Journaal. Deel 1, boek 1

Geertruydenberch.

Ende alsoe men verstont den tijt seer gelegen te wesen om in Brabant wat vuyt te rechten, terwijle den viant in Vranckrijck soude sijn, soe heeft men tegen het eynde van dese maent vast alle ding aen doen bestellen omme wat vuyt te rechten ende den xxj^en vuytgegeven de patenten aen

[p. 165]

ruyteren ende knechten omme haer tegen den xxix^en deser te laeten vinden tot Heusden voor de ruyteren ende ontrent Willemstadt voor tvoetvolck.

[Den xxvij^en Martij]

Den xxvij^en Martij is Sijne Ex^tie vuyten Haege vertoogen naer Rotterdam om alsoe voorts te trecken naer Geertruydenberge, daer hij des anderen daechs morgens vrouch ontrent gecommen is, hem met vier vendelen voetknechten laetende aensetten aende creecke vander Drumelen ende vont aldaer den Gouverneur van Breda die met 5 vendelen voetknechten ende 4 vaenen ruyteren de stadt aenden Medesche sijde al des nachts te vooren beset hadde, gelijck mede den Colonnel Brederode beset hadde het quartier van Raemsdonck ende de Lange Straete ende heeft doen de stadt naarder doen besetten, daer men seyde vuyt te wesen eenige soldaeten om den Heere Waterdijck ¹ te gaen haelen, mitsgaeders alle de vrijbuyters, die den xxviij^en daeraen noch naemen eenige scheepen beneden Willemstadt ende brachten de gevangenen naer Woude.

1 Dismas de Berge, Heer van Waterdijck, de bevelhebber van Geertruidenberg, bevond zich in Spanje (Coloma, pag. 213); gedurende zijne afwezendheid voerde de Heer van Maxieres, Luitenant-Kolonel van Waranbon, het bevel over het garnizoen, dat uit 700 Boorgondiërs en 300 Walen bestond, alle oude en geoefende soldaten.

[Op den selven xxviij^en]

Op den selven xxviij^en werde de stadt mede vande waetersijde met oorloochscheepen naerder beset ende beslooten. Voorts quaemen voor Dort 17 vendelen voetknechten ende werden aldaer gescheept vijff heele ende vijff halve canons met 2 veltstucken om in tleger te brengen ende te beschieten seeckere schantse die die vande stadt hielden op den Steelhooffsendijck een valckonnetschoot vande stadt, sonder de welcke te hebben men quaelijcken de stadt konde approcheren. Des nachts voeren naer tleger Graeff Philps met eenige scheepen met ammonitie gelaeden ende werde de stadt noch met wachten omset.

[Den xxix^en]

Den xxix^en trocken d’voorsz. 17 compagnien mettet voorsz. geschut naer tleger, deermede quaemen 4 Seeusche compagnien met excuse datter niet meer vuyt Zeelant en mochten commen, werde voorts tot Dort geprepareert ende gemaeckt veel schantskorven ende ontrent 10000 stucken van sparren met ijsere pennen doorslaegen om tlaege lant tegen den Biesbosch aen aff te pallissaderen ende bewaeren datter met een laech waeter niemant te voet ofte paert lichtelijck soude konnen innecommen, van welcke preparatie des nachts een deel naer tleger gesonden werden. Te desen daege werde besichtet, waer men best de quartieren soude leggen.

[Den xxx^en]

Den xxx^en quaemen noch naer tleger 7 vendelen knechten met eenige schantskorven ende noch een deel vande pallissade, voorts begonst men de

[p. 166]

quartieren te ordonneren ende de approchen te maecken, daerop die vande stadt ende schantse voorsz. eenige schooten schooten. Werden voorts van Breda 3 halve canons gebracht op den Steelhovensendijck ende aende sijde van Raemsdonck te lande gedaen 7 stucken, alles om dvoorsz. schantse te beschieten.

[Den lesten]

Den lesten des morgens begonst men de quartieren te begrijpen, blijvende den Graeve van Hohenloe mette regementen van Brederode ende Loockeren, sterck 20 vendelen knechten ende de ruyteren van Heusden in Raemsdonck, Graeve Philps met sijn regement sterck 10 vendelen op den Steelhovensendijck daer thoff van Steelhove plach te staen ende bewesten vande stadt ende een valckonet schoet van dien op de Medesche wech, de regementen vanden jonge Graeve Hendrick Frederick (dien tregement van Noorthollant toegevoucht was) van Balfour ende Groenevelt sterck 29 vendelen ende ten noortwesten aende waetersijde de Seeusche vendelen, een van Overijssel ende 3 van Hollant, welcke quartieren alsoe begreepen sijnde, begonst men dselve in diligentie te beschantsen ende bleven de ruyteren van Breda ende Bergen op ten Zoem leggen ter Meede. Desen daege des morgens werde in de stadt laeten gaen seeckeren tromslaeger dien die vande stadt vuytgesonden hadden, om eenige gevangenen los te hebben die tot Breda saeten, maer was den tambourijn tot Willemstadt aengehouden geweest. Metten tambourijn werde gesonden een trompetter van Sijn Ex^tie, aenseggende dat men de gevangenen op haer rantsoen wel wilde laeten gaen, maer dat sij niet weder in de stadt van Geertruydenberch die nu belegert was mochten commen, daerop Mons^r de Masieres commanderende in de stadt rescribeerde aen Sijn Ex^tie dat hij hen daervan bedanckte, dat hij van gelijcken bereyt was te doen ende hoopte dat Sijn Ex^tie hem de eere soude doen ende commen hem wat naerder besoucken. Die vande stadt schooten eenige schoeten naer ons volck doense de voorsz. quartieren begreepen, doch sonder merckelijck prouffijt, van gelijcken schooten die vande schantse eenige maelen. Ten selven daege prepareerden die vande sijde van Raemsdonck twee batterien op tCloosterlant tegenover de schantse ende begonsten van die sijde te approcheren, noch werde geprepareert een batterie tot 2 stucken van Bredae gecommen op den Steelhovensendijck omme van die sijde te beschieten het schantsken, twelcke viercant ende met vier cleyne bolwercken lach op den voorsz. dijck, daer d’waeteren ¹ voorbij Geertruydenberge oploopende naer Oosterhout toe in

1 Ponge.

[p. 167]

een commen ende heel naer aenden voorsz. dijck omdrayen, raeckende de schantse mette eene sijde tot aen twaeter toe. Dan die vande schantse dat siende begonsten in alle diligentie haer contrescharpe om de schantse aende lantsijde leggende te verhoogen om haer tegen het schieten te waepenen. Te desen daege quaemen in Raemsdock 12 vaenen ruyteren vuyten quartiere van Gelderlant ende Zutphen. Des nachts werden op tCloosterlant voors. geplant 5 stucken geschuts ende op den Steelhooffsen dijck 2 stucken ende ginck eenich volck logeren op tlandeken dat men Lijntdonck noempt ende oick eenigen op tGasthuyslant besuyden vande stadt, welcke landekens alle beyde eylanden sijn beslooten in tvoors. waeter voerbij de stadt oploopende ende de heele suytsijde vande stadt bedeckende.

[Den eersten April]

Den eersten April begonst men mette voors. stucken op de schantse voorn. te schieten dan en deden de 5 stucken van tCloosterlant egeen sonderling prouffijt ende daerenboven vielen haer overgaende ofte doorgaende coegels alles ons eygen volck leggende aende Medesche wech, daerdoor men terstont met schieten ophielt ende de 2 stucken staende op den dijck en consten mits de contrescharpe oick egeen sonderling effect baeren, mits twelcke men niet alleen ophielt van schieten, maer men en eyschte oick het fort niet op, doch schoot men altemet mette voors. 2 stucken om twercken vanden viant te beletten. Voorts quaemen noch in tleger eenige compagnien voetknechten vuyt Noorthollant. Ten selven daege werde volmaeckt de brugge over twaeter dat naer Oosterhout loopt met turffschuyten ende praemen om vuyt beyde de legers tot malcanderen over lant te mogen commen, te weeten van vuyt Raemsdonck bewesten de stadt. Ten selven daege werde in Lijndonck 5 vande onsen met een schoot geschooten, 2 doot ende 3 gequetst, daer onder verloor Cornelis van Driel, Eelman vande artillerie sijn been. Sijn Ex^tie dede ten selve daege sijn tenten spannen bewesten vande stadt aende Medesche wech, daer de regementen van Graeff Hendrick, Balfour ende Groenevelt laegen om aldaer sijn quartier te houden. Des nachts werde ten noortwesten vande stadt een groot approche gedaen ende een schantsken geslaegen ontrent een musquet schoot van tbolwerck leggende voor de nieuwe poorte ende niet wijt vanden slachboom aldaer staende, van waer tlant voorts hooch is totte stadt ende contrescharpe toe, welcke contrescharpe Sijn Ex^tie socht te winnen, om alsoe langes dien sijn loopgraeve te maecken ende te commen aenden Steelhovensen dijck ende de schantse daerop leggende vande stadt afftescheyden, overmits het niet wel moegelijck en was anders tselve te konnen doen om

[p. 168]

twaeter, twelcke vande sijde van Raemsdonck de aencompste aenden dijck belette ende de marasche die van twesten oick de aencompste belette, daeromme dattet niet wel doenlijck en was daerop te commen dan door ende langs de contrescharpe, hoewel noch dit voornemen te vergeeffs was. Die vande stadt oick vermoedende tgeene geschiede, waeren des nachts tweemael buyten de stadt tot aenden drayboom toe, maeckende tweemael met schieten onder ons volck alarme, dan en dorsten niet voorder commen, ende al haddense voorder gecommen soe en soudense niet vuytgerecht hebben, overmits de onsen wel 1000 man sterck aldaer waeren om de approche te doen ende twerck te beschermen.

[Den ij^en Aprilis]

Den ij^en Aprilis ginck men alomme mettet retrancheren vande quartieren voorts ende schooten die vande stadt altemet een schoete vuyt, voorts ginck Sijn Ex^tie logeren onder de 3 regementen aende Medesche wech ende was in tleger gecommen den Almirael Nassau met eenige beloften dat die van Zeelant noch 3 vendelen knechten seynden souden. Op den achternoen ontrent een vuyren dede die vande stadt een vuytval wel met 150 man ten noortwesten vande stadt naer tvoors. schantsken toe, alle haer geschut gestelt hebbende om haer volck te bevrijden ende quaemen de vuytgevallene tot voorbij den slachboom toe seer furieuselijck vuytloopen, al schietende ende roupende, twelcke siende de onsen die in tschantsken ofte approche waeren vielen daerop oick vuyt tegens den viant op de wech schermutserende, op de welcken met tgeschut vande stadt dapper geschooten werde, sonder merckelijcke schaede, alleen een soldaet tbeen affschietende ende eenige quetsende, daer onder den Capiteyn Reeckema van tStichts regement geschooten werde door trechterbeen recht onder de kniede door thooft vanden grooten schinkel, sonder anders den schinckel aen stucken te wesen. Vanden viant werden eenigen wederomme gedraegen sonder dat men weet off sij gequetst off doot waeren. Noch werde gescreven aen tlant van Breda ende andere dorpen opde heye om pionniers ende waegens te hebben, daerinne de boeren soe willich waeren dat sij niet alleen en bestelden de 50 waegens geeyscht, maer beschickten noch elcken Capiteyn een waegen ongeeyscht ende sonden oick gewillichlijck de pionniers, dewelcken de trancheen oick aende stadtsijde door tleege lant maeckten. Des nachts werde ten suyden vande stadt noch 2 groote approchen gedaen, d’een voorder op tGasthuyslant ende d’ander op Lyndonck, oick werde noch een approche gedaen ten noortwesten ontrent 260 treden naerder dan de voorgaende approche ende daertoe mede een schantsken gemaeckt; noch werde 4 heele canons in twee ponten voorbij de stadt

[p. 169]

gebracht twaeter op dat naer Oosterhout loopt om dselve te gebruycken op tLijndonck ende Gasthuyslant, daer dapper met musquetten ende groff geschut naer geschooten werde, wel 2 vuyren geduyrende, sonder nochtans yemant te quetsen, maer werden alleen 2 schooten door de boorden van een pont geschooten. Desen nacht wasser brant in de stadt ende branden eenige huysen aff, noch werden van tquartier van Sijn Ex^tie naer den Steelhoffse dijck toe tusschen schantse vanden viant ende de stadt gevult meest alle de grachten leggende door tlaege lant om aenden dijck te commen, omme daerover te soucken de schantse vande stadt aff te snijden. Voorts ginck Graeff Philps selffs des nachts besichtigen de contrescharpe van tschantsken ende bevont dat dselve van buyten noch bewaert waeren met een goede grachte ende dat tfort niet aencommelijck en was dan langes die dijcken, wesende tlant ten westen meest onder waeter ende hebbende ten oosten het brede waeter ende achter de contrescharpe tusschen tfort noch een groote diepe grachte.

[Den iij^en]

Den iij^en ginck men alomme met t’opmaecken vande trancheen om de quartieren voort ende oick opde advenuen, noch werde afgeschantst den wech naer Capelle ende sGraevenmoer, aende sijde van Raemsdonck, ende voorts opgedolven ende gesterckt alle de advenuen aldaer. Voorts schooten die vande stadt eenige schoeten met groff geschut vuyt, sonder merckelijcke schaede dan vanden Sergiant van Wingaerden die doot geschooten werde. Voorts quaemen Pauli ende Cant raeden neffens Sijne Ex^tie in tleger, des nachts werde een approche gedaen tot op tboort van tGasthuyslant naer tschantsken vanden viant toe ende noch een approche op Lijckelant naer den dijck toe, elcx opgeworpen om daer een batterie te planten, noch werde een approche gedaen ten suyden vande schantskens gemaeckt ten noortwesten ende daerinne te saemen gebracht 3 vendelen. Noch werde eenige slooten gevult in tlege lant naer den Steelhooffsen dijck toe ende was vande sijde van Sijn Ex^tie alle tvolck gereet om opden dijck te vallen tusschen de stadt ende tschantsken, dan overmits den Graeve van Hohenloe van sijne sijde van Raemsdonck noch niet naer genouch geapprocheert was om bequaemelijck op den dijck te commen ende dat men van die sijde de schantskorven ende ander gereetschap moste brengen ende sulcx niet gereet en was, soe en heeft men dien nacht sulcx niet getenteert, maar alleen op tLijckelant ende Gasthuyslant elcx geplant 2 heele canons.

