger gemaeckt

1 Op een strooptogt uitgegaan.

[p. 259]

werden, ende daernaer seer met roers ende musquetten geschooten tot vier maelen toe achter een, soe men vermoet ter eeren van Sint Jacob, die der Spangiaerden patroon is.

[Den xxv^en Julij]

Den xxv^en Julij quam den Graeve van Solms vrouch met sijn volck in Steecken ende verstaende dat den viant in vougen als vooren gevlucht was, heeft alle de cavalerie naer gesonden om tvoetvolck te achterhaelen ende inrijden, dan meynende den wech van tvoetvolck te volgen, hebben bij ongeluk den wech gevolcht daer de ruyteren heenen gereden waeren ende van dien eenigen achterhaelt hebbende, hebben die geslaegen ende oick eenigen gevangen gekregen, de reste is het voorts ontloopen. In dit volgen hebben onse ruyteren eenigen buyt gekregen, hoewel heel weynich ende sijn soe weder te rugge getoogen naer Steecken. Middelertijt hebben tvoetvolck vanden Graeve van Solms alle de huysen doorsocht ende nergens eenigen sonderlingen buyt gevonden, jae in theele dorp niet dan eene boerinne gevonden, om redenen dat de boeren vuytet lant al ettelijcke daegen van te vooren gewaerschout waeren ende met alle haer beesten ende moebelen vertrocken, geduyrende ons volck onder Cats was blijven leggen, waerdoor ten deele toegecommen is, dat se weynich buyts becommen hebben. Eenige Schotten bij gevalle commende in de kercke, hebben aldaer 2 tonnen cruyts gevonden ende soe veelen daeromme liepen om cruyt te nemen, is bij ongeluck een lont in tcruyt gevallen, twelcke aengaende heeft eenigen gansch gequetst ende oick eenigen doot geslaegen, waerdoor tvolck ontsteeckende met gramschap hebben bijnaest tgansche dorp van Steecken affgebrant, sonder dat heml. sulcx heeft connen verbooden ofte belet werden ende sijn op den avont wederomme gekeert naer Hulst. Desen dach bleven de legers onder de Graeve tot Ortten ende inde Bommelerweert stille ende oick tgeschut, scheepen ende scheepbrugge aende Voorne voor tfort van Nassau. Den Coning van Vranckrijck gedaen bijeen commen hebbende binnen St. Denys een groote solemnele vergaederinge om aldaer vanden welstant van sijn lant te handelen, heeft hem tegen de opinie van alle de werelt bijnaest, verclaert papau ende catholyck romanesque ende is op huyden ter misse gegaen met een groote pompe, naer dat hij op de kerckdeure die geslooten was driemael geclopt hadde ende verclaert waeromme hij daer quam, aleer men se oepenen wilde. Heeft mede terstont hiernaer seecker bestant voor 3 maenden gemaeckt, in processie achter haer sacrament gegaen ende heel ijverich in die superstitie hem gedraegen, tsij dat hij volgende sijns vaeders voetstappen God affgaen wilde, ofte sijn vianden bedriegen. Nietemin heeft dit gedaen onver-

[p. 260]

seeckert noch van eenich accoort met die vande ligue, daeraff t’eynde toenen sal off hij hem wel voorsien heeft ofte niet, omdat hij voor t’eerste niet anders hiermede geprouffiteert heeft als belet de electie van eenen anderen Coning, daer die vande ligue scheenen seer toe te arbeyden.

[Den xxvj^en Julij]

Den xxvj^en Julij verliep den viant in tlant van Waes meest alle de schantskens daer leggende ende behiel alleen de schantse van St. Jans Steen, leggende op den grooten wech, ende noch een ander schantsken, leggende op een cleyne wech, loopende beoosten van Hulst aff naer den dijk toe, ende soe ons volck te peert ende te voet in tlant trocken om den viant te soucken ende oick eenigen buyt te krijgen, ende gecommen sijnde in tdorp van Sinte Nicolaes, sijn vanden Repelmonsche wech op de avantgarde vande onsen aengecommen ontrent 80 Lorreynoisen te peert gewaepent à la francoise van thooft totte knieden toe ende soe se wat onversiens op ons volck gecommen waeren, en hadden se meestal noch haer casket noch niet op thooft. De vaene van Sijne Ex^tie, daerover Risoires commandeert, de voorste sijnde ende niet weetende mogelijck hoe sterck den viant was, heeft beginnen alarm te roupen sonder nochtans te chargeren, waerdoor den viant tijt kreech hem te waepenen. Den Ritmeester Chinsky desen alarm hoorende is met sijn vaen voortgeruckt, ende voerbij de vaene van Sijn Ex^tie commen chergeren op den viant, daerover de ruyteren van Sijn Ex^tie mede begonnen hebbende te chargeren, ende hebben alsoe dvoors. ruyteren vanden viant overmant ende verslaegen ende ontrent 50 van heml. gevangen gekregen ende wel 60 peerden ende de anderen sijn dootgeslaegen ende ontloopen. Dese Lorreynoisen waeren seer swaer gewaepent doch slecht ende qualijcken gemonteert van peerden. Hier naer den Graeve van Solms wederkerende, heeft belegert ende beset de voors. schantse van St. Jans Steen ende de andere schantse ende heeft des nachts vuyt Hulst doen brengen 2 stucken geschuts ende doen planten ontrent 600 treden naer aen tfort, om des anderen daechs daermede te schieten.