[Den iiij^en Aprilis]

Den iiij^en Aprilis ginck men mettet retrancheren ende opmaecken van dien alomme voort, voorts werden veel schooten van onse sijde op de stadt

[p. 170]

ende schantse geschooten ende noch om pionniers in tlant van Braebant gescreven ende alle gereetschap gemaeckt om des nachts op den dijck te vallen met approcheren op tLijckelant opmaeckinge vande bedden tottet geschut ende anders dat daertoe noodich was. In de voor middernacht quam den Graeve van Hohenloe met veel volckx ende alle gereetschap van schantskorven, schuppen ende spayen met schuyten ende ponten aenden dijck tusschen de stadt ende de schantse om daer te logeren ende vonden datter ontrent 30 man op den dijck de wacht hielden, welcke eerst weecken ende bij malcanderen sijnde gaeven een charge op tvolck vanden Graeff voorsz. die meest begonnen te verschricken ende terugge te loopen (meenende dat den viant stercker was) met sulcke confusie dat veelen totten hals toe in twaeter liepen, sonder dat den Graeve van Hohenloe dselve oick met gewelt conden weder houden. Hieronder waeren den Capiteyn Greve ende eenige van tStolberchsche regement die in dienste gebleven waeren, ende Capiteyn Hutstpot vande bootsgesellen, ende soude de saecke heel quaelijcken affgeloopen hebben, ingevalle den viant sterck geweest waer 200 man ofte meer ende innegedruckt hadde, maer den viant niet sterck sijnde ende oick op den dijck commende 300 man van tquartier van Sijne Ex^tie, d’een helft Schotten beleyt bij Balfour ende Brock ende d’ander helft van tNoorthollants regement beleyt bij Jan de Wit greepen sij alles moet ende logeerden haer op den dijck, niettegenstaende die vande stadt ende schantse gestaedelijck met musquetten, roers ende oick groff geschut schooten, ende maeckten haer aldaer sterck wat naerder aende stadt dan tschantsken sonder op dien exploicte een man te verliesen, maer alleen eenigen gequetst. Sij maeckten op den dijck twee sterckten ofte schantskens, d’een tegen de stadt ende d’ander tegen de schantse ende lieten daerinne de 300 man die vuyt tquartier van Sijn Ex^tie gecommen waeren, die door tlant heel nat daer gecommen, mosten dien nacht ende volgende dach daer blijven ende den dijck meer ende meer verstercken. Voorts werde in twesten ten noorden noch een loopgraeve gemaeckt 250 voeten naerder de stadt dan de voorsz. approche te vooren gedaen. Desen dach werde noch toegemaeckt een wech naer tquartier van Graeff Philps toe van tquartier van Sijne Ex^tie aff, loopende door tleege lant ende daerop geleyt een cleyn schantsken om oick tleege lant te bewaeren.

[Den v^en Aprilis]

Den v^en Aprilis des morgens vrouch werde dapper vuyte stadt geschooten naer ons volck die op den dijck laegen, daertegens de onsen mette vier canons staende op Lijndonck ende tGasthuyslant oick dapper schooten son-

[p. 171]

der dat met tselve schieten op ons volck eenige sonderlinge schaede geschiede, maer werden alleen eenigen gequetst. Des achternoens ontrent 8 vuyren werde het schantsken vanden viant opgeeyscht bij Pauls Bacx met een trompetter van Sijn Ex^tie, daerop sij seyden met malcanderen te sullen spreecken ende alsdan antwoorden ende met malcanderen gesproocken hebbende, seyden dat men haer een Capiteyn binnen schicken soude, sij wilden daertegens twee vuyt schicken om met Sijn Ex^tie te spreecken ende werde binnen de schantse gesonden den Capiteyn Vernier, daertegens een Sergiant ende een edelman vuyt quaemen ende gecommen sijnde bij Sijn Ex^tie hielden haer als off Vernier in tfort soude gehandeld hebben, daerop Sijn Ex^tie hemluyden aen seyde, dat soe sij eenich appoinctement begeerden te hebben, dat sij souden mogen vuyttrecken waert hem gelieffde, mits dat sij binnen Geertruydenberge niet en trocken ende dat met waepenen ende bagagie, welck appoinctement sij op huyden mosten aengaen ofte datter morgen egeen appoinctement voor hem wesen soude, met welcke verclaeringe den eelman naer de schants toe gesonden is metten trompetter, daerop die van tfort een brieff wederomme scrijvende, haer excuseerden van dat haer gedeputeerden geen last en hadden ende verclaerden wel te vreden te wesen de schantse over te leveren, mits met alle thaer in de stadt Geertruydenberge treckende, dan Sijn Ex^tie nochmael verclaert hebbende sulcx niet te sullen lijden, sijn eyntelijck verdraegen vuyt te trecken naer Antwerpen ende daervoor haer Sergiant voorsz. in gijselinge te laeten tot des anderen daechs. Des achternoens trocken 300 mannen van tregement van Graeff Hendrick ende Balfour (om op den dijck naer de wacht te gaen) naer tquartier van Raemsdonck om van daer des nachts met schuyten over te vaeren naer den dijck ende alsoe drooch op de wacht te commen, om te eviteren de groote coude. Des nachts werde noch geapprocheert ten noortwesten wel 350 voeten naer de stadt toe, ende voorts beoosten den Steelhoffsendijck op tlant aenden dijck leggende geworpen een loopgraeve bij forme van een schantsken om te bevrijden de passagie vande Donge ende oick alsoe in de breete te approcheren. Noch werde opgeworpen een halve maene aende westsijde vande brngge over twaeter naer Oosterhout loopende leggende tot bevrijdinge vande selve brugge ende werden des nachts op tLijndonck geplant, 1 hele ende 2 halve canons.

[Den vj^en Aprilis]

Den vj^en Aprilis des morgens ontrent negen vuyren trock den viant vuyt tschantsken sterck noch 133 mannen van verscheyden compagnien binnen Geertruydenberch sijnde, gecommandeert bij een Capiteyn genaemt Mons^r

[p. 172]

de Ton ende een Vendrech Bourgongons ende werden met ontrent 30 peerden van Chinsky geconvoyeert naer Antwerpen. In de schantse werden gevonden noch 1000 pont groff pulvers, veel scherpen, 2 gootelingen, twe bossen, 9 tonnen meels, over de 300 brooden ende eenich bier, vleesch ende sout, werden mede bevonden de grachten van tfort heel diep, de wallen heel dijck ende de bollwercken massyff, beset met goede contrescharpen, in vougen dattet houbaer was geweest tegen alle gewelt noch veel daegen. Tot dit onnodich overgaen, acht men seer veel gedaen te hebben dat dese soldaeten waeren van verscheyden compagnien, die oick daeromme te minder hebben willen gecommandeert werden. Op den avont trock den Capiteyn Vernier met sijn compagnie in de schantse. Ten selven daege werde noch een cleyn schantsken geworpen op den voorsz. wech gemaeckt om naer Graeff Philps quartier te gaen naerder aenden Steelhoffsendijck. Noch begonst men door de pionniers de trancheen van tquartier van Sijn Ex^tie te verstercken ende dicken tegens de advenuen aen, om daerinne niet alleen geschut te mogen voeren ende gebruycken, maer oick om geschut te mogen wederstaen, soot noot waere. Voorts werde gescreven aen veel dorpen om peerden te hebben om op morgen de drie halve canons van Breda gecommen, weder naer Breda te brengen. Werde mede last gegeven aende ruyteren van Bergen op den Zoem om op morgen weder naer Bergen te trecken om alle aenslaegen vanden viant op die stadt te voorhoeden; item aende ruyteren van Breda omme weder mede naer Breda te gaen.

[Den vij^en Aprilis]

Den vij^en Aprilis ginck men alomme met tverstercken vande trancheen voort ende werde een nieuwe tranchee gedolven door tlege lant van tquartier van Sijn Ex^tie aff tot recht op tschantsken aen dat den viant overgegeven hadde, om te beter oick tselve laege natte lant te bewaeren tegen alle vuyt ende innecompste. Noch werde geprepareert een batterie ten noortwesten vande stadt op de Medesche wech tot 6 stucken omme van die sijde oick de defensien te benemen, daerop die van binnen seer schooten ende oick eenigen treften als de jongen van Groenevelt ende een soldaet doot. Noch schooten die van binnen seer naer de scheepen, naer de quartieren ende anders in twilt seer veel schooten, oick om twercken te beletten, in vougen dat men niet gevouchelijck voorder konde graeven sonder eerst haer schieten te beletten. Te desen daegen trocken de ruyteren van Bergen op den Zoem weder naer haer garnisoen ende die van Breda mede (vuytgeseyt Edmont die noch snachts de wacht hadde) naer Breda met leydende de 3 halve canons van daer gecommen. Noch quam

[p. 173]

de compagnie vande guarde weder in tquartier van Sijn Ex^tie ende begonst men tquartier van Graeff Philps weder aff te werpen omme tvolck van daer naer tquartier van Sijn Ex^tie te doen commen. Des nachts werde een groote approche op den Steelhoffsen dijck gedaen ende een andere ten noortwesten op de Medesche wech, omme metter tijt in de contrescharpe te commen. Werden mede voorbij de stadt gebracht seeckere scheepen tot een scheepbrugge, omme daer mede de brugge boven de stadt te volmaecken, daer die vande stadt dapper naer schooten. Te desen daege liet men noch de Donge boven bij Engelant stoppen om tlege lant aldaer gansch onder waeter te houden ende tot bewaernisse vanden dam ofte stoppinge op d’eene eynde een cleyn schantsken maecken ende op d’andere sijde Engelant beschantsen, alles om te beter alle aencomptste van buyten te beletten, oick dede men een huys wat leeger leggende beschantsen, twelcke men Schotlant noemde onder de soldaeten.

[Den viij^en Aprilis]

Den viij^en Aprilis ginck men alomme met tgraeven ende delven voort ende met t’opmaecken vande tranchee door tlaege lant ende om tquartier te beter te bewaeren ende tegen alle comptste vanden viant te verstercken, werden ontrent 130 roeden vande tranchee van Sijn Ex^tie quartier leggende ten suyden aenbesteet omme gemaeckt te werden 12 voeten hoge ende boven op 20 voeten dicke ofte breet, met een parapet daerop hooch 4 voeten ende beneden dick 6 voeten ende in de bolwercken aldaer gelegen geprepareert 3 plaetsen om geschut te stellen, alles om oick des viants geschut soe hij eenich mochte brengen op de advenue in tsuyden van tquartier leggende (daer hij alleen geschut mach brengen) te wederstaen ende sulcx tquartier tegen alle gewelt te bewaeren, daer vuyt oick goet te verstaen is, dat Sijn Ex^tie gansch geresolveert is den viant egeen plaetse te maecken, maer hem geheel te verwachten ende wederstaen, contrarie tgeene voor vier jaeren te vooren geschiet was. Noch quaemen in tquartier van Sijn Ex^tie logeren de 8 vendelen van tregement van Graeff Philps eode quam vuyt Zeelant de compagnie vanden Graeve van Solms ende nam bij de andere Zeeusche vendelen quartier. Voorts schooten die vande stadt seer mit geschut, soe om twercken te beletten als naer de schepen ende quartieren, daertegens men van buyten weder eenige schooten schoot. Noch werden geprepareert de beddinge totte batterie in t’noortwesten, daer noen des nachts 3 halve canons innebracht ende men souder oick innegebracht hebben 3 heele canons, dan overmits neffens het geschut geen scherpen tot heelen gesonden waeren ende conde men die niet gebruycken, maer werden alleen op tlant gebracht. Te desen daege quaemen Berne-

[p. 174]

velt ende Pauli in tleger. Des nachts werden de 2 heele canons van tLijckelant gehaelt ende bij de andere 2 op tGasthuyslant geplant ende in de plaetse van dien 2 veltstucken op tLijckelant gestelt ende voorts preparatie gemaeckt omme eenige stucken op den Steelhoffsen dijck tegen de stadt te setten om onder faveur van dien te beter te mogen approcheren.

[Den ix^en Aprilis]

Den ix^en Aprilis begonst men dapper te schieten vuyte batterie ten noortwesten ende van tGasthuyslant ende Lijndonck om des viants geschut te demonteren, twelcke de vianden vernemende, deden al haer geschut (naerdat sij noch tweemael ofte driemael geschooten hadden) terugge haelen, soe men const bemercken ende hielen haer voorts stille. Met tschieten schooten de onsen de stadt coorenmoolen staende in tsuyden op de walle aff dat se ter neder viel ende ontstelden de moelen die in tnoortwesten staet. Men ginck voorts met het verstercken vande trancheen ende quartieren alomme seer voort. Te desen daege vertrock Bernevelt weder ende begonst men de brugge te leggen tusschen tschantsken bij den viant verlaeten ende het Cloosterlant, nemende den affganck vande brugge langes de contrescharpe van tschantsken ende werde dselve geaccommodeert om met waegen ende peerden te mogen overrijden. Noch trocken naer Bergen op den Soem 4 vaenen ruyteren ende naer Breda 2 ende de 2 ordinaris naer Heusden, waeren sulcx tot Bergen 7 vaenen, tot Breda 6, tot Heusden 2 ende in tleger 5. Des nachts approcheerde men op den Steelhoffsen dijck tot aende hameije toe ende werden op den selven dijck geplant 3 halve canons tegen de stadt, noch werde naerder geapprocheert ten noortwesten ende oick aldaer noch geplant 3 heele canons ende werden de 2 veltstucken van tLijckelant weder affgebracht ende in ponten geleyt, ende staen nu op tGasthuyslant 4 heele canons ende op tLijndonck een heele ende een halve, 3 halven op den Steelhoffsen dijck ende 3 heelen met 3 halven in t’noortwesten op de Medesche wech ende men ontboot van Dort noch eenige stucken om in tquartier te stellen.

[Den x^en Aprilis]

Den x^en Aprilis schoot men mette voors. stucken aen d’een ende andere sijde seer ende insonderheyt met 2 op den Stelhoffsen dijck meest om den viant te amuseren, de defensien te benemen ende onder het decksel van dien te beter in de approchen te delven ende graeven. Des morgens werde de brugge voors. volmaeckt ende met tlaege waeter opgeset de sluyse leggende aende schantse om tlege lant wat te droegen. Die vande stadt schooten ettelijcke maelen vuyt naer Raemsdonck. Men ginck met tyer stercken vande trancheen alomme seer voort ende met tprepareren vande plaatsen daer men geschut in tquartier van Sijn Ex^tie wilde stellen. Voorts

[p. 175]

begonst men van des morgens aff de pallisade te slaen van twaeter vanden Biesbos aff naer tquartier van Sijn Ex^tie toe mette stucken van sparren met ijsere pennen die tot Dordrecht daertoe geaccommodeert ende bereyt waeren, omme daarmede tgansche quartier aff te paelen. Des nachts werde op den Steelhoffsen dijck geapprocheert ettelijck roeden door de hameye ende op den Medesche wech genaerdert wel 400 voeten. Ten selven daege vertrock vuytet leger Graeff Johan van Nassau om weder naer den Haege te gaen ende van daer naer Duytslant te vertrecken mette Graevinne van Swartsenborch, die haer gereet maeckte om met haer te leyden Jonckvrou Loyse van Nassau, die men seyt te sullen gaen huwelijcken aenden Palsgraeve op den Rijn, welck huwelijck indien het voortgaet ontwijffelijck sal maecken een groote alliantie tusschen den selven Palsgraeve ende den Coning van Vranckrijck ende oick dese landen ende strecken tot oneere ende verachtinge vanden Coning van Spangien, dat de kinderen van een Prince bij hem gebannen ende ter doot geexponeert ende gecommen vuyt een huwelijck bij hem soe seer geblameert tot sulcke heerlijcke partije geraecken.

[Den xj^en]

Den xj^en ginck men mettet verstercken vande trancheen voorn. ende mettet stellen vande pallisade alomme seer voort ende schoot men eenige schoeten met groff geschut op de stadt, daer tegens die van binnen weder 2 ofte 3 schooten deden. Voorts quam weder in tleger de vaen ruyteren van Barchon, bij de andere vijff vaenen in tleger gebleven, daer onder de vaen van Parcker, wesende nu te saemen 6 vaenen vande welcke alle daegen ende nachten een de wacht compt houden voor tquartier van Sijn Ex^tie aende Mede. Noch arriveerden in tleger 3 heelen ende 7 halve canons, omme ses van dien, te weeten 5 halven ende een heele te stellen in tquartier van Sijne Ex^tie in tsuyden op 3 bolwercken flancquerende op den wech commende van Breda ende noch 2 heelen te stellen aen twaeter in tnoortwesten van tquartier op seeckere laege catte daertoe gemaeckt, om mettet selve te bevrijden theele gorse, leggende aen twaeter vanden Biesbos ende oick twaeter selffs ende de 2 andere halve canons om te brengen op tschantsken bij den viant verlaeten, om oick daermede de advenue langes den Steelhoffsen dijck ende de brugge te bewaeren. Snachts werde noch eenige approche gedaen soe op den dijck als wech voors. ende begonstet te wayen ende te stormen vuyten noortwesten met eenigen regen.

[Den xij^en]

Den xij^en ginck men mettet verstercken vande quartieren voort ende het stellen vande pallisade, noch werden dvoors. 10 stucken aen lant gebracht ende continueerden den storm ende wint voors. seer met eenigen regen

[p. 176]

daerdoor des avonts twaeter excessyvelijck begonst te wassen ende veel hooger dan te vooren met groot pericule vande heele quartieren te doen ondervloyen, ingevalle men de trancheen van dien met gewelt ende arbeyt niet gehouden en hadden, daer die al begonst door te sypen, waerdoor gebeurde dat de compagnie van Niesbet, Schotsman, niet alle te wel op haer hoede sijnde in tstoppen vande gaeten in den Steelhoffsen dijck gemaeckt, in haer loopgraeven aende hameije aldaer, bij twaeter schieckelijcken sijn overvallen ende benert, twelcke gewaer werdende die van binnen sijn terstont daerop vuytgevallen ende hebben een deel vande Schotten in haer loopgraeven met twaeter geempescheert overvallen ende ontrent 8 dootgeslaegen ende 11 gevangen gekregen, daeronder de Lieutenanten van Brock ende Niesbet voornt. met 2 Sergianten ende noch wel 20 gequetst. Tot dit ongeluck heeft grootelijcx gedaen de onachtsaemheyt vande voors. Schotten, die niet een musquet ofte roer veerdich hadden om te schieten tegen den viant ende veelen van hemluyden oick egeen cruyt. Den Capiteyn Niesbet is doort waeter ontcommen ende was de scricke soe groot onder ons volck, dat [Den v^endrich van Hopman Jan Thoenissen sijn vendel staende bij de batterie affnam om tselve te salveren soet noot waere, dan daerover commende den Graeve van Hohenloe met eenige soldaeten van Vernier, dede t’selve vendel met oick tSchotse vendel weder planten ende tvolck asseureren, twelcke den viant vernemende trock weder terugge. Geduyrende desen vuytval (die in alles wel anderhalff vuyre duyrde eer se ophielt) schooten die vande stadt seer met roers ende musquetten vuyt tbolwerck tegen den dijck aenleggende ende om beter te schieten liepen tot boven op de parapet toe ende schooten oick eenige schooten met groff geschut daer de onsen weder een schoot ofte 2 tegen deden, maer en konsten met de stucken staende op tGasthuyslant ende Lijndonck niet schieten overmits dselve totte tuyten toe in twaeter stonden. Overmits desen vloet most men mede met twercken ende verstercken vande trancheen ophouden om dat twaeter over alle het lant overliep, ter oirsaecken men de dijcken affgedolven ende doorgesteecken hadde tot sterckinge vande quartieren. De reste vanden dach was men besich om de trancheen tegen het waeter te stercken ende houbaer te maecken om bij de volgende vloet niet overvallen te werden, dan omdat den wint te noorden schoot en vloeyde het snachts niet soe hoge op een goede voet naer als het des achternoens gedaen hadde. Noch werde des nachts 8 vande voorsz. stucken op de Medesche wech gebracht vast bij tquartier van Sijn Ex^tie ende 2 heelen gelaeten bij tcatken staende in

[p. 177]

tnoortwesten van tleger aen twaeter om daerop te mogen gebracht werden. Men prepareerde mede de beddinge totte selve twee stucken op tcatken. Den storm ende regen bleeff desen nacht continuerende, waerdoor, ende om thooge waeter voornt. men niet en konst eenige approchen doen.

[Den xiij^en Aprilis]

Den xiij^en Aprilis continueerden den storm met regen, dan en vloeyde niet soe hooch als te vooren. Men sont mede des morgens een tambourijn aende stadt ten noortwesten, om van hemluyden te verstaen wat gevangenen sij hadden, daerop wel 12 ofte 14 persoenen quaemen op tbolwerck daer leggende staen ende seyden eyntelijck dvoorsz. 11 gevangenen te hebben ende versocht sijnde dselve op rantsoen te willen laeten gaen, seyden sulcx niet behoorlijck te wesen, maer dat Sijn Ex^tie daerinne gerust soude sijn, dat sij de gevangenen wel tracteren ende wel laeten cureren souden, vraegende den tromslaeger driemael off hij egeen brieven aen heml. en hadde van Sijn Ex^tie ende soe hij antwoorde neen, lieten hen wederomme gaen, daer vuyt te vermoeden staet, dat sij niet ongaern opgeeyscht souden willen wesen. Voorts begonst men weder wat te wercken aen tverstercken vande trancheen, des achternoens schoot men eenige schoeten met t’geschut op de stadt, des nachts keerde den viant al vrij naer twesten toe ende begonst dapper te regenen, waerdoor men met approcheren niet veel vuyt rechten en konde op de Medesche wech ende omdat de loopgraeven aenden Stelhoffsendijck noch vol waeters waeren en konst men aldaer oick niet vuytrechten.

[Den xiiij^en Aprilis]

Den xiiij^en Aprilis continueerden den storm ende wint ende was het soe quaet in tquartier te gaen, dat men naulijcx den wech konde gebruycken, waeromme men oick met wercken nochte approcheren niet en konde voortgaen. Men schoot altemet eenige schoeten op de stadt ende logeerden die van binnen haer aende hameye vanden Steelhooffsendijck, omme de approchen daervan te beletten ende retarderen, waer vuyt men sach wat verachteringe het quaet toesien van een vuyre doen kan, want men nu langsaemerhant weder sal moeten innewinnen tgeene men te vooren al hadde ende wel const behouden. Het regende mede seer bijnaest den geheelen dach. Noch quam de compagnie ruyteren van Sidney weder in tleger vuyt Breda, om de dierte vande lijfftochte aldaer, in vougen dat tot Breda nu niet meer en bleven dan de 4 ordinaris vaenen. Voorts werden in tquartier van Sijne Ex^tie gebracht 6 stucken geschuts, theele ende 5 halve canons, omme te gebruycken op de 3 bolwercken in tsuyden van tquartier tegen de advenuen aen; des nachts wayde het een seer grooten storm met regen ende hagel in sulcker vougen al off de elementen

[p. 178]

alles ontgaen waeren geweest ende tegenstonden desen leger, want de aerde heel laech sijnde scheen tleger te begeven, het waeter wilde tleger overvallen ende onderloopen ende de lucht tormenteerde tselve met storm, hagel ende regen, dan God kant beteren alst hem gelieft. Door desen storm en conste men dien nacht egeen approche doen.

[Den xv^en Aprilis]

Den xv^en Aprilis continueerde het stormen, regenen ende hagelen de geheelen dach door, wayende den wint vuyten westen, voorts begonst men met tverstercken vande trancheen voort te gaen ende op eenige oorden de parapet daerop setten ende de pallisade (die van twaeter vanden Biesbos aff buyten de trancheen van tquartier van Sijn Ex^tie langes het noorden ende westen geslaegen was tot aenden dijck toe, daer de trancheen in vougen als vooren gesterckt werden) mede te slaen in tsuytoosten tot aende tranchee toe, die door ttaege lant naer den Stelhoffsendijck tot in t’marasche toe liep ende oick langes dselve tranchee tottet marasche toe, in vougen dat nu theele quartier tegen de aencompste van buyten mette selve pallisade buyten de grachten beslooten was, vuytgeseyt alleen ter plaetse daer de tranchee soe seer verdickt werde, om redenen dat de grachte aldaer wijt genouch was, welcke pallisade tleger egeen cleyne bewaeringe en sal doen, om dat dselve sal beletten alle schielijcke aenloopen, die den viant daerop soude willen ofte soucken te doen ende daer al met moeyten overgecommen sijnde, soude haer de grachte tweede belet doen. Men schoot noch eenige schoeten op de stadt om haer wercken te beletten. Des achternoens gaet Sijn Ex^tie besichtigen de wegen van sijn quartier naer Raemsdonck, die soe diep waeren, dat men die niet gebruycken en conde om dselve wat te doen repareren, gaet mede naer sGraevenmoer ende Wasbeeck toe, om de advenuen aldaer te doen affschantsen ende bewaeren. Des avonts was het sprinckvloet, ende vloeyde twaeter, mits den storm, seer hooch, dat men met vuyterlijcken arbeyt de trancheen tegen twaeter houden moste, ofte soude anders het quartier ondergevloyt hebben ende vloeyde twaeter soe seer over de sluyse leggende in den Stelhoffsendijck dat alle tlege lant tusschen tquartier van Sijn Ex^tie ende den selven dijck onder vloyde, waeromme men naer de brugge niet commen en konde dan langes de Mede ende soe naer Stelhoven ende van daer den dijck langes naer de brugge toe. Des nachts wayde het noch seer ende regende ettelijcke maelen ende versterckte men een weynich de loopgraeven ten noortwesten.

[Den xvj^en Aprilis]

Den xvj^en Aprilis ginck men mettet verstercken van trancheen alomme seer voort ende t’opsetten vanden parapet. Men schoot oick eenige mae-

[p. 179]

len op de stadt om haer de defensien te benemen, men bracht mede de 2 heele canons op tcatken in t’noortwesten van tquartier tegen het waeter aen gemaeckt ende men bereydese om des noot sijnde te mogen schieten. Des voornoens wayde het noch seer ende regende altemet eens, maer des naernoens begonst den wint te drayen, naer tsuyden ende te slappen ende werde tamelijck weder, dan op den nacht hieff de wint weder aen met regen, snee ende hagel, die een groot deel van dien nacht viel. Te desen daege begonst men te beschantsen de kercke van Raemsdonck, op dewelcke meest alle de wegen vande Langestraete haer vuyt compste hadden, men begonst mede een schantse op te werpen op den wech die vuyt dorp Raemsdonck naer Wasbeeck gaet ende dat om te bevrijen tquartier daer de ruyteren laegen, wesende den wech die ten suyden vande kercke voorsz. affleyt, alles achtervolgende de ordre op gisteren bij Sijn Ex^tie gegeven om den viant op die twee advenuen te schutten eer hij aen tquartier aldaer mach commen ende daertoe beraemde men de schantsen heel vast te bouwen ende oick tquartier à l’esproeve du canon te maecken ende oick de hoffstadt Vuylendonck daer naer te beschantsen.

[Den xvij^en Aprilis]

Den xvij^en Aprilis ginck men met tverstercken vande trancheen seer voort, die nu al heel veel oochs begonnen te krijgen. Voorts trocken 5 vendelen van tregement van Graeff Philps naer Raemsdonck om te logeren ende voorts te volmaecken de schantse aldaer begonnen op den wech van Wasbeek ende dese 5 compagnien waeren van Jan van Egmont, Lucas Hedding, Jan de Gijselaer, Hans Schaeff ende Draeper. Item trocken vuytet quartier van Raemsdonck 4 vendelen in de kercke om mede de schantse aldaer te volmaecken ende daerinne te logeren. Desen dach was het heel beeter weer, daeromme men weder gereetschap begonst te maecken om te approcheren ende daertoe de saecken aen te stellen, schietende altemet eenige schoeten op de stadt. Des nachts werde wat naeder op de Medeschen dijck geapprocheert ende gereetschap gemaeckt omme ontrent de hameye een groote corps de guarde te maecken.