[Den xxvij^en Julij]

Den xxvij^en Julij begonst den Graeff van Solms vrouch mette voors. 2 stucken te schieten, niet om bresche te maecken, maer hier ende daer om de defensien aff te schieten. Ontrent 10 vuyren dede hij de cleyne schantse opeyschen, die naer eenige redenen over ende weer de schantse overgegeven hebben ende sijn met haer geweer vuytgetoogen. Ende soe den Graeve voornt. verstont dat den viant hem begonst te versaemelen tot Sinte Nicolaes, dede op den avont opeyschen de schantse van Sint Jans Steen, die mede begonnen te parlamenteren, ende accordeerden oick vuyt te trecken met haer geweer ende bagagie ende trocken dien volgende noch

[p. 261]

ten selven avont vuyt ende trocken daernaer twee Zeeusche vendelen in de schantse. Voor dese schantse werden op huyden door den arm geschooten Hopman Pottei ende Hopman Dominicque door de hant. Hiernaer vertrock ons volck wederom naer Hulst ende bleven daer leggen. Desen dach was het weeck weder ende bleven de legers onder de Graeve tot Ortten ende in de Bommelerweert met alle de scheepen aende Voorne stille ende quam op den avont den Almirael Warmont weder in tleger ende ginck logeren aende Voorne. Des nachts regende het seer.

[Den xxviij^en Julij]

Den xxviij^en Julij hiel den Graeve van Solms sijn volck voor Hulst stille ende liepen eenige soldaeten om buyt te haelen hier ende daer, oick dede de Graeff meest alle de schantskens affwerpen soe tot Steecken als anderen vuytgeseyt dvoors. 2 schantsen die hij noch hiel. Middelertijt versaemelde den viant sijn macht tot Repelmonde ende Sinte Nicolas. Desen dach regende het seer ende bleven de legers onder de Graeve tot Ortten ende in de Bommelerweert stille ende tgeschut ende scheepen aende Voorne.

[Den xxix^en Julij]

Den xxix^en Julij hielt den Graeve van Solms hem noch stille voor Hulst ende hadde gaerne gesien dat tvolck dat hij bij hem hadde een tocht gedaen hadde tot onder Gent, Brugge ende Dendermonde, om tlant alomme onder contributie te mogen brengen, daertoe den Colonnel Balfour, die alleen bij tvolck vuyt Hollant gecommen was, niet en wilde verstaen, seggende alleen om de schantse te winnen daerwaerts gecommen te sijn, oick dat den viant sterck was, dat daeromme sulcx wel tot bederffenisse van sijn regement mochte strecken, indien 200 ofte 300 van dien geslaegen ofte gevangen werden, gelijck dikwils geschiet daer de soldaeten alabandon om buyt loopen ¹. Hiertoe holp seer veel dat hem docht dat den Graeve van Solms niet soe goede ordre gehouden en hadde als hij in

1 Deze expeditie naar het land van Waas was eigenlijk als krijgsonderneming van weinig of geen belang; als diversie kan zij moeijelijk aangemerkt worden, daar de beide hoofdlegers in den Bommelerwaard en bij Orten werkeloos tegenover elkander lagen; het eenige doel was het doen van een strooptogt in Vlaanderen, hoewel ook daartoe, zoo als de uitkomst geleerd heeft, de troepenafdeeling, die de Graaf van Solms onder zijne bevelen had, te zwak was, zoodra de vijand eenige krijgsmagt van beteekenis tegen hem deed oprukken. Dat Prins Maurits dit reeds van den beginne af aan heeft ingezien, blijkt uit de Resolutiën van den Raad van State, waar wij op den 23sten Julij, dus op den dag zelf dat de troepen naar Vlaanderen afvoeren, lezen: ‘Op het aengeven van Sijne Excellentie, te schrijven terstont aen den Graaff van Solms, getrocken met ruyteren en knechten nae ’t landt van Waes, dat den vijandt van sijnen aenslag (soo men verstaet) is geadverteert, ende dat des vijandts peerdevolck getrocken is naer Vlaenderen, apparentelijck om hem sijnen tocht ende aenslach te voorkomen ende te beletten, dat hij des verdacht sij, ende des Landts volck ende macht in geen pericul en stelle, maer liever daer van desistere’.

[p. 262]

t’eerste wel hadde mogen doen. Desen dach was het schoen weder ende hielen dvoors. legers haer stille, soe in de Bommelerweert als onder de Graeve ende tot Ortten, dan verminderde des viants volck alle daegen seer, die met groote hoopen verliepen. Op den avont quaemen ontrent 30 soldaeten vanden Bosch tot Bochoven ende hielen haer daer desen nacht ende volgende dach totten avont toe stille ende trocken doen wederomme, sonder dat men weet off sij daer om eenigen buyt te krijgen gecommen waeren ofte om waer te nemen ende vuyte gevanckenisse te verlossen de gevangen Capiteynen vanden viant, die noch in tleger waeren, te weeten Basselee ende Catrijs, daertoe men eenige suspitie creech omdat dselve Capiteynen tot Hedel los gingen.

[Den xxx^en Julij]

Den xxx^en Julij gingen de regementen van Balfour, Brederode ende Loockeren met alle de cavalerie tot Hulst weder tscheepe met groot miscontentement vanden Graeve van Solms, omdat se volgende sijn begeerte geen tocht door tlant wilden doen, om redenen voors. ende sijn de ruyteren gevaeren naer Bergen op den Zoem ende tvoetvolck voornt. (laetende den Graeve van Solms mette soldaeten van Zeelant tot Hulst) naer Hollant. Desen dach was het tamelijck weder ende bleeff de viant onder de Graeve stille leggen, maer vertrocken op den achternoen van Ortten Willem Standeley met alle de Spangiaerts aldaer sijnde sterck ontrent 500 man ende naemen den pas naer de Graeve toe, om van daer met t’ander volck naer Vlaenderen te gaen, daer ons volck innegevallen waeren soe sij seyden, doch nu al weder vuyt waeren, twelck sij niet en wisten. Desen geheelen tijt te weeten vanden xx^en deser aff was Sijn Ex^tie in den Haege om mette Heeren Staeten Generael te resolveren op tvoorder beleyt van tleger daer seer veel swaericheden op vielen, soe omdat dselve Staeten tot noch toe egeen consent totte extraordinaris costen van tleger gedraegen en hadden, als oick om datter geen gedeputeerden van Vrieslant in die vergaederinghe gecommen waeren om seeckere questie, die tusschen Carel Roorda ende Graeff Willem van Nassau geresen was om seeckeren brieff bij Roorda wat te vrij gescreven die Sijn Genaede interpreteerde tot injurie. De gelegentheyt van dien was ten deele desen. Graeff Johan van Nassau de jonge was al van tvoorleden jaer in Hollant gecommen ende versocht aende Heeren Staeten Generael seeckere twee ofte drie hondert duysent Keurvorster gulden, dien hij sustineerde sijn heer vaeder ten achteren te wesen aen deselve Staeten, soe vuyt saecken van sijn diensten als verstreckte penningen aen wijlen H. M. den Prince van Orangie Willem van Nassau, om op welckc propositie ende versouck te