[Den xviij^en Aprilis]

Den xviij^en Aprilis was het schoen weer, daeromme tverstercken vande wallen wel voortginck, voorts trocken naer den Haege Mons^r de Nassau met Bruynincx, omme mette Princesse ende Graevinne van Swartsenborch te beraetslaegen op tvertreck van deselve Graevinne mette halve suster van Sijne Ex^tie aengesien den viant noch 300 peerden ende 1100 ofte 1200 man te voet over den Rijn naer Verdougo toe gesonden hadden, die daeromme middel souden hebben yet op de voors. jonckvrouwen te attenderen. Des nachts werde de approche op de Medeschen dijck meer bevesticht

[p. 180]

ende geaccomodert ende daerontrent veel schantskorven gebracht omme het corps de guarde voors. te maecken. Waeren oick 2 ruyteren van Donck te voet tot voor de grachten van Shertogenbosch aenden schiltwacht roupende, dat sij vuyt Geertruydenberge geswommen waeren ende brieven aen den Graeve van Mansfelt hadden, daerop den schiltwacht hem vermaende te verbeyden tot dat den dach quaem, ende seyde datter dien avont twee vuyten Bosch gelaeten waeren met brieven aende garnisoenen vanden Berch, daervuyt sij verblijt souden sijn. Desen dach ontrent den middach quam in tleger den Oversten Veer met eenige Engelsche Capiteynen, dan vertrock terstont daernaer weder, om naer den Haege te gaen, sonder dat men weet waeromme hij soe schielijcken quam ende weder vertrock. Des avonts ontrent 5 vuyren hebbende Graeff Philps wesen eeten bij den Oversten Brederode ende met den Sergiant Major van tleger Sinisky, ende den Stalmeester van Sijn Ex^tie gecommen sijnde over de brugge is met sijn paert in volle cariere geloopen naer de batterie staende op den Stelhoffsen dijck ende sijn d’anderen daerop hem gevolcht, maer gecommen aende batterie is den Graeff daer voorbij gereeden tot aende hameye toe daer blijvende staen sien ende somtijts sijn paert eens drayende, om den welcken te bevrijen tvolck op den dijck ende de eylanden leggende dapper met groff geschut, roers ende musquetten schooten om te beletten dat den viant niet gevouchelijck oversien ende hem schieten soude, daerop oick die van binnen soe dapper schooten met roers ende musquetten al oft gehaegelt hadde, mits twelcke men in veel swaericheyt was om den Graeff weder te rugge te krijgen. Eyntelijcken den Sergiant Majoor ende Stalmeester voors. soe veel gedaen hebbende dat se den Graeff van tpeert tegen sijn danck kregen ende hem willende in de batterie weder inne leyden, is den Sergiant Major voors. in sijn rechterbeen tusschen de twee enclauwen inne geschooten dat tloot daerinne bleeff leggen ende is metten Graeff eyntelijcken daervan gecommen. Om dit accident wille (twelcke door de dronckenscap vanden Graeff voors. toegecommen was) heeft men van buyten ende van binnen totten nacht toe seer met roers ende musquetten ende oick geschut geschooten. Ende den Graeve van Hohenloe niet weetende watter te doen was, is in der ijl gewaepent derwaerts gecommen, dan aen Graeff Philps gevraecht hebbende wat hij doen wilde ende vanden selven egeen goet bericht krijgende, is weder naer sijn quartier gekeert, niet seer de actie van Graeff Philps prijsende.

[Den xix^en Aprilis]

Den xix^en Aprilis was het schoen weder, waeromme men met tverstercken vande trancheen ende opmaecken vande schantsen voors. seer voort-

[p. 181]

ginck, men opende mede het sluysken in den Stelhoffsen dijck, waerdoor seer veel waeters vuyt tlege lant liep, onder faveur van twelcke men begonst te maecken een wech met synckrys omme vande tranchee aff, loopende door tlege lant te mogen commen aenden Steelhoffsen dijck binnen het schantsken vanden viant verovert, om tvolck die op den dijck moeten waecken van soe verre omtrecken te verlossen ende in alle noot schielijcker aenden dijck te mogen commen. Men schoot altemet eens op de stadt. Des achternoens reedt Sijn Ex^tie naer Osterhout ter jacht bij hem hebbende de ruyteren van Putlis, doch tot Osterhout sijne compagnie gedaen commen hebbende, met last dat noch 2 compagnien vuyt Breda, souden commen om den wech te veiligen. Des nachts werde volmaeckt het corps de guarde op den Medeschen dijck dicht bij de hameye ende daerinne volck gelogeert ende oick daer begonst te prepareren een plaetse om twee halve canons te stellen ende mette selve te beletten de incompste in t’ravelijn leggende tegen den Stelhoffsen dijck aen, ende te favoriseren de approchen op den selven dijck te doen. Werde mede ordre gegeven om de wachten alomme nau te besetten met veel schiltwachten op alle plaetsen ende met jachten op twaeter, om te sien te krijgen yemant die inne ofte vuyt soude willen commen, met belastinge van alle nachts sulcx te doen. Desen dach quaemen de vaenen van Espinoy, Vere, du Bois ende Uchtenbrouck weder in tleger, ende waeren 3 cornetten vanden viant tot in tbegin vande Langestraet ende kregen gevangen 3 ruyteren van Graeff Philps, die om voeragie reden.

[Den xx^en Aprilis]

Den xx^en Aprilis was het schoen weder ende vertrock Sijne Ex^tie vrouch vuytet leger naer Rotterdam omme aldaer adieu te nemen aende Graevinne van Swartsenborch sijn moeye ende aen Jonckvrou Louyse sijn halve suster, die mette Princesse ende d’andere susters te desen daege tot Dort commen souden om gelijcke saecken, want sij van meyninge waeren haer reyse aen te nemen naer Duytslant, soe men seyde om te consummeren thuwelijck vanden jongen Palsgraeve mette voors. Jonckvrou Louyse. Ten selven daege quam in tleger den Graeve van Solms, dan arriverende soe Sijn Ex^tie wilde vertrecken is mette selve Sijn Ex^tie ende Graeff Philps mede naer Rotterdam getoogen. Te desen daege werde een groot deel vanden wal in tsuyden van tquartier van Sijne Ex^tie met haer behoirlijcke dickte, hoochte ende parapet opgelevert als volmaeckt ende de reste naer bijgebracht, werde mede seer gearbeyt in tquartier van Raemsdonck soe aende trancheen als schantskens aldaer. Men ginck mede voort metten wech door tlege lant, welcke mits de marasicheyt van tlant langsaem werck viel. Men

[p. 182]

schoot mede altemet eens op de stadt. Dvoors. 4 vaenen ruyteren op gisteren van Bergen op den Zoem gecommen ende bescreven sijnde om de Graevinnen voors. naer Duytslant te convoyeren, verstaende dat de resolutie verandert was ende dat se tscheep over Breemen wilden reysen, sijn gaen logeren boven Cappelle langes heen in de Langestraete. Des avonts quam Sijn Ex^tie mette Princesse ende d’andere Graevinnen logeren tot Dordrecht, om soe voerts te commen naer Breda. Des nachts werden 2 halve canons in een ponte voorbij de stadt langes het waeter opgebracht tot aen tschantsken, leggende op den Stelhoffsen dijck, dat vanden viant verovert was, omme in tselve schantsken gebracht te werden, daernaer dat den viant dapper schoot, sonder nochtans merckelijcke schaede te doen, daer tegens de onsen weder ettelijcke maelen oick met geschut schooten. Noch werde de approche in t’noortwesten versterckt.

[Den xxj^en Aprilis]

Den xxj^en Aprilis bleeff Sijn Ex^tie mette Graevinnen altemael tot Dordrecht daer een heerlijck banquet toebereyt was ende lieten in tleger weeten, dat men tegens morgen ten thien vuyren eenige waegenen soude gereet houden omme alle de Graevinnen ende Jonckvrouwen mette Princesse tot Breda te voeren. Het was schoen weder ende men schoot verscheyden schoeten op de stadt daer tegens sij weder eenige maelen vuytschooten. Men ginck mettet verstercken vande trancheen ende schantsen in Raemsdonck dapper voort, werde mede de geheele walle in tsuyden van tquartier van Sijne Ex^tie opgelevert met haere behoirlijcke dickte, hoochte ende parapet, werde voorts begonnen op te maecken de platte formen, daer men tgeschut in de bolwercken op stellen soude, men ginck oick met tmaecken vanden wech door tlege lant voort, noch werden de twee halve canons in de schantse op den Stelhoffsen dijck gebracht ende geplant. Des nachts werden eenige schantskorven gestelt op de Medesche wech tot flancque ende bewaeringe van tvoors. corps de guarde aldaer, gevult, daerover 2 soldaeten doot geschooten werden.

[Den xxij^en Aprilis]

Den xxij^en Aprilis was het schoen weder, daerdoor men te meer met t’opmaecken vande schantskens ende verstercken vanden quartiere in Raemsdonck voortginck. Men arbeyde mede aende platte formen in tquartier van Sijne Ex^tie ende aenden wech loopende door tlege lant. Omtrent thien vuyren arriveerde Sijn Ex^tie in tleger mette Princesse, de Graevinne van Swartsenborch, sijn suster ende halve susters, Graeve Jan van Nassau, Graeff Philps ende den Graeve van Solms ende Vere, dwelcke te saemen gingen besichtigen het leger ende oick Sinisky die gequetst lach, ende middachmael in tleger gehouden hebbende is des achternoens naer Breda

[p. 183]

verreyst met alle de joncvrouwen, hebbende de coetsen van Sijn Ex^tie ende den Graeve van Hohenloe ende veel andere waegens geconvoyeert met 9 vaenen ruyteren, daeraff de vier maer gingen tot over halff weech ende quaemen doen wederomme in tleger ende d’andere gingen naer Breda, alwaer se te saemen met een groote pompe ingehaelt werden, overmits noch de Princesse, nochte Joncvrou Louyse met haere susters daer noyt geweest en waeren. Des avonts trocken de geenen die op den Stelhoffsen dijck waecken souden langes den wech door tlege lant naer de wacht (hoe wel den wech noch niet volmaeckt en was) ende quaemen soe op den dijck. Des nachts werden alleen de approchen wat versterckt sonder yet meer te doen, soe men vermoet omdat Sijn Ex^tie in tleger niet en was, dat daeromme te slapper gearbeyt werde. Te desen daege kreech men tijdinge dat Graeff Willem van Nassau met tVriesche volck mede in tvelt al was, omme op de Boertang ofte op Slochteren wat vuyt te rechten tot benauwinge van Groeningen ¹. Schooten voorts die vande stadt ettelijcke maelen vuyt ende oick doot een vrouwe in Raemsdonck, daertegens men weder eenige schooten op de stadt schoot, noch brande in Raemsdonck een huys met eenige hutten aff.

1 Het doel, waarmede Willem Lodewijk in het begin van April met al de magt, die hij bijeen kon brengen, te velde verscheen, was drieledig. Vooreerst de bescherming van zijn gouvernement, daar Mansfelt, in het onzekere omtrent de plannen van den vijand, in Maart de regimenten van Don Gaston Espinola en van Stanley tot ondersteuning van Verdugo derwaarts gezonden had; ten tweede was de krijg, die hij, hoezeer met weinig strijdkrachten, met veel beleid in het Noorden onderhield, een beletsel voor den vijand om al zijne beschikbare troepen tot het ontzet van Geertruidenberg aan te wenden. ‘J’espere’, schrijft hij den 31sten Maart (10 April) aan Maurits, ‘bientot par mom desseing tailler a l’ennemy icy tant de besoigne, que V^re Ex^tie n’aura pas a craindre aulcum renforcement de ces quartiers pour estre empeschee en son entreprinse’. (Arch. van Z. M.) Eindelijk trachtte hij zoowel door het veroveren van onderscheidene forten, die de vijand nog in de Ommelanden bezet had, als door het opwerpen van nieuwe schantsen, de stad Groningen, welker verovering de Friezen altijd als hoofddoel voor oogen hadden, te isoleeren en haar den toevoer af te snijden. Vooral moest hier de schans bij Bellingwolderzijl voor dienen. ‘Diesse schantz’, schrijft hij den 16 (26) April aan zijnen vader, ‘sol zu gelegener zeitt sunderlich dienen zu beschlissen die stadt Gröningen und abzunehmen den einzigen pasz den sie nhun noch haben über die Buirtange’. (Gr. v. Prinsterer, Archives, 2de Série, T. I, p. 229.)

[Den xxxiij^en Aprilis]

Den xxxiij^en Aprilis was het tamelijck weder nde bleef Sijn Ex^tie met alle de joncvrouwen tot Breda, voorts schooten die van binnen altemet eens vuyt, daertegens men van buyten weder altemet schoot. Men ginck mette schantskens ende tranchementen in Raemsdonck dapper voort, mitsgaeders mette platte formen ende wech voorsz. in tquartier van Sijne Ex^tie. Men maeckte mede aende groote incompsten van tquartier slach ofte

[p. 184]

draybomen omme te beletten alle schielijcke incompste van ruyteren, men begonst oick een weynich te prepareren de loopgraeve op den Stelhoffsen dijck om metter tijt daer weder inne te commen. Des achternoens ontrent vijff vuyren quam daer een grooten brant in tquartier van Sijne Ex^tie, mette welcke wel 700 hutten verbrant werden meest van tregement van Noorthollant ende eenigen vande Schotten, toegecommen door quaede toesicht van een arme vrouwe die lijwaet om gelt wies in een cleyne hutte, dwelcke mette wint ende door de voncken aen brant vloech. In desen brant werden seer veel soldaeten waepenen verbrant ende een kint gesengt, hoewel niet doot, dan sijn 3 Schotten doot geslaegen ende eenigen noch gequetst gewerden, omdat sij in den brant liepen ende den soldaeten metten brant becommert sochten te ontsteelen. Des avonts quaemen de Graeven van Hohenloe, Solms ende Philps weder in tleger, omme overal ordre op te houden. Naer den voorsz. brant begonstet te regenen ende regende meest al den nacht, in de welcke men de beddinge in de approche op de Medesche wech begonst te prepareren ende men in Raemsdonck op den dijck naer de stadt toe stelde 2 heele canons die van tGasthuyslant gehaelt waeren, werde mede in tquartier aldaer gebracht 1 heele ende 1 halve canon die op tLijndonck gestaen hadden.

[Den xxiiij^en Aprilis]

Den xxiiij^en Aprilis werden verscheyden schoeten vuyt Raemsdonck op de stadt gedaen ende oick eenigen mette andere stucken. Het regende voorts altemet eens ende bleeff Sijn Ex^tie mette jonckvrouwen tot Breda. Men ginck mette wercken in Raemsdonck seer voort, dan aende platte formen in tquartier van Sijn Ex^tie ende den wech door tlegelant en werde niet gedaen, omdat de arbeyers aldaer heur hutten metten brant verlooren hadden ende weder andere mosten bouwen om te mogen slaepen. Des achternoens was het beter weder ende tsavonts in optrecken vande wacht werde seer bij die vande stadt met roers ende musquetten geschooten, sonder dat sij eenich merckelijck prouffijt doen conden. Des nachts werde eenige schantskorven alleen gestelt besijden de approche op de Medesche wech ende gevult, omme dselve te beter te munieren. Noch werden bij een jongen in de Langestraete die met duyven ommeginck, so men seyde, gevangen een duyve met 2 brieven om den hals in cijfer gescreven, d’welcke den viant hadden laeten vliegen om weder in stadt te commen, daer se van daen was, dan is in vougen als vooren gekregen, waeromme men terstont begonst te arbeyen om dselve te ontcijferen ende werde tselve soe vande duyve als vanden inhout vanden brieff secreet gehouden. Den xxv^en Aprilis advertentie gecommen sijnde dat den viant eenige

[p. 185]

versaemelynge maeckte in Brabant, heeft Sijn Ex^tie naer Breda ontbooden 2 vendelen knechten, Steenhuysen ende Appel van t’Noorthollants regement om die stadt voor ettelijcke daegen beter beset te laeten. Ontrent negen vuyren quam Sijn Ex^tie mette Princesse ende d’andere joncvrouwen met Graeff Johan ende Vere weder in tleger ende aldaer haer middachmael gedaen hebbende is de Princesse, de Graevinne van Swartsenborch mette susters ende tbroederken van Sijn Ex^tie ende Graeff Jan ende Vere weder naer Dort gereyst ende soe naer den Haege. Desen dach werden veel schooten geschooten, omdat die vande stadt eenige schooten deden naer de ruyteren, die Sijn Ex^tie geconvoyeert hebbende weder over de brugge naer haer quartier toogen, ende 2 peerden elcx een been affgeschooten hadden. Men arbeyde voorts seer in Raemsdonck ende in tquartier van Sijne Ex^tie werde seer gearbeyt aende platte formen ende oick den wech door tlege lant, om de presentie van sijn persoen wille, die nu heel noodich was, om de wercken te doen voortgaen daerinne in sijn affwesen niet veel gedaen was. Des nachts werden op de Medesche wech geplant noch 35 schantskorven om die daernaer te vullen ende daermede de loopgraeve te breden ende stercken.

[Den xxvj^en Aprilis]

Den xxvj^en Aprilis was het schoon weder, daeromme men mette wercken alomme dapper voortginck, werde voorts op de platte formen voor de tente van Sijn Ex^tie een beddinge gemaeckt ende daerop gebracht 1 heele ende 1 halve canon ende in de andere 2 bolwercken volde men de platte formen dapper aen. Men schoot mede altemet op de stadt. Des achternoens reedt Sijn Ex^tie in Raemsdonck om aldaer naer de wercken te sien. Des nachts werden op de Medesche wech noch gestelt 50 schantskorven (om de loopgraeve te verstercken) ontrent vijftich passen vande gracht, leggende om de contrescharpe. Noch quam daer brant in truyterquartier in tlogement vanden Heere van Putlis, alwaer verbranden 12 peerden ende een muylpeert, toecommende den voors. Heere ende sijn broeder met noch een Duyts Ritmeester die hen waeren commen besoucken. Desen brant quam vuyte hutte van een ruyter, die dselve aen d’eene sijde van tlogement vanden voors. Heere gebout hadde ende ginck soe schielijck aen (overmits de meenichte van tstroey in tlogement sijnde) dat sij nau den tijt en hadden haer naeckte lijff te salveren, daerover oick t’meestedeel van haer bagagie verbrande.

[Den xxvij^en Aprilis]

Den xxvij^en Aprilis des morgens werde veel met geschut op de stadt geschooten omdat die van binnen seer met roers vuytschooten ende arbeyden. Voorts reedt Sijn Ex^tie naer Raemsdonck om de schantsen aldaer te doen

[p. 186]

voortgaen, overmits men vast tijdinge creech dat den viant eenige versaeminge ontrent Herentaels maeckte, men ginck met twercken daeromme oick dapper alomme voort. Men bereyde mede de beddingen in de bolwercken van tquartier van Sijn Ex^tie totte 4 andere stucken, die ten selven daege geplant werden, te weeten 2 halve canons op tbolwerck leggende ten oosten vanden Bredaesche wech ende noch 2 op tbolwerck leggende ten westen vanden selve wech, ende te vooren was een heele ende een halve geplant op tbolwerck, noch voorder van daer ten westen leggende recht voor de tente van Sijn Ex^tie, dan werde al evenwel aen de platte formen gearbeyt om die noch breder aentevullen. Des avonts werde in de loopgraeve op de Medesche wech doot geschooten Hopman Aert Hessels, sijnde een goet Capiteyn ende dier tijt daer op de wacht wesende. Het regende desen heelen dach ende nacht seer, daeromme men snachts niet met allen en dede, dan alleen eenige schantskorven op de Medesche wech gestelt vullen. Te desen daege quaemen noch 4 halve canons van Dordrecht in tleger.

[Den xxviij^en Aprilis]

Den xxviij^en Aprilis was het wat beter weer, hoewel betrocken locht, daerdoor men te meerder met tvoors. wercken voortginck, soe in Raemsdonck als de platte formen ende den wech voors. Men schoot oick eenige schooten op de stadt met geschut ende seer met musquetten ende om de tijdinge vanden viant voors. sondt men naer Heusden de schantse van Doveren ende de Dussen ende andere plaetsen, daerontrent, omme die te voorsien ende repareren ende tegen alle overvallinge te bewaeren, opdat ons egeen inconvenient te schielijck en overviele. Men hadde mede tijdinge dat Graeff Willem van Nassau in tvelt was, thuys te Wedde verovert hadde ende een stercke schantse slouch met alle de soldaeten van Vrieslant op de Bellinckwoldersijl, wesende een pas die de stadt Groeninge sonderlinge kan benauwen. Men hadde ten selven daege noch affgesteecken om te beschantsen een hoochte daerop drie huysen van tdorp Raemsdonck lagen, op den wech daer de ruyteren laegen, een stuck weechs achter de schantse op den selven wech gemaeckt, twelcke men mede begonst op te maecken, daer de Engelsen achter naer quaemen logeren als volgen sal, fol. 120 vso. ¹ Noch was den Colonnel Brederode mede naer Heusden getoogen om in de stadt alle goede ordre te stellen. Voorts dede Sijn Ex^tie een corps de guarde maecken in de halve maene leggende aende oostsijde vande brugge, om dselve te bewaeren met wacht ende dede noch een ander

1 Zie den 11den Junij.

[p. 187]

corps de guarde maecken op den dijck op de westsijde vande brugge ten selven fynen. Voorts regende het altemet een goede vlaege. Des nachts werden ontrent 50 schantskorven gevult die op de noortsijde vanden Medesche wech in tvelt gestelt waeren, om daervan een vleugele ofte corps de guarde op sijde leggende te maecken ende daermede de approchen aldaer te verseeckeren. Noch werde versterckt het corps de guarde leggende op den Stelhoffsen dijck tusschen de batterie aldaer ende de hameye ende van ter sijden opgemaekt om tegen het waeter beschut ende behouden te mogen werden ende daernaer mette eerste gelegentheyt de hamey te naerderen; oock regende het meest al den nacht.

[Den xxix^en Aprilis]

Den xxix^en Aprilis regende het den geheelen dach ende nacht, daerdoor de wegen alomme seer bedorven. Niettemin ginck men mettet wercken voort, insonderheyt in Raemsdonck ende metten wech door tlege lant. Men schoot altemet een schoot op de stadt, des nachts meenden de onsen weder eenige schantskorven te vullen op de noortsijde vanden Medesche wech, dan den viant vuyt vallende heeft sulcx belet ende tot 7 schantskorven toe onder de voet geruckt, 2 gevult ende 5 ongevult, dan en dede anders egeen schaede, omdat de sentinelle perdue geluyt thaerder aencompste maeckte daerdoor de arbeyers wech liepen tot in tcorps de guarde toe, hierdoor en werden niet dan ontrent 10 korven gevult.

[Den lesten Aprilis]

Den lesten Aprilis regende het den heelen dach seer, dan werde evenwel dapper in Raemsdonck gearbeyt, maer in tquartier van Sijne Ex^tie niet besonders dan aenden wech door tlege lant ende de platte formen, nochtans seer slappelijck, door den regen quaemen de loopgraeven soe vol waeters dat men daer horden inne leggen moste om daer inne te mogen blijven, waerdoor toequam dat de loopgraeve verhoogt werdende ende al evenwel de walle niet, eenigen als te verder bloot moetende gaen gequetst werden ende oick den broeder van Capiteyn Bievry doot geschooten. Die vande stadt hadden noch een stuck geschuts van ontrent 16 pont ijsers ingedolven in de catte, leggende achter het hoff, daermede sij groote schaede deden in ons volck in de voorste approche op de Medesche wech, altemet eenen schietende, sonder dat men sulcx gevouchelijck konde beletten, ten waere men eenige stucken verplante ofte de voorwalle vande catte die tselve stuck tegen ons geschut deckte, affschoot. Met dit stuck werde des nachts noch eenen geschooten. Des avonts doen de wacht optooch, schooten die vande stadt seer met musquetten ende roers, nochtans sonder prouffijt. Te desen daege op den avont quam den Colonnel Brederode weder in tleger, quaemen oick in tleger Bernevelt, Cant ende Aers-

[p. 188]

sens, noch quam tscheep aen een compagnie Engelschen vuyt Vlissinge die men tscheep liet leggen ¹. Des nachts planten die vande stadt veel meyen rontsomme de stadt op de wallen ende schooten op de plantinge van elcx seer groote salven, ten minsten met 60 roers ofte musquetten, werden mede in tleger veel meyen geplant ende over elcx met 20 ofte 30 roers ofte musquetten geschooten niettegenstaende het veel regende.

1 De Raad van State had, toen van verscheiden kanten bepaalde tijdingen kwamen omtrent het voornemen van den vijand om Geertruidenberg te ontzetten, een gedeelte van de Engelsche garnizoenen, in Vlissingen, Brielle en Ostende liggende, ontboden om voor zes of zeven dagen het leger te versterken. (Res. van den Raad van State, 22 April 1593.) Om de zaak te bespoedigen werden Commissarissen naar genoemde vestingen afgezonden. Het volgende uittreksel uit de resolutiën van den Raad van den 24sten April daaraanvolgende moge als een bewijs te meer dienen van de eigenaardige bezwaren, waarmede het legerbestuur in die dagen te worstelen had: ‘Den Lieutenant Gouverneur van den Briel’, lezen wij daar, ‘antwoordende op het schrijvens van den Raede, doet sijne excuse, dat hij, volgens het versoeck vanden Rade, egeen volck en heeft mogen schicken naer den Leger, soo hij sulcx niet en mach doen sonder consent ofte bevel van Hare Majesteyt off vanden Gouverneur; presenterende anders sijnen dienst. Ende den Commissaris Langley, binnen ontboden, is hem afgevraegt zijn wedervaeren, die in effecte rapporteerden, sijn devoir gedaen te hebben, volgens den last hem gegeven, om het volck te mogen mede krijgen, dat hij den Lieutenant Gouverneur daer toe wel vondt genegen, dan soe hem ’t selve was verboden, en mogt sulcx niet doen, sonder consent. Ende soe hij over thien dagen genoechsaem gelijck schrijvens van Sijne Excellentie hadde ontvangen, hadde daerop naer Engelandt geschreven. Daerop eenig bescheyt ontfangen hebbende sal hem in alles geerne willig thoonen, soo veel mogelijck, tot ’sLands dienste. Is hem Commissaris belast sijn rapport in tkorte bij geschrifte te stellen, ende goet gevonden Sijne Excellentie dobbelt vanden brieff over te senden, ende voorts int korte van hetselve rapport mentie te maecken’.
Den 26sten April ontving de Raad een brief van den Gouverneur van Ostende, waarbij deze zelf versterking en munitie aanvraagt omdat de vijand toebereidselen maakt om de stadt te belegeren.
Later werden twee kompagnieën Engelschen uit Brielle en evenzooveel uit Ostende naar het leger gezonden. (Resol. van den Raad van State, 7 en 10 Mei 1592.)

[Den eersten May]

Den eersten May begonst men vrouch op de stadt te schieten, soe om den Mey te vereeren als naer de voorsz. catte daer t’stuck innestont ende begonstet wat beter weer te wesen, daerdoor men te meer met twercken alomme voortginck. Bernevelt, Cant ende Aerssens gaen in tquartier van Raemsdonck om de wercken aldaer te besien, den Colonnel Breroede vertreckt naer den Haege. Des nachts werden noch veel vande schantskorven op de noortsijde vanden Medesche wech gevult, werden mede noch eenige schantskorven gestelt ter sijden vanden houck vanden voorgaende aff, om tviercant te beginnen ende alle de voorsz. schantskorven (staende op tgors) tot een corps de guarde te approprieren. Des nachts werde in tquartier van Sijn Ex^tie mede seer geschooten, omdat de Schotten doen haer meyen planten.