[p. 263]

antwoorden de gedeputeerden rapport genomen hadden aen haer principaelen. Dit rapport in Vrieslant gedaen, soe tscheen en const in dat quartier niet veel vruchts baeren, daeromme den Secretaris vande Staeten aldaer (tsij vuyt goede affectie die hij Graeff Willem heuren Stadhouder toe droech ofte ter begeerte vanden selve) screeff aen Roorda ende anderen in den Haege gedeputeert, ten eynde sijl. een brieff souden willen aen Vrieslant scrijven om heml. tot eenich voordelijck antwoordt te bewegen, daerop Roorda antwoordende cerpeert eenige actien vanden Stadthouder ende eyntelijck sustineert dat de versoucken van thuys van Nassau maer een labirinthe is, daer geen eynde aen is te sien ende dat tselve niet strecken en konde dan om den Vrieschen boer tgelt quyt te maecken ende daernaer tot een rooff van haer naerbuyren te exponeren, allegerende daertoe t’exempele van Hasselt, daer Graeff Willem belooft hadde tVriesche garnisoen vuyt te nemen. Dit is in somma tgeene sijn Genaede soe hooch opnam dat hij Roorda daerover gescholden hadde, die men daeromme in de Staeten Generael niet en mocht deputeren ende konsten die van Vrieslant niet wel beweecht werden eenen anderen te committeren. Dese actie van Roorda heeft onder de hant soe veel menschen naerdencken gegeven, dattet het huys van Nassau in veele versoucken metter tijt wel mocht grootelijckx beletten, omdat van dien bijnaest egeen eynde is ¹. Desen dach quaemen in den Raede van Staete ende naemen possessie Aelbrecht Foock van wegen die van Vuytrecht ende Vitus Caminga van wegen die van Vrieslant, commende in de plaetse van Kempe van Donia, die weder naer Vrieslant ginck. Op den avont tvolck vuyt Vlaenderen gecommen sijnde voor Armuyden ende den Hopman Gistelles droncken sijnde ende haer willende doen tscheepe gaen is onder de regementen van Brederode ende Loockeren eenige beroerte ontstaen, seggende eenige soldaeten dat men heml. haer gelt onthiel ende in veel maenden geen affreeckeninge gegeven en hadde, jae

1 Zie hierover den brief van Graaf Jan de Oude aan zijnen zoon Jan de Jonge van den 14den Febr. 1593, en dien van Graaf Willem Lodewijk aan Graaf Jan de Oude van den 16den Mei 1593 (Gr. v. Prinsterer, Archives, II Serie, T. I, pag. 223 et 235). De hevige twist tusschen Graaf Willem Lodewijk en Roorda, die hoofdzakelijk zijnen oorsprong had in de ontruiming van Hasselt door het Friesche garnizoen, hetgeen door de partij van Roorda als een verkorting van het regt van Friesland werd aangemerkt, is bij de gelijktijdige schrijvers uitvoerig behandeld. Bij geen hunner vinden wij evenwel melding gemaakt, dat, zoo als Duyck hier te kennen geeft, ook de geldelyke pretensiën van het huis van Nassau-Dillenburg eene der aanleidingen tot die twist geweest zijn. Uitvoeriger bescheiden aangaande deze zaak vindt men op het Rijks-Archief in eene breede memorie van Willem Lodewijk (Loketkas Holland A.A. 3, n^o. 5) en in een paket n^o. 70, Stukken rakende Will. Lod. 1596, n^o. 136/204.

[p. 264]

quaemen eenigen soe verre, dat sij riepen slaet doot de overicheyt, wij willen tgelt hebben dat de Heeren Staeten voor ons betaelt hebben, doch sijn eyntelijck met sachte woorden ter neder gestelt ende naerdat hem verthoent was dat sij den Heere (dien sij bekenden dat betaelt hadde) den tocht niet en mochten weygeren ende te gelegenertijt met heure Capiteynen mochten reeckenen sijn eyntelijck tscheepe gegaen ende voortsgevaeren. De meesten onder desen waeren de vendelen van Marnix, Marquette, Schungel ende den jongen Plettenburch met eenige anderen.

[Den xxxj^en Julij]

Den xxxj^en Julij was het tamelijck weder ende Standeley mette Spangiaerts voornt. gecommen sijnde bij de Graeve in tleger, is op huyden daervuyt vertrocken metten Marquis de Warenbon ende met alle de andere Spangiaerts ende cavalerie die in tleger noch waeren ende hebben te saemen den pas genomen naer Bruessel sterck in alles ontrent 1500 man, tsij om naer Vlaenderen ofte Vranckrijck te gaen daer den Coning Dreux innegenomen hadde ende sijn leger naer Paris toegebracht ende hem verclaert catholijcke als boven, ende dat sij daeromme vreesden geduyrende de treves eenigen inval in Artois, te meer soe Graeff Carel confuselijck vuyt Vranckrijck vertoogen ende alle sijn volck tot Hesdyn soe seer gemutineert waeren, dat se eenige Capiteynen doot geslaegen hadden. Tvoorder volck vanden viant tot Ortten ende ons volck in de Bommelerweert ende aen Voorne hielen haer stille gaende die vanden Bosch altoes met haer begonnen bolwerck voort, haelende haer eerdt van Ortten, om haer stadt te verstercken ende de aerde om Ortten laech te maecken, twelcke sij anders achten dat metter tijt heml. wel mocht schaedelijck wesen. Op den avont quaemen eenige scheepen met soldaeten vuyt Vlaenderen gecommen tot onder Dordrecht ende bleven daer stille leggen verwachtende de andere scheepen.

[Den j^en Augusti]

Den j^en Augusti bleeff ons volck in de Bommelerweert stille leggen, gelijck van te vooren niet anders doende dan de boeren haer vruchten als appelen, peeren, bonnen, erweeten, garst ende haver aff eetende, blijven mede tvoorder volck vanden viant onder de Graeve ende tot Ortten stille. Desen dach was het schoen weder ende quaemen alle de voordere scheepen met tvolck vuyt Vlaenderen tot voor Dordrecht ende bleven te saemen aldaer leggen wachten op bescheyt om te weeten, wat sij doen souden ende trock den Colonnel Balfour (die op den tocht van Vlaenderen alleen als Colonnel mede geweest was) naer den Haege om bescheyt te hooren, ende eensamentlijck hem tegen Sijn Ex^tie ende de Staeten te verdedigen, soe den Graeve van Solms over hem mocht geclaecht hebben. Te desen daege terstont naer de predicatie vergaederden de Staeten Generael ende

[p. 265]

om de tijdinge van Vranckrijck wille ende van Graeff Carel voornt. resolveerden dat men tleger noch te velde houden soude, om daermede sulcx aen te grijpen, als de occasie leeren soude ende dat te dien fynen tvolck van Dordrecht naer Hedel trecken soude ende den Almirael Warmont in den Haege commen metten commis vande artellerie, om op den treyn van dien naer behoiren te ordonneren, ende omdat die van Zeelant verclaerden tottet consent vande extraordinaris oncosten te draegen, niet gelast te wesen, werden naer Zeelant gesonden Meynaertsz Teelinck ende Foeck om heml. tottet selve consent ende continuatie van tleger te induceren.

[Den ij^en Augusti]

Den ij^en Augusti was het tamelijck weder ende vertrock den Almirael Warmont (niet wetende vande voors. resolutie) naer Thiel ende Nieumegen; tvolck soe vanden viant als van ons hielt hem alomme stille. Desen dach gingen de brieven vuyten Haege, om den Almirael ende commis voors. aldaer te doen commen ende om tvolck van voor Dordrecht naer Hedel in haer oude quartieren te doen vertrecken, oick vertrocken vuyten Haege dvoors. drie gedeputeerden naer Zeelant.

[Den iij^en Augusti]

Den iij^en Augusti regende het des morgens seer ende was naernoen beter weder ende waeren die van Creveceur vuyt ende haelden 17 koybeesten dicht onder de stadt vanden Bosch. Oick vertrock alle het volck dat noch onder de Graeve lach, daeraff 4 vendelen bij de Graeve over de Maese voeren ende naemen den pas naer Berck ¹ om soe naer Overijssel te gaen ende de reste nam den pas naer Bruessel, vanden welcken onderwege aff trocken thien vendelen Waelen ende quaemen snachts tot Ortten. Men en weet niet seeckerlijck off dit vertreck vuyt vrese alsoe geschiede, dan off se ontbooden waeren. Desen dach creech men tot Hedel brieven van Sijn Ex^tie, dat men de oude quartieren voor tvolck wederom inruymen soude ende doen prepareren om heml. daer weder te logeren, twelcke alsoe gedaen werde ende ginck Louys Laurens met sijn ruyteren van Amelroye nederwaerts aff logeren. Oick vcrtrocken alle de scheepen van Dordrecht naer Gornichem, om soe naer Hedel te commen. Die vanden Bosch arbeyden doorgaens seer aen tvoors. bolwerck ende catte beoosten de Orttensche poort, daer se nu gestaedick in twerck hielen over de 100 karren ende seer veel volckx altoes de aerde van Ortten haelende om de plaetse daeromtrent heel leech te maecken ende haer stadt tegen de approchen van daer te verstercken.

1 Rijnberk. De naam van deze plaats wordt op velerlei wijzen geschreven: beurtelings vindt men Rhijnberk, Rheinberg, Berck, Bergen, Berg enz.

[p. 266]

[Den iiij^en Augusti]

Den iiij^en Augusti vertrock vrouch van Rossum de compagnie van Matthijs Helt, ¹ om naer Geertruydenberge in garnisoen te gaen, omdat de stadt tot verscheyden plaetsen open lach, soe daer men het nieuwe halve bolwerck maeckte als daer men beyde de ravelijnen vertooch, vergroote ende aende stadt vast maeckte, waeromme de drie vendelen die daer waeren niet sterck genouch en waeren om de wachten naer behoiren te konnen besetten. Op den middach vertrocken van Ortten alle de Duytsen ende eenige Italiaenen met ontrent 70 Waelen (wiens vendelen aldaer niet en waeren) ende bleven de andere Waelen ende Iren aldaer over dewelcken du Wal commendeerde. Dese Duytschen ende anderen geaccomodeert met waegens vuyte stadt vertrocken naer Eyndoven, om haer aldaer te vervougen bij de geenen die vande Graeve vertrocken waeren, dan onderwege ontmoete heml. den Colonnel Standley, brengende last dat de Duytsen ende Waelen wederom keeren souden naer Ortten, twelcke de Waelen gedaen hebben, maer de Duytsen sijn dien niettegenstaende door getoogen. Op den avont quaemen eenige scheepen met soldaeten van tSchots regement tot Hedel ende d’anderen altemael tot Wel ende Amelroy, maer bleven alles desen nacht tscheep om dattet te laet was haer quartieren te begrijpen.