[p. 189]

[Den ij^en May]

Den ij^en May was het schoen weder daeromme men de wercken in Raemsdonck seer avanceerde ende voorts aenmaeckte den wech door tlege lant, die nu bijnaest volmaeckt was. Des morgens schooten die vande stadt eenige schooten naer een vaen ruyteren commende vande wacht ende treckende over de brugge, mitsgaeders oick naer de geenen die aenden wech door tlege lant voorsz. arbeyden, daerop de onsen wederomme dapper schooten, soe om tselve schieten te beletten als oick om aff te schieten de voorwalle vande catte achter thoff voorsz., daerop men sonderlinge schoot, ende overmits veele coegels tegen de walle vande catte opvloegen ende dan nootelijcken in thuys van Sijne Ex^tie gingen, is daerdoor de heele westgevel van tselve huys van binnen innegestort. Ontrent den middach quaemen de Gedeputeerden van Zeelant in tleger omme mette Gedeputeerden van Hollant ende de Staeten Generael te delibereren op de versaemelinge vanden viant, die men vreesde dat naer tlant vander Thoolen wel commen mochte, daerinne sij resolveerden als hier naer fol. 107 v^so geseyt wert ¹. Des avonts in t’optrecken vande wacht werde seer dapperlijck geschooten van binnen ende van buyten sonder merckelijck prouffijt. Des nachts werde de approche ofte loopgraeve op den Medeschen dijck versterckt ende noch eenige schantskorven gestelt, ende op den Stelhoffsen dijck approcheerden de Schotten tot op 25 passen naer aende hameye ende vuyt braverie gingen planten een meye aende selve hameye ofte pallisade, in welcke approche eenen man geschooten werde. Voorts verseeckerden sij dselve approche soe tegen het hooge waeter dat weder commen mochte als die vande stadt. Hiertegens quaemen die vande stadt vuyt met ontrent 50 mannen, dan en dorsten niet voorder als de hameye commen, maer trocken om tschieten vande onsen terstont weder in haer contrescharpe, noch werde een man doot geschooten aenden Medeschen dijck mettet stucxken vande stadt staende in de catte. Te desen daege quam den Colonnel Stuwaert, gesant vanden Coning van Schotlant ² in tleger.

1 Bladz. 194.

2 De Kolonel William Stuart, afgevaardigde van den Koning van Schotland, had den 19den April zijne geloofsbrieven aan de Staten Generaal en den Raad van State overgegeven. Hij had te voren Duitschland bezocht, met het, trouwens geheel mislukte doel, om hetzij een algemeenen vrede, hetzij een verbond tegen Spanje tot stand te brengen. Dit blijkt uit de verklaring, die hij den 17den Junij in de vergadering van den Raad van State aflegde.
’Ende belangende de saecken in Duytslandt, verklaert dat den Coninck van Schotlandt wesende in Denemarcken aldaer hadde voorgeslaegen, dat eenen pays mogte gemaeckt worden tusschen den Coninck van Spagnien ende andere Coningen, Potentaten ende Republicquen interest hebbende aende religie, maer alsoe sulcx niet te wege en koste gebragt worden; dat tot contremine van des Coninx van Spagnien’s ambitie totte monarchie noodig was eene contreligue gemaeckt werde t’samentlijck metten princen van Duytslandt, totte welcke hij Stuart seggende gesonden te sijn. Seyt dat hij deselve princen seer wel heeft geaffectionneert gevonden; dan bewesen sijnde principalijck aenden Cheurfurst van Saxen, dat deselve de saecke oick seer toegedaen hem thoonde, maer excuseerde, dat die Cheurfursten, volgens haren eedt, geen ligue, sonder den Keyser, mogten alleen aengaen; doch dat de ligue, blijvende tusschen den Coninck van Schotlandt ende Denemarcken, hij altijt, soo wel als die andere princen, daertoe allen hulp doen, ende oock den Coninck van Vranckrijck in sijnen noot bijstaen ende metter daad helpen etc. ..... Hij heeft daernae bij geschrifte overgegeven de namen der princen van Duytslandt, aen dewelcke hij hadde gesonden geweest: Den Coninck van Denemarcken, den Cheurfurst van Saxen, van Brandenburgh, de Paltz-graaff, van Brunswijck, van Wirtemberg, van Hessen, van Mecklenburg, van Pomeren, van Dannolt, van Lunenborch, administrator de Magdenborg, ende Hertog Jan Casimir’. (Resol. van den Raad van State, 17 Junij 1593.) –
Zijn instructie is in haar geheel te vinden in de Resolutiën der Staten Generaal van den 3den Julij 1593, en hun antwoord, in die van den 7den dier maand. Dit laatste drukt hoofdzakelijk den dank der Staten uit voor de pogingen, die Zijne Majesteit aanwendt om eene ligue tot stand te brengen en de hoop dat hij daarin zal volharden. Met het voorstel van den Koning, dat hij de Schotten, welke in het leger der Staten dienden, zou kunnen terugroepen, indien hij ze in zijn land tegen de geheime aanslagen der Spanjaarden en Jezuiten mogt noodig hebben, konden de Staten Generaal zich evenwel, als ligt begrijpelijk is, niet vereenigen. Den 29sten Julij nam Stuart zijn afscheid.

[p. 190]

[Den iij^en May]

Den iij^en May schooten die van binnen seer mettet voorsz. stuck, daer de onsen altemet weder op schooten, voorts was het soel weder, daerdoor men dapper met alle de wercken voortginck, insonderheyt in Raemsdonck. Trocken voorts logeren in tquartier van Raemsdonck de 200 Engelschen onder het beleet van Capiteyn Broen. Noch quam de Heer Francois Veere in tleger ende vertrocken Bernevelt ende Aerssens weder naer Hollant; op desen dach werden 2 vande onsen op de Medesche wech doot geschooten. Te desen daege ontrent 10 vuyren vertrocken vuyten Haege de Graevinne van Swartsenbourch ende Jonckvrou Louyse van Nassau met Graeff Jan ende haer joncxte susterken geconvoyeert bij de Princesse ende haere andere susters ende veel vrouwen ende jonckvrouwen om over Leyden ende Haerlem te trecken op Amsterdam ende van daer tscheepe te gaen naer Duytslant om op Dillenborch te consommeren het huwelijck metten jongen Palsgraeve, tot vereeringe van welck huwelijck de Staeten van Hollant gaeven 20000 gulden in gereden gelde ende noch twee duysent gulden tsiaers erffelijck losbaer den penning sesthien, ingaende vanden dach vande consommatie van tselve huwelijck. Ende de Staeten van Zeelant gaven noch 20000 gulden. Te desen daege des avonts tusschen negen ende thien vuyren deden die van binnen een grooten vuytval op den Stelhoffsen dijck in de approche vande Schotten daer mits sijne cleynicheyt niet dan 10 ofte 12 persoenen inne en waeren, die haer taemelijcken wel verweer-

[p. 191]

den, maer overvallen sijnde sijn 9 van hemluyden doot geslaegen, de anderen sijn terugge gecommen, nemende haer wijck op het corps de guarde dat voor de batterie lach, waer sij mede noch vuytweecken op de batterie met sulcke confusie dattet in twijffel was off sij de batterie mede souden verlaeten hebben. In dese confusie queet den Capiteyn van die Schotten genaempt Jan Michel hem tamelijcke wel ende werde gequetst aen sijn arm alleen in tvlees met een teerling, hierop quam terstont voort Hopman Pieter van Dorp (die op den selven dijck de wacht hadde) met eenige van sijne soldaeten, dwelcke niet alleen de Schotten en verseeckerde, maer dreven te saemen doen den viant wederomme, daerover hij Dorp oick geschooten werde beneden in den buyck boven de blaese, blijvende tloot in tlijff, doch dreven den viant weder vuytet voorsz. corps de guarde dat een stuck weechs op den dijck voor de batterie lach ende hielden haer daer vast, ende den Lieutenant van Dorp meynende dat de Schotten noch in de vuyterste loopgraeve hielden ende haer willende secoureren liep onversiens midden onder den viant ende werde gevangen. De dooden op desen vuytval waeren 10 aen onse sijde, 9 van Capiteyn Michel, te weeten 3 corporaels, een adelborst ende 5 soldaeten ende een soldaet van Dorp ende de gequetsten waeren vande compagnie van Dorp 9 ende van Capiteyn Michel 8, daeronder een Sergiant. Noch quamen vuyte schantse op den dijck een Sergiant met ontrent 30 soldaeten de anderen te hulp, dan trock den viant weder aff, sonder dat men weet wat schaede hij geleden heeft, die meer soude geweest hebben, in gevalle de Schotten in haer vuyterste loopgraeve eenige musquettiers veerdich gehadt hadden. In desen vuytval forseerden die vande stadt metten eersten de loopgraeve ende het voorste corps de guarde, dan en quamen tot aende batterie toe niet. Desen nacht werde noch 2 soldaeten op de Medesche wech doot geschooten, noch werde in tquartier van Raemsdonck ten suytwesten bij de twee heele canons daer staende geplant een halve ende een heele canon, in vougen dat aldaer tegen de stadt aen nu stonden 4 stucken. Te desen daege werde in de vuyterste schantse op den wech van Waspeek gebracht ende geplant 2 halve canons, dominerende op denselven wech ende in de schantse, aende kerck van Raemsdonck werde gebracht 2 veltstucken ende gestelt om te commanderen langes den vuyterdijck daer aencommende, werde mede doorgesteecken den dijck aende huysen van Raemsdonck om vuyt twaeter voorbij Oosterhout oploopende soe veel in tvlacke lant te laeten dat tusschen den selven dijck ende de kercke van Raemsdonck leyt, dat tselve black stonde om alsoe alle heymelijcke doorcomptsten daer

[p. 192]

door te beletten. Te desen daege werde dapper gearbeyt aende tranchee die gemaeckt werde vande kercke van Raemsdonck aff totte groote schantse toe leggende op den wech van Waspeck ende buyten die tranchee noch geslaegen een pallisade van stucken van sparren met ijsere pennen als in t’ander quartier. Een gelijcke pallisade begonst men ten selven daege te slaen van t’noortwesten van tquartier van Raemsdonck aff naer twaeter vanden Biesbos toe, omme alle compste buyten om tquartier door tgors te beletten, achter welcke pallisade men mede begonst te maecken een dobble loopgraeve ten noortwesten tottet waeter toe, om in tijde van noot dselve vol musquettiers te werpen ende de aencompste vanden viant te beter te beletten, werde mede de geheelen houck van tselve quartier vanden westen aff totten noorden toe opgeset met leedige schantskorven, om tegen de stadt aen die sijde te blinden. Te desen daege was de rijswech door tlege lant naer den Stelhoffsen dijck toe loopende meest volmaeckt, dan overmits men seer noodich achte tselve geheele leege lant af te trancheren totten dijck toe ende men tselve quaelijcken om de leechte wille doen conde, soo heeft men beginnen te breyen seer dicke dubble heyninge ofte hordinge op de suytsijde vanden rijswech aen stijve hooge staecken, staende de hordingen ontrent anderhalve roevoet vanden anderen ende werden een manslengte hooch gemaeckt, met eenige vuytsteecken in forme van rondeelen, twelcke gemaeckt sijnde, sal men aerde tusschen dselve hordingen in stampen, ende alsoe dselve tegen de musquet ende alle aencompste bevrijden, dienende de rondelen om langes de horden te flancqueren.

[Den iiij^en May]

Den iiij^en May werde alomme seer gearbeyt ende insonderheyt in Raemsdonck ende schooten die vande stadt seer veel schooten, daerop men van buyten mede eenige schooten dede, voorts vertrock Pauli naer Dordrecht. Des avonts in t’optrecken vande wacht dede den Graeve van Hohenloe een alarme in sijn quartier maecken ende seer vuyte schantsen vande kercke van Raemsdonck ende op den wech van Waspeck schieten al off den viant aengecommen hadde, meynende dat die vande stadt in menichte op den thoorn loopen souden, daerop hij de 3 heele ende 1 halve canon in sijn quartier staende, doen aff sien ende stellen hadde, dan en quaemen niet dan 6 ofte 8 persoenen op den thoorn, daer hij naer dede schieten dwers door den thoorn, waeromme die van binnen haer in der ijl vanden thoorn maekten. Voorts om op alle inconvenienten op den Stelhoffsen dijck te beter te letten, dede men aldaer in de plaetse van 2 vendelen 3 op de wacht trecken. Desen dach regende het altemet een goede vlaege, maer des nachts regende het doorgaende totten dach toe, daeromme men op

[p. 193]

den Medeschen dijck niet met alle en dede, maer op den Stelhoffsen dijck werde het corps der guarde, leggende een stuck weechs voor de batterie verbreet ende met tstellen ende vullen van eenige schantskorven aende oostsijde versterckt om tselve tegen het vuytvallen te beter te mogen beschermen.

[Den v^en May]

Den v^en May regende het des morgens tot ontrent 9 vuyren toe seer ende daernaer totten achternoen was het goet weder, dan des achternoens ontrent 3 vuyren begonste het te regenen ende continueerden dien dach ende geheelen volgende nachte. Niettemin ginck men mette breijen vande hordingen aenden leegen ryswech seer voort ende met twercken in Raemsdonck, twelcke soe aen tquartier als aende schantse om de kercke meest volmaeckt was ende waeren de wallen van tquartier van tsuytoosten aff over t’oosten ende noorden tottet noortwesten toe gedickt ende sterck gemaeckt tegen een canon, ophebbende goede borstweringe. Van gelijcken was de schantse aende kercke versterckt op de selve sijden. Noch werde meest volmaeckt de tranchee loopende vande kercke totte groote schantse, daer men den wech achter maeckte ende hoochde om t’innelaeten van twaeter voors. Men begonst mede noch een schantsken te maecken tusschen het quartier van Raemsdonck ende de kercke achter den dijck, opdat men langes het gors daer niet tussen inne en quaeme, men prepareerden in de schantse om de kercke noch een beddinge op den dijck om daer oick een stuck te mogen stellen ende men volmaeckte oick noch een beddinge in de groote schantse op den wech, om daermede noch meer geschuts te planten. Men arbeyde voorts seer aende selve schantse ende aende dubble tranchee tottet waeter toe, men schoot altemet eenige schooten op de stadt, noch ginck de compagnie Engelschen logeren in een schantsken, twelck gemaeckt was aende hoffstadt van Engelant, leggende achter het quartier vande ruyteren op een seer lege wech, die door twaeter opt ruyterquartier aenquam. De ruyteren alles waeren gelogeert in de huysen staende op den dijck tegen het waeter van Osterhout tusschen de groote schantse ende het quartier van Raemsdonck. Ontrent desen tijt gaff Sijn Ex^tie de plaetse van Voisin (die Ensengie was vande ruyteren van Prince van Espinoy ende nu gestorven was) aen Capiteyn Jaspar Bernardt, geweest Cornet van sijne compagnie ende screeff brieven aenden voors. Prince om sijne agreatie daerinne te hebben. Daerentusschen is d’selve dien volgende den xij^en deser maent bij de compagnie gecommen. Te desen daege creech men naerder tijdinge vande vergaederinge vanden viant tot Herentaels, item dat de Princesse met alle de Joncvrouwen noch

[p. 194]

was tot Amsterdam, van gelijcken dat Verdugo een inval in Vrieslant ontrent Collum gedaen ende aldaer twee ofte drie dorpen vuytgeplundert hadde ende eenige boeren ende boerinnen gevangen genoemen, nemende de occasie waer dat Graeff Willem op de Bellingwoldersijl lach om die te beschantsen. Quaemen voorts in tleger de compagnien van Bovetis ende Hoveskercken die tscheep bleven leggen.