1 Matthijs Helt, genoeg bekend door zijn heldhaftig gedrag bij de verrassing van Breda, werd den 5den November 1592 aangesteld tot kapitein van het vendel voetknechten, dat door het overlijden van den kolonel Dorp opengevallen was (Commissieboek van den Raad van State, 1591-1599, bl. 43 verso). Hij werd den 21sten Mei 1597 bij een mislukten aanslag op Venlo doodgeschoten.

[Den v^en Augusti]

Den v^en Augusti vrouch quaemen de voordere scheepen met tvolck tot Hedel mede aen ende trocken alles te lande ende gingen logeren in haer oude quartieren, te weeten de 10 vendelen Schotten tot Hedel in haer oude quartieren ende 4 vendelen van Brederode ende de 6 van Loockeren tot Wel ende Amelroye. Dit den viant vernemende die tot Ortten lach, begonst sijn tranchee vaster te maecken ende om alle embuscaden te beletten, dede alle de ruychten van riet ende anders rontsomme Ortten een groot stuck weechs heel affmayen ende affhouden, versterckten mede dapper haer wacht ende brachten haer sentinellen veel in getaele heel verre vuyt, opdat se niet schielijcken en souden mogen overvallen werden.

[Den vj^en Augusti]

Den vj^en Augusti regende het des voornoens seer, dan was daernaer beter weder ende arbeyden die vanden Bosch seer aen haer catte ende bolwerck ende die van Ortten aen haer tranchee, doende op den middach vuyte stadt daerinne brengen twee halve canons om te stellen op de ad-

[p. 267]

venuen tegen de aencompste vande onsen, in alles haer aenstellende off sij van meyninge waeren daer te blijven ende met haer volck ende leger tot Ortten sterck ontrent 1000 man te beletten, dat men de stadt niet en soude belegeren (als Verdougo in tjaer 91 voor Groeningen gedaen hadde) daertoe al evenwel aen onse sijde niet veel apperentie en was, omdat wij weynich vendelen bijeen hadden als te weeten, niet dan 40 vendelen voetknechten ende 6 vaenen ruyteren die te saemen niet vuytmaecken en mochten 4000 vechtende mannen, waeromme oick sulcx niet wel mogelijck en is, sonder eenige Zeeusche ende Vriesche compagnien, die men voor dese tijt quaelijcken bij een soude konnen krijgen, omdat elcx genouch in tsijn sijn eygen volck van doen hadde. Desen dach begonst den Gouverneur vande Graeve een schantse te maecken over de stadt op de andere sijde vande Maese, op deselve plaetse daer den Heere van Hemert weleer een halve maene gemaeckt hadde ende arbeyden daeraen met groote neersticheyt, dwingende alle de boeren daer ontrent ende de burgers vande stadt daeraen te arbeyden. Dit werde bij heml. gedaen soe men vermoet om oick daermede te beletten, dat men de stadt niet gevouchelijck en soude mogen belegeren.

[Den vij^en Augusti]

Den vij^en Augusti was het tamelijck weder ende hielt hem den viant tot Ortten stille, ende soe desen dach den Schotten in tleger tot Hedel bij heure Capiteynen ofte overicheyt eenige leeningen gedaen werden ende meest alle de compagnien dubble leeningen ontfingen ende men de compagnie van Waddel niet dan enckele leningen en dede, hebben alle de soldaeten van die compagnie de leeninge niet willen ontfangen, maer hebben eenigen groote woorden tegen den Lieutenant ende Vendrich gemaeckt, omdat den Capiteyn niet present en was, ende haerl. gelt onthielt, over welcke woorden eenen gevangen geset sijnde, sijn alles toegeloopen ende hebben hem de ijsers met gewelt vande beenen aen stucken geslaegen ende soe hem los gemaeckt, ende soe d’Officiers heml. daerover wilden berispen, hebben eenigen tot meermaelen haer geweer daertegen getoogen, over welcke ongehoorsaemheyt (door last vanden Heere van Barchon in tleger commanderende) wederom vier vande principaelste gevangen sijn gewerden, daer deur alle de soldaeten vande compagnie hebben beginnen te muyten, willende de gevangenen los hebben met gemoede ofte ongemoede, ofte sulcx op haere overicheyt verhaelen, willende mede haer affreeckeninge hebben vande penningen bij den Capiteyn ontfangen, seggende niet tegen de Heeren Staeten ofte Sijn Ex^tie te muyten, maer tegen heur Capiteyn, die heml. heur gelt bij hem ontfangen, onthiel ende ontstal, dattet oick

[p. 268]

haer werck niet alleen en was, maer van alle het Schots regement, dat alle de andere soldaeten noch meer redenen hadden te claegen als sijl. als meer ten achteren sijnde, dat sij niet en begeerden affreeckeninge van drie, vier ofte vijff, maer van veel maenden ende sommigen van twintich ofte tweentwintich maenden, immers soe men heml. sonde meynen te forceren, dan soude men sien oft haer werck alleen was ofte van theele regement, dat sij t’allen tijden noemen souden wie de geenen waeren, die heml. helooft hadden te assisteren, dat sij egeen bedelaers in des Heeren dienst en conden wesen, aengesien den Heere wel betaelt; eyntelijck werden ter neder gestelt met dese conditie, te weeten: dat sij requeste presenteren souden ende daerbij haer saecke te kennen geven, men soude te wege brengen dat heml. terstont bij de Heeren Staeten ofte Sijn Ex^tie soude recht gedaen werden, twelcke verstaende den Capiteyn Brocq ende de andere officiers ende mogelijck vresende dat daerdoor alle de ecterie soude ontdeckt werden, hebben heml. tegen alle billicheyt belooft de voors. vier gevangenen te sullen doen relaxeren ende heeft daernaer sulcx bij den Heere van Barchon te wege gebracht, twelcke al te grooten inbraeck van auctoriteyt was, dat men ter contemplatie van eenige muyters, gevangenen met kennisse van saecken geapprehendeert, ontslaet. Ende hiermede is dit rumoer voor dese tijt gecesseert, hoewel niet eyntelijck aff gedaen, overmits de soldaeten evenwel egeen affreeckeninge en hebben ende mogelijck dencken met beter conditie in garnisoen haer affreeckeninge te becommen, twelcke wel moet innegesien werden, vuytet geene den xxx^en Julij voor Armuyden gebeurt is. Hiertoe en geeft geen cleyne occasie eenige maniere van doen vande Staeten selffs, dwelcke tsedert eenige jaeren herwaerts aen eenige compagnien meer betaelt hebben als haer naer raete vande 48 daegen mach commen, om welck te veel met gemack weder te krijgen, sijl. de maenden van betaelingen verlengen eenige daegen, wesende nochtans haer meyninge dat de Capiteynen evenwel de soldaeten sullen voldoen, dan de soldaeten daeraff niet weetende, moeten sonder redenen die verlenginge oick in heur regard lijden, omdat de Capiteynen tegen haer volck sustineren dat sulcke verlenginge heml. bij de Heeren Staeten gedaen wert, ende dat sij niet en weeten waeromme, ende dat se den soldaeten niet en konnen betaelen, tgeene sij niet en ontfangen, hoewel nochtans sijl. dicwils weeten, waeromme, als sij haer willen bedencken, oick gebeurtet dickwils dat een Capiteyn gecort werden vivres over lange voor sijn compagnie gehadt, die naederhant, als de compagnie ten deele verandert is, gecort werden, die den Capiteyn niet

[p. 269]

connende aen sijn been knoopen, over de heele compagnie weder moet korten, soe wel over dengeenen die se niet gehadt en hebben, als over de geenen die se genooten hebben, dwelcke in gevalle men metten eersten gecort hadde, souden de Capiteynen die oick hebben mogen corten aende geenen die se genooten hadden. Met dese ende diergelijcke quaede practijcken werden de arme soldaeten opgegeeten ende tot desperatie gebracht, daerinne tijdelijcken sal moeten voorsien werden, ofte t’is te beduchten dat de remedie te laet sal commen. De groote overdaet vande Capiteynen is oick een groote oirsaecke hiertoe.

[Den viij^en Augusti]

Den viij^en Augusti was het schoen weder ende hielt den viant hem voor den Bosch stille, gaende die vande stadt met t’maecken van haer bolwerck ende catte altoes voort, gelijck oick die vande Graeve met haer begonnen schantse. Desen dach deden de officiers vande compagnie van Waddel oick alle heure soldaeten dubble leeninge presenteren, die eenigen ontfingen ende anderen en hebben se niet willen ontfangen. Dit geschiede, soe men vermoet, om de saecke toe te decken, dat de Heeren Staeten daervan egeen kennisse en kreegen, twelcke niet veel helpen en mochte, overmits verscheyden persoenen vuyten leger hiervan aende Heeren Staeten de gelegentheyt overscreven.

[Den ix^en Augusti]

Den ix^en Augusti was het schoen weder ende hielt den viant hem tot Ortten stille, gelijck de onsen in de Bommelerweert mede deden, doch waeren eenigen vande Almiraliteyt in tleger om tbootsvolck te monsteren. Desen tijt door grasseerde een seer heete sieckte binnen sHartogenbosch, gecommen van tvolck vanden Graeve van Mansfelt ende van twaeter, twelck onsuyver werde door tstoppen vande Diese, omdattet weylant al hooch met gras stont, alleer den dam in de Diese geslaegen werde ende nu, mits tgestaedich waeter en hette, verrotte ende soe twaeter bedorff. Van dese sieckte sterffer alle daechs seer veel in de stadt.

[Den x^en Augusti]

Den x^en Augusti was het schoen weder ende laegen de legers stille. Des avonts laet vertrocken vuyten Haege 7 Commissarissen vande monsteringe om alle het volck in de Bommelerweert te monsteren.

[Den xi^en Augusti]

Den xi^en Augusti was het schoen weder, hielen de legers haer stille ende op den avont quaemen tot Hedel dvoors. commissarissen, doch ontrent 9 vuyren des avonts dede een schots soutelaer met hulp van 2 soldaeten van Balfour, een hutte toecommende een ander vrouwe, affbreecken met gewelt, vuytwerpende ende bedervende al haer vivres ende gereetschap, daerinne haer seer moetwillich aenstellende, vuyt twelcke een groot rumoer ontstont. Dit hoorende den Lieutenant provoost is daertoe

[p. 270]

getreden ende heeft eenen vande soldaeten bij den hals gegreepen, daerover terstont de Schotten in groote meenichte op hem gevallen sijn ende op syn volck ende en hebben hem niet alleen den gevangen ontweldicht, maer oich sijn stockm^r. willen vermoorden, die hem lange seer verweert heeft ende int selve een Schot vande compagnie van Michel gequetst, dan niet mogende volharden tegen sulcken grooten hoop is in twaeter gesprongen ende soo mette stroom tusschen de scheepen innegedreven, twelck de Schotten siende, sijn op de naeste scheepen gevallen om hem soe doot te steecken, dat heml. bij eenige andere dienaers vanden provoost belet is, die daernaer oick hebben moeten in twaeter springen om haer leven te salveren vanden aenloop vande Schotten ende sijn soe weder in haer schip gecommen, daermede dit rumoer gecesseert is. Ende dit is de tweede alteratie vande Schotten, alleen gefileert, soe men vermoet, om haer saecken tot sulcken terme te brengen, dat men eenigen van heml. soude moeten apprehenderen, ende opdat sij daerdoor weder occasie mochten hebben van haer gelt te spreecken, daerdoor men sonderling vermoet dat dit van langerhant quam ende bij officiers gedirigeert werde, om redenen dat sij niet dan bij occasie haer muyterie en thoenden.