[Den vj^en May]

Den vj^en May regende het des morgens seer tot op den naernoen toe ende begonst doen weder wat te droogen, noch schooten die vande stadt altemet eenige maelen vuyt tvoors. stuck in de catte, daerop men van buyten weder dapper schoot. Men versterckte mede meest alle de loopgraeven om dselve te seeckerder te mogen bewaeren. Voorts continueerde de tijdinge vanden viant tot Herentaels seer, daerover men begonst te verhaesten den effecte vande resolutie bij die van Hollant ende Zeelant met Sijne Ex^tie thaerder compste in den leger genomen, te weeten, dat den Almirael Nassau met 10 ofte 11 vendelen voetknechten soude leggen tscheepe ontrent Remmerswael om op alle swaericheden, die de versaemelinge vanden viant mochte maecken te letten, ende hem met tselve volck derwaerts te begeven, daer den viant het hooft heene mochte hebben. Noch quam den Colonnel Balfour weder in tleger. Te desen daege ginck tot Amsterdam tscheep Jonckvrou Louyse van Nassau met haer joncxste susterken in tgeselschap van haer moeye de Graevinne van Swartsenborch ende Graeff Johan van Nassau haer neve, nemende haer wech naer Staede op de Elve ooune met al haer treyn van daer door Brunswijck ende Hesse naer Dillenborch bij haere ohem Graeff Johan te commen, om aldaer te celebreren thuwelijck tusschen haer ende de Palsgraeve bij den Rhijn voors.

[Den vij^en]

Den vij^en ginck men met tverstercken vande quartieren in Raemsdonck seer voort ende schoot men altemet eenige schooten op de defensien vande stadt, voorts quaemen in tleger 2 vendelen Engelschen vuyt Bergen op den Zoem. Ontrent den middach vertrock vuytet leger den Almirael Nassau met hem nemende de compagnien van Haveskercken ende Bovetis om met die ende anderen die noch vuyt verscheyden plaetsen marcheerden tscheep te gaen leggen ontrent Rimmerswael ende volgende voorgaende resolutie op alle voorvallende noot te letten. Noch vertrock vuytet leger den Colonnel Stuwaert, Gesant vanden Coning van Schotlant naer den Haege om mette Heeren Staeten Generael, volgende sijn commissie te handelen thaerder eerster versaemelinge, op de welcke mede lach ende wachte de Heere Francois Vere, omme tot laste vande selve Staeten aen te mogen nemen een groot regement Engelschen, daertoe dat scheenen eenige provintien niet ongenegen

[p. 195]

te wesen, mits dat tselve geschieden mochte op sulcke voet ende conditie dat de Coninginne de Engelschen (aengenomen ende tot soldaeten gemaeckt sijnde) sonder consent der Heeren Staeten Generael niet weder van hier naer Engelant en soude mogen ontbieden, tsij onder pretext van vassallen, onderdaenen ofte andersins. Te desen tijde was mede in den Haege gecommen S^r. Thomas Morgan, Gouverneur van Bergen op den Zoem, die om verscheyden quaede deportementen ende inobedientien tegen de bevelen vanden Raede van Staete bewesen, van sijn gouvernement gesuspendeert was, ter tijt toe hij voor den selven Raede alle dselve inobedientien ende deportementen soude verantwoort hebben ¹.

1 De verantwoording van Morgan werd onvoldoende bevonden, zoodat hem den 30sten Julij 1593, in weerwil van hetgeen door Koningin Elisabeth en Prins Maurits te zijner gunste werd in het midden gebragt, zijn ontslag als Gouverneur van Bergen-op-Zoom gegeven werd. Later werd hem, met het oog op zijne langdurige diensten, nog een vrij aanzienlijk tractement toegelegd. Paulus Bacx, reeds vroeger tot tijdelijk Gouverneur aangesteld, werd nu definitief met die betrekking bekleed, welke hij tot zijnen dood in 1606 waarnam, waarop zijn broeder Marcelis hem daarin opvolgde. Deze stierf in 1617, en werd vervangen door Willem van Stoutenburg, den zoon van Oldenbarnevelt, die zich later door zijne zamenzwering tegen Prins Maurits berucht maakte.

[Den viij^en May]

Den viij^en May trocken de 2 Engelsche compagnien voorts naer tquartier van Raemsdonck om daer haer leger te houden, in welck quartier men dapper alle de wercken voorderde. Voorts regende het altemet eens. Ontrent dese tijt maeckte Patric Breux ² sijn compagnie ruyteren tot Oesteynde, die hem ontrent drie weecken te vooren gegeven was op de contributien van Vlaenderen; noch schoot men altemet eens op de stadt.

2 Patrick Bruce. - Zie omtrent hem de Resol. van den Raad van State, 1593, passim; - en het Comm. boek van den Raad van State, bl. 52 verso.

[Den ix^en May]

Den ix^en May was het goet weder ende dede Sijn Ex^tie alomme aenseggen, dat den viant voorhanden was, dat daeromme alle het volck in de waepenen aende wallen commen souden, twelcke soe geschiede, ende werde dit bij Sijn Ex^tie gedaen, om te sien hoe men de trancheen met tvolck soude konnen besetten ende wat volck daer over soude schieten voor een corps te maecken om daermede de plaetsen daert noot soude mogen wesen te secoureren. Dit gedaen reedt Sijn Ex^tie rontomme om tselve te besien ende bevont datter niet dan thien compagnien en resteerden tot een corps behalven alle de compagnien die voor de stadt op de wacht wesen mosten. Desen dach schooten die vande stadt altemet eens, daer de onsen weder tegen schooten. Men ginck voorts mette wercken in Raemsdonck seer voort ende insonderheyt beneden aen twaeter. Den x^en May was het schoen weder ende schoot men altemet eenige

[p. 196]

schooten, men ginck mette wercken in Raemsdonck ende naer twaeter aldaer seer voort, men prepareerde mede de corps de guarden op den Medeschen dijck ende de beddinge aldaer, om des volgende daechs tgeschut daerinne te brengen ende te demonteren het stuck, dat den viant in de catte achter thoff staende hadde. Noch werde aende suytsijde vande halve maene leggende aende brugge gemaeckt eenige loopgraeven om daerinne schutten te logeren ende daermede de aencompste aende brugge te beletten.

[Den xj^en May]

Den xj^en May was het schoen weder, daerdoor men mette wercken alomme seer voortginck ende werden altemet eenige schooten geschooten ende des nachts in de approchen op verscheyden plaetsen geplant 2 stucken, een heele ende een halve canon, om daermede tvoorsz. stuck in de catte staende te beschieten ende te demonteren.

[Den xij^en May]

Den xij^en May was het schoen weder ende begonst men smorgens vrouch mette voors. 2 stucken seer te schieten naer tstuck in de catte voors. achter thoff staende, twelcke die vande stadt terstont terugge deden trecken, soe men vermoet, op dattet niet schaedeloes en werde. Desen dach begonst men een loopgraeve te maecken ontrent 300 passen bewesten de kercke van Raemsdonck streckende van den dijck aff noortwaerts vuyt tot op twaeter toe, daer eenige soetelaers scheepen laegen, hebbende beneden aen twaeter een cleyn schantsken om geschut in te stellen ende soude men over elcke sijde van dese tranchee maecken verscheyden papemutskens, om die te garanderen tegen de aencompste. Dese tranchee werde gemaeckt om te beletten datter niemant langes het vuyterlant naer de stadt toe soude mogen commen ende wilde men die van tschantsken weder oostwaerts opleyden langes den oever om over tvuyterlant te flanqueren ende dan met een rijswerck te waeter inne bouwen. Desen dach begonst men heel sterck te beschantsen Vuylendonck wesende een ridderhoffstede leggende besuyden de groote schantse op de Lange Straete, ontrent 150 passen daervan, volgende voorgaende beraminge.

[Den xiij^en May]

Den xiij^en May was het taemelijck schoen weder, maer tregende op den avont wat. Men ginck voorts mette wercken alomme seer voort, soe in Raemsdonck als aenden Medeschen dijck, daer men nu wat vrijer arbeyden conste, om dat tstuck in de catte niet gevouchelijck meer speelen en conde. Op den middach seylde een oorlochschip voorbij de stadt de Donge oppe, daer die van binnen seer naer schooten, maer en raeckten niet dan een cabel. Des avonts bracht men noch voorbij de stadt een vlot met masten om tselve boven de brugge te leggen ende sulcx te beter de aencompste van dien te beletten, omdat men tijdinge hadde dat den

[p. 197]

viant eenige schuyten medebrachte ende de brugge aen brant steecken wilde. Naer dit vlot schooten die vande stadt mede seer sonder merckelijcke schaede te doen. Te desen daege quam den viant met sijn heele leger logeren tot Turnhout, wesende sterck ontrent 6000 man te voet ende 10 cornetten peerden, verwachtende sijn voorder volck ende oick sijn commandeurs, die noch bij tvolck niet en waeren. Men screeff desen dach in Hollant noch om veel bootsgesellen om dselve met schuyten ende jachten wacht te doen houden op de Donge. Des nachts begint men weder te approcheren op den Medeschen dijck om naer de contrescharpe te commen.

[Den xiiij^en May]

Den xiiij^en May was het tamelijck weder ende ginck men mette wercken alomme seer voort, ende overmits men tijdinge hadde, dat den viant van meyninge was op tleger aen te commen ende eenich geschut mede gebracht hadde, heeft Sijn Ex^tie in sijn quartier aende drie bolwercken gelegen in tsuytwesten (daer hij lange te vooren ses stucken geschuts hadde doen planten) de borstweringen doen verstercken ende verdicken tot 22 voeten brede toe, om tgeschut aldaer staende tegen de canon te mogen bevrijden, heeft noch twee veltstucken doen planten in de tranchee loopende door tlege lant naer den rijswech om de aencompste vanden viant te beter doen beletten. Noch dede Sijn Ex^tie opmaecken tvoors. vlot van masten boven de brugge in deser vougen: onder dede hij leggen 61 swaere masten overlanges in twater, d’een ontrent 14 voeten vanden anderen ende dede de eynden van dien aende sijde naer Osterhout distineren ende vesten met een swaere ijsere kettinge, opdatter geen brant in vatten en soude, die op de masten quaelijcken vatten conde, omdat dselve mits haere swaerte meest onder waeter laegen ende altoes nat waeren. Noch dede hij tselve vlot aende sijde naer de stadt toe distineren ende hechten met een cabel. Dwers over dese masten werden geleyt andere masten aen vieren besijden ende vast aenden anderen ende van t’eene lant tottet andere toe, in vougen dat doorgaende vier masten besijden ende aenden anderen laegen, die op de onderste masten gebonden ende gehecht waeren met swaere ijsere bouten ende daerop geslaegen een brugge van vier deelen breete om over te mogen gaen ende alle breeckinge te mogen helpen. Dese onderste masten hadde men aende sijde naer Osterhout meest laeten vuytsteecken omme verst aff te mogen keeren ende steuyten alle vierwercken ofte vierscheepen tegen de brugge te maecken ende langes twaeter affcommende. Des nachts werden seer versterckt de approchen aenden Medeschen wech.

[p. 198]

[Den xv^en May]

Den xv^en May was het tamelijck weder ende men ginck mette wercken ende tvlot voornt. seer voort ende mettet verdicken vande borstweringen. Noch dede Sijn Ex^tie de dubble hordinge vanden rijswech affmaecken tot veer voorbij de schantse leggende aenden Stelhoffsen dijck totte suytwest hameye van dien toe, om daermede te beletten datter niemant langes het laege lant en soude mogen commen op den dijck tusschen de schantse voornt. ende den rijswech.

[Den xvj^en May]

Den xvj^en May was het tamelijck weder ende ginck men mettet verstercken vande borstweringen ende andere wercken seer voort ende werde meest volmaeckt tvlot voornt. ende geleyt aende suyt contrescharpe vande schantse, daerop de scheepbrugge gelegen hadde, dien doen aende noort contrescharpe vande selve schantse naerder de stadt geleyt werde, in vougen dat de brugge ende tvlot de breete vande schantse (die tusschen beyden lach) vanden anderen laegen. Te desen daege sont men drie drielingen naer Heusden, omdat men vreesde dat den viant thooft daer heene mochte hebben, noch quaemen op den avont in tleger seer veel bootsgesellen om wacht op de Donge met jachten te houden. Men approcheerde op de Medesche wech tot aende grachte vande contrescharpe toe.

[Den xvij^en ende xviij^en May]

Den xvij^en ende xviij^en May en gebeurde niet besonders, dan dat men met alle de wercken mits het goede weder seer voortginck, daerdoor de schantse van Vuylendoncq meest volmaeckt werde ende 4 halve canons daerinne geplant, werde mede meest volmaeckt de tranchee van beneden de kercke van Raemsdonck afloopende naer twaeter toe ende tschantsken aen t’eynde van dien, daer mede een heele canon in geplant werde. Noch werde meest volmaeckt tschantsken op t’eynde vande dubble loopgraeve, streckende van tquartier van tveer van Raemsdonck aff tottet waeter toe, daerinne oick geplant werden 2 heele canons om op twaeter te domineren ende oick te beschieten het hooft vande stadt. Voorts begonst men een mijne te maecken in de Medeschen dijck, te weeten een rechte gange innegesneden soe laech als men const, die werde boven beleyt met balxkens, elck ontrent een roede vanden anderen, daerop gestelt werden mandekens met aerden gevult om de heele gange te blinden ende tegen de musquet te verseeckeren. Dit werde gedaen om de enckte vanden dijck wille, die niet toe en liet, dat men over dwers gins ende weder mochte wercken om soe verseeckert te commen aende grachte vande contrescharpe, om die te mogen vullen. Men schoot altemet eenige schooten om de defensien vande stadt te benemen.