[Den xij^en Augusti]

Den xij^en Augusti was het schoen weder ende begonsten de Commissarissen gelijckelijck ende op eene tijt te monsteren, de Schotten ende de garde mette vaenen ruyteren van Louys Laurens ende Doncq tot Hedel, de drie vendelen van Graeff Philps, 4 van Brederode ende ses van Loockeren mette vaen ruyteren van den Graeve van Hohenloe tot Amelroye ende de 9 vendelen van Vuytrecht ende 5 van Noorthollant mette vaen ruyteren van Huchtenbrouck tot Driel, monsterden mede tgarnisoen vande Voorne ende Greveceur in de respective plaetsen, daeraff de Schotten in t’optrecken sterck waeren 10 vendelen ende ontrent 1000 man, doch sijn op de monsteringe bevonden 1220 mannen, de guarde 121 man, de vaen van Louys Laurens 78 peerden ende van Doncq 83 peerden, dandere regementen en waeren mede niet seer sterck, hoewel se alles soe veel passe volanten gebruyckten, als sij becommen conden. Hiernaer trock t’meeste deel vande Commissarissen weder naer Bommel. Desen dach quam den Almirael Duvenvoorde met den Commis Verdoes weder op de Voorne, met last alle tgeschut nederwaerts te brengen ende de Canoniers, Conducteurs ende andere dienaers vanden treyn aff te dancken om tlant van costen te ontheffen. Ende soe desen dach den voors. soldaet van Michel op gisteren gequetst sterff ende den Lieutenant provoost metten scrijver ende een hellebardier des avonts ontrent acht vuyren naer besetter wacht quaemen gaen voorbij thuys, daer

[p. 271]

[Den v^endrech van Michel gelogeert is, hebben eenige Schotten beginnen te roupen, hier sijn se, hier sijn se, ende daerop van alle canten in grooter meenichte vuyt commende, hebben d’anderen met gewelt overvallen, die metten loop haer sochten te salveren, dan sijn alleen den Lieutenant ende hellebardier ontcommen ende gesalveert ende den scrijver hem niet konnende salveren, is in de reviere geloopen ende aldaer schandelijcken bij de soldaeten van Michel ende andere Schotten vermoort ende omgebracht, twelcke nu is de derde mutinatie vande Schotten, geschiedende alles om redenen voors. ende om daerdoor occasie te hebben om te beter te mogen muyten ende haer gelt eyschen.

[Den xiij^en Augusti]

Den xiij^en Augusti was het schoen weder ende was den Colonnel Balfour ende andere Schotse Capiteynen heel confuys vande manieren van doen van haer volck, dselve selffs niet dervende straffen, nochte gedoogen dat den heer van Barchon met stercker hant sulcx dede, maer presenteerden wel aen Barchon eenigen overteleveren, die hij niet en begeerde, omdat hij niet dan de compagnie vande guarde aldaer en hadde ende de Schotten 10 vendelen waeren, daertegen hij hem in geen pericule en wilde steecken, ofte tegen heml. doen procederen tot straffe, sonder hem selven te verseeckeren, ende omdat den Colonnel ende Capiteyn sulcke verseeckeringe niet en wilden lijden, heeft hij naer den Haege gesonden op den avont Anthonis Duyck, Advocaet Fiscael vanden Raede van Staete, om den selven Raede, de heeren Staeten Generael ende Sijn Ex^tie de saecke ten vollen te remonstreren ende haer Ed. meyninge te verstaen, off sij goet vonden dat men metter daet daerinne voorsach, ofte wat andere middelen haer Ed. belieffde, dat men aenwenden soude om sulcx te doen, ende oick om de wortel deser wech te nemen, te weeten dat de soldaeten mochten affreeckening krijgen, te meer soe verscheyden partijen den Provoost Generael met alle sijn volck noch tot meermaelen dreychden van gelijcken te doen ende heml. mede alsoe te vermoorden, daerdoor den Provoost Generael des avonts oick wech voer met sijn schip. Oick heeft den heere van Barchon den Colonnel Balfour vermaent yemant van sijnen tweegen naer den Haege te schicken, om haer saecke voor den Staeten te verdedigen, aengesien sijn volck niet dan occasie van muyten en sochte ende dat sij daeromme hem Colonnel ende den Heere van Barchon hadden gedaen aenseggen op den avont, dat men een soldaet vande colonnels compagnie lang te vooren ende om andere saecken gevangen in de gevanckenisse qualijcken tracteerde in wederwraeck vanden scrijver, welcken gevangen men (om alle muyterie te schouwen) mede hadde

[p. 272]

moeten doen ontslaen. Hiertoe deputeerde den Colonnel den Hopman Morray om van sijnen twege ten fynen als boven in den Haege te gaen. Desen dach voeren de resterende Commissarissen naer Bommel ende was den Almirael aende Voorne doende met de canoniers ende andere diensten aff te dancken.

[Den xiiij^en Augusti]

Den xiiij^en Augusti was het schoen weder ende sont den Colonnel voors. naer den Haege den Capiteyn Morray ten fyne als boven ende quam op den naernoen den voors. Duyck in den Haege, die de heele saecke den Raede van Staete ende oick den Staeten Generael verthoende, dan werde naer lang ende volcommen verhael vuytgestelt tot op morgen ten 7 vuyren om de saecke nochmael in presentie van Sijn Ex^tie ende de Staeten Generael te verthoenen, om soe eensamentlijck daerop een haeste ende goede resolutie te nemen. Op den avont quam Morray voors. in den Haege. Desen dach vertrocken vande Voorne aff de ponten met tgeschut ende de scheepbrugge met t’meeste deel vande amunitieschepen om naer Dordrecht te gaen ende aldaer te lossen. Desen dach vrouch was vuyten Haege gegaen naer Hedel een poste brengende bevel dat de regementen van Balfour, Brederoode ende Loockeren sterck 20 vendelen mette 3 vaenen ruyteren vuyte Bommelerweert souden vertrecken naer Dordrecht, om van daer voorts naer Vrieslant te gaen ende met assistentie vande Vriesen ende naeste garnisoenen onder het beleyt van Graeff Willem te trachten weder te krijgen de huysen van Ruijnen ende anderen bij den viant geoccupeert.

[Den xv^en Augusti]

Den xv^en Augusti heel vrouch heeft Duyck voors. in bijwesen van Sijn Ex^tie ende de Heeren Staeten Generael nochmael dvoors. saecke in den Raede van Staete geremonstreert, ende naerdat Morray voors. tweemael gehoort was, is geresolveert dat van Hel, Pauli ende Caminga naer Dordrecht gaen souden metten Advocaet Fiscael ende den provoost vanden Hove, om aldaer vuyt te nemen ende doen hoiren ende oick straffen sulcke persoenen als de Capiteynen volgende de belofte van Morray leveren souden als principaele aucteurs vande beroerte. Desen dach quam den voors. post mette voors. brieven tot Hedel, houdende dat se den xviij^en deser tot Swol mosten wesen.

[Den xvj^en Augusti]

Den xvj^en Augusti was het goet weder ende gingen de 10 vendelen Schotten tot Hedel tscheep ende de 4 vendelen van Brederode ende 6 van Loockeren (over welcke 10 vendelen Loockeren alleen commenderen soude als Colonnel) tot Wel om de Maese aff naer Dordrecht te commen, dan en quaemen desen dach niet voorder dan tot Gornichem. De 3 vaenen ruyteren (te weeten vanden Graeve van Hohenloe, Huchtenbrouck ende

[p. 273]

Louys Laurens) naemen den pas naer Herweerden om aldaer bij de Voorne de Waele te passeren ende door Tiel over den nieuwen dwersdijck naer Rhenen te rijden, om soe over de Veluwe naer Swol te commen vuytgeseyt die vanden 6raeve van Hohenloe, die naer Nieumegen souden rijden in garnisoen. Desen dach quam tgeschut, scheepen ende scheepbrugge tot Dordrecht.

[Den xvij^en Augusti]

Den xvij^en Augusti was het goet weder ende quaemen de voorn. regementen knechten vrouch tot Dordrecht, alwaer den Colonnel vande Schotten ende Capiteynen eenige soldaeten in handen leverden als aucteurs vande voors. beroerten, die men dien dach dede examineren ende en wisten anders egeen redenen te allegeren, dan dat men heml. ettelijcke leeningen, over vivres bij haer genooten, onthiel ende dat se in lange egeen affreeckeninge gehadt hadden. Om dese saecke bleven de Schotten stille leggen ende trock tregement van Loockeren voort, naer der Goude ende Amsteldam. Den Coning van Vranckrijck hebbende hier bevorens gesonden aenden Hartoge van Bouillon eenige ruyteren ende knechten om in sijn quartier aldaer yet te doen, daertoe hij benodicht soude wesen van penningen, hadde bij de Staeten Generael soe veel te wege gebracht, dat se hem noch geleent hadden hondert duysent guldens ende die gedaen tellen aen sijn Ambassadeur Busenval, ende voorts ordre gegeven, dat dselve souden gesonden werden aenden voorn. Hartoge, achtervolgende twelcke dvoors. penningen sijn gesonden geweest naer Bredae om van daer voorts naer Luyck te commen, ende gepackt sijnde in vier valisen ende soe gelevert aen eenige ruyteren, is den Capiteyn Monet (die last hadde vande penningen) op huyden ten twee vuyren in de nacht vuyt Bredae gereden met de vaenen ruyteren van Sijn Ex^tie, Chinsky, Edmont ende Heraugiere, om naer Luyck te gaen, dan op den avont ontrent vijff vuyren gecommen sijnde tot twee vuyren rijdens boven Lommel aende santbergen op de grensen van tlant van Luyck, hebben ontmoet 6 vaenen ruyteren vanden viant, die heml. aldaer in ses hoopen verwachten, daertegen sijl. haer oick in ses hoopen stelden, te weeten, de vaen van Sijn Ex^tie in twee hoopen op de rechterhant ende de vaen van Edmont oick in twee hoopen op de slinckerhant ende tusschen beyden de vaenen van Chinsky ende Herauguiere, beleyt bij de Lieutenanten ende soe in ordre sijnde ende meynende den viant te chergeren, heeft den viant heml. eerst gechergeert, daerover de vaen van Sijn Ex^tie eerst de vlucht nam ende daernaer de drie anderen oick ende braecken haer ordre ende liepen met grooter confusie, soe menigen man, soe menigen wech, die den viant een stuck

[p. 274]

weechs vervolchde ende creech wel 80 peerden ende 60 gevangenen vande onsen met een vande valisen inne hebbende bet als 20000 guldens aen gelt, de reste van tvolck ende gelt werde gesalveert, te weeten den Capiteyn Monet met een valise tot Peer in tlant van Luyck ende de andere twee valisen tot Bredae. Van dese groote desordre was voor een groot deel oirsaecke den heere van Resoires, Lieutenant vande vaen van Sijn Ex^tie dwelcke eerst selffs de vlucht nam ende sijn volck met hem ende quam oick lang voor alle de anderen tot Bredae. Oick holper veel toe dat de geenen die voorvuyt geweest waeren eerst geseyt hadden datter niet dan eene vaene vanden viant en was, daerop ons volck haer soe diep engaigeerden, ende naerderhant siende dat den viant soe sterck was, verlooren al veelen den moet, hoewel se haer in ordre stelden. Niettemin men hout vast, indien se den viant met een couragie gechergeert hadden datse wel wat goets souden vuytgerecht hebben, hoewel den viant veel stercker was, om redenen dat ons volck seer wel gewaepent waeren ende wel d’een helft vanden viant ongewaepent was, sulcx dat meest de slappicheyt van couragie vande onsen haer in die schande ende verlies bracht, twelcke ten wensche daer naer niet en kan geremedieert werden.