[Den xix^en May]

Den xix^en May was het schoen weder totten achternoen toe, want het

[p. 199]

doen begonst te regenen. Men ginck mettet wercken seer voort ende men schoot naer gewoonte altemet eens. Des nachts kregen die vande stadt 2 sentinellen perdus adelborsten van tSeeus regement, die soe men vermoet heml. de mijne geopenbaert hebben.

[Den xx^en May]

Den xx^en May was het schoen weder ende ginck Sijne Ex^tie des morgens vrouch in de mijne en keerde daernaer wederomme, ontrent negen vuyren begonnen die vande stadt naer de mijne te schieten daer se tweemael door schooten ende beletten daermede den voortganck van dien voor eenige daegen, tot dat sulcx gerepareert soude sijn. Men ginck mette wercken alomme seer voort ende men versterckte vast alle de approchen om die tegen den vuytval te bevrijden. Men volmaeckte noch een schantsken beoosten vande tranchee loopende van beneden de kercke van Raemsdonck naer twaeter tot op twaeter ende men plante daerinne 2 veltstucken. Desen dach werde in tleger gebracht een geintercipieerden brieff vanden heere van Waetersdijck gescreven aenden olden Graeve van Mansfelt, houdende dat men de brugge wel beschieten conste ende met een aenloop wel volck in de stadt brengen ende weder vuytkrijgen, daertoe designerende het Cloosterlant, om vanden Stelhoff daerop te commen, daeromme men tschip van oirlooge den xiij^en voorbij gecommen tusschen den Stelhoff ende het Cloosterlant dede leggen.

[Den xxj^en May]

Den xxj^en May was het schoen weder, waeromme men mettet wercken alomme seer voortginck ende oick mettet repareren vande mijne, om twelcke te beter te doen men altemet op de stadt schoot. Te desen daege quaemen te Turnhout in tleger de Graeven Pieter Ernst van Mansfelt ende van Foantes met verscheyden andere hooge officieren vanden leger, dwelcke terstont alle het volck deden vuyttrecken op de heyde van Baerle, omme een reveue daervan te doen ende bevonden dselve te peert ende te voet sterck ontrent 8000 man, daer desen dach noch bij quaemen 10 stucken geschuts van Antwerpen ende andere plaetsen gecommen, naer dese reveue gedaen trock alle tvolck wederomme binnen Turnhout ende op den achternoen den Graeve van Foantes weder naer Antwerpen, laetende Mansfelt mette anderen in tleger blijven.

[Den xxij^en, xxiij^en ende xxiiij^en]

Den xxij^en, xxiij^en ende xxiiij^en was het tamelijck weder ende ginck men mettet wercken alomme ende verstercken vande mijne seer voort, te meer omdat men daegelijcx advertentie kreech dat den viant op tleger van meyninge was aen te commen, waeromme men sonderling sorchvuldich was, tquartier in Raemsdonck beneden aen twaeter te bewaeren, mitsgaeders oick aende sijde van Sijn Ex^tie aen twaeter, daer de schepen vande soete-

[p. 200]

laers ende anderen laegen, daer men achter de pallisade op de strange ¹ staende, noch dede slaen een hordinge met eenige rondelen ofte flanquen ende teynden daeraen leggen eenige groote aecken ende ponten tusschen sparren in de gront geslaegen gevesticht, om niet schielijcken wech te mogen spoulen, in welcke aecken men snachts wacht hielt. Achter dese hordinge ende aecken laegen de oorlochscheepen op een rije, als van te vooren, tottet diep toe. Noch arbeyde men seer aen een cleyne catte, die aende noortsijde vanden Medeschen dijck gemaeckt werde op tvuyterlant, om daer mede te domineren in de noortcontrescharpe vande stadt op de noortsijde van travelijn leggende voor de veenpoorte, werden noch beoosten vande selve catte gestelt ende gevult verscheyden schantskorven, om daer een groot corps de guarde te maecken tot bevrijdinge vande selve catte ende voorcomminge van alle vuytvallen.

1 Het strand.

[Den xxv^en May]

Den xxv^en May was het schoen weder sulcx men te meer mettet verstercken vande quartieren in Raemsdonck voortginck, alwaer men tgroote quartier altemael à lespreuve du canon maeckte tegen de aencompste van buyten ende van gelijcken de schantse om de kercke aldaer leggende. Men arbeyde mede dapper in tquartier van Sijn Ex^tie aende waetersijde, soe aende hordinge als tranchee aldaer ende werde weder gebroocken tcatken daer de 2 heele canons gestaen hadden ende werde dselve met noch een canon gestelt op verscheyden plaetsen in de tranchee, omme effens eerdens te flanqueren, over twaeter ende tvuytergors ende om aff te snijden een grooten inhouck ten noortwesten van tselve quartier, daer tquartier vande artelerie begint, dede Sijn Ex^tie een dvers tranchee vuytwaert maecken streckende van sijn quartier tot bijnaest op den vuyterhouck van tquartier vande artelerie voornt., welcke nieuwe tranchee met veel minder volcx const beset werden als den houck voornt. Noch werde volmaeckt de catte benoorden vanden Medeschen dijck ende daerop gestelt een heele ende 2 halve canons. Desen dach begonst den Graeve Mansfelt met sijn leger te vertrecken vuyt Turnhout nemende den pas naer Alfen ende Gilsen ende van daer voorts naer Donge daer de avantgarde quam, blijvende d’anderen tot Gilsen. Desen nacht begonst men dapper te approcheren op den Stelhoffsen dijck ende op tgors benoorden den Medeschen dijck, alles om in de contrescharpe te commen. Noch hieff in tquartier van Sijn Ex^tie aen een seer groote alarme commende van een sentinelle vande guarde van Sijn Ex^tie, dwelcke twee persoenen hadde sien commen cruypen tot op de grachte toe, langes den vuyterdijck voor de tente van Sijn Ex^tie die men

[p. 201]

naerderhant vuyte gevangenen verstaen heeft vier Capiteynen geweest te sijn, vande welcke de twee tot aende grachte toe geweest waeren, hoewel dat men dier tijt sulcx niet konnende geloven den schiltwacht tselve quaelijcken affnam ende daerover in gevanckenisse wilde werpen.

[Den xxvj^en May]

Den xxvj^en May was het schoen weder, daer door men mette wercken alomme seer voortginck, insonderheyt soe men alle vuyren meer tijdinge vande compste vanden viant kreech. Opden achternoen trock Sijn Ex^tie vuyt met 5 vaen ruyteren naer Osterhout, om alle de advenuen naerder te besichtigen, alwaer hij corts daernaer vernam dat den viant met sijn heele leger derwaerts quam, daeromme hij sijn retraicte begonst te doen ende oick die in sulcker vouge dede dat d’avantcoureurs vanden viant aen d’een sijde in tdorp quaemen, soe Sijne Ex^tie d’andere sijde vuytreedt ende weder naer tquartier quam, ende den Graeve van Mansfelt quam ontrent vier vuyren met sijn heele leger in tdorp, twelck sterck was tusschen de 9000 ende 10000 man te peert ende te voet, daeronder gereeckent 10 vaen ruyteren, ses benden van ordonnantie, de vercoopers van Geertruydenberch ende de Bourgons vuyte schantse gecommen ende brocht met hem 10 stucken geschuts, heele, halve canons ende veltstucken ¹, dan werde wel middernacht alleer alle de carroye daer binnen gecommen was. Op den avont dede hij twee vierteeckenen maecken ende daernaer drie schooten schieten om die vande stadt te verwittigen, dat hij daer was, daertegen Sijn Ex^tie weder alle tgeschut vande trancheen dede affschieten, niette min vierden die vande stadt terstont daernaer mede op den thoorn om te bethoonen dat sij dvoors. vieren gesien hadden. Desen achternoen vluchten meest alle de boeren van Osterhout, Houte ende Mede, vernemende de compste vanden viant met al haer bestiael ende huysraedt in ons leger om dselve te salveren, alwaer haer niet een hoens ey vercort en werde. Des nachts was tvolck in tquartier van Sijn Ex^tie altemael in de waepenen om den viant te wachten soe hij aen quaeme, twelcke hij niet en dede. Nietemin begonst men met alle macht te schantsen op tCloosterlant ten noortooste vande Donge (wesende twaeter dat voor den berch oploopt) tegen den Stelhoff over, om aldaer alle overcompste te beletten, omdat men duchte dat den viant trachten soude dat over te commen ende soe

1 Volgens Carnero werden er in het laatst van Mei door Mansfeld meer dan 15000 man gemonsterd: ‘Finalmente á los ultimos del mes se tomo reseña de la gente que se hallava que fueron mas de doze mill ynfantes y tres mill cavallos con algunas bandas de ordenanças, y lluego en tres jornadas se puso a vista del campo del enemigo*. (Guerras civiles de Flandes, Lib. X, cap. 2, pag. 297.)

[p. 202]

volck over tCloosterlant in de stadt te brengen, volgende de raeminge van Waetersdijck voorn. ende om op alles te beter te letten ende ordre te geven, ginck den Graeve van Hohenloe selffs met 700 man vuyte regementen van Brederode ende Loockeren daer logeren.

[Den xxvij^en May]

Den xxvij^en May quam den viant met een deel van sijn leger op den Stelhoff, daer Graeff Philps te vooren gelegen hadde ende begonst daer een schantse te maecken, daeromme men te stercker begonst te arbeyden, daer tegen over op tCloosterlant ende aldaer een seer groote tranchee te trecken, streckende vande brugge aff voorbij den Stelhoff tottet marasch toe, wesende lanck mette flanquen van dien meer dan 3400 roeyvoeten. Desen dach quam den Almirael Nassau weder in tleger, met brengende noch 200 Engelschen ende drie vendelen knechten te weeten: Vaillant, Bovetis ende Haveskercken, daeraff de Engelschen mette geenen die te vooren gecommen waeren gelogeert werden in tquartier van Sijn Ex^tie tusschen de regementen van Zeelant ende Graeff Philps, bij dewelcke mede in tleger quam Francois Vere, om heml. die nu 650 man sterck waeren te commenderen. De andere vendelen van Vaillant, Bovetis ende Haveskercken gingen logeren in de schantse van Vuylendonck, leggende besuyden de groote schantse op de Langestraet. Noch schoot men vuytet quartier van Sijn Ex^tie eenige schooten naer des viants schantse op den Stelhoff ende eenigen op de stadt. Men kreech oick verscheyden gevangenen vanden viant, die alles claechden van tgebreck van vivres, dat in des viants leger was, waeromme Sijn Ex^tie te desen daege los liet drie gevangenen ende liet se met een broot ende een stuck kees onder den arm naer des viants leger gaen met pasport van Trillo, hem noemende Charles de Pres, bijnaest van desen teneur: laet passeren N. N. soldaeten vanden regemente van N. N. naer den leger vanden Coning van Spangien, opdat door haerluyder absentie tverwachte secours van St. Geertruydenberge niet geretardeert en werde, welck pasport heml. belast werde haer overicheyt te verthoenen, willende Sijn Ex^tie daermede te kennen geven, hoe weynich dat hij den viant vreesde in tgeene sij voorgenomen hadden te doen, te weeten de stadt te ontsetten. Noch quaemen in tleger geintercipieerde brieven vanden Graeve van Mansfelt gescreven aenden raedt tot Bruessel, houdende dat sijn vivres meest geconsumeert waeren, dat men daeromme voorraet daervan moste verschaffen. Des nachts was men gestaedelijck in de waepenen in tquartier van Sijn Ex^tie, op off den viant aengecommen hadde, dan hij en quam niet aen. Men approcheerde mede seer op den Stelhoffsen dijck, daer men de stadt soe naer quam, dat ons voIck ginck

[p. 203]

logeren tot door de hameye, op de selve plaetse daer de Schotten lanck te vooren gelegen hadden ende vuytgeslaegen waeren, mits den hoogen vloet. Men ginck mede voort met tverseeckeren vande mijne ende de approchen in t’noortwesten, ende tot meerder verseeckertheyt van tCloosterlant, gingen de 8 vendelen van tregement van Brederode aldaer bij den Graeve van Hohenloe logeeren.

[Den xxviij^en May]

Den xxviij^en May was het schoen weder. Men ginck mettet wercken alomme seer voort ende insonderheyt mette tranchee tegen over Stelhoff over de Donge, daer den Graeve van Hohenloe lach, die oick meest al in defensie gebracht werde, waerdoor den viant van sijn desein om aldaer te passeren, gansch affgestooten is, soe men const bemercken, omme twelcke noch beter te beletten, werden op verscheyden plaetsen aldaer geplant 2 heele canons ende 2 veltstucken, werde mede aldaer ende oick in tquartier van Sijn Ex^tie recht voor desselffs tente gemaeckt vier pannen seer hooch om daermede signael te geven, daer den viant soude mogen aendrucken. Men begonst noch te verswaeren ende à l’espreuve du canon te maecken het bolwerck leggende in tsuytoosten van tquartier van Sijn Ex^tie, te weeten beoosten den wech loopende door tleege lant, om daermede tgansche quartier daer achter te bevrijden. Men schoot voorts altemet eenige schooten op de stadt, des nachts hadde den viant de begonnen schantse aenden Stelhoff verlaeten, ende hiel hem heel in de waepenen, sonder dat men eygentlijck weet off het was om yet aen te rechten ofte vuyt vrese vande onsen, ofte om te faciliteren het convoy dat sij des volgenden morgens vanden Bosch kreegen, geconvoyeert boven de ruyteren met 2000 mannen te voet. Men approcheerde oick seer in den Stelhoffsen dijck ende men ginck mette mijne ende andere approchen op den Medeschen dijck seer voort.

[Den xxix^en May]

Den xxix^en May was het schoen weder, daerdoor men mettet wercken alomme seer voortginck. Des morgens vrouch creech den viant een convoy met vivres van tsHertogenbosch als voorseyt is, voorts schoot men altemet eens op de stadt. Op den achternoen waeren die van Breda vuyt ende quaemen naer sviants leger toe ende overvielen een vaen ruyteren, die op de Bredaesche wech de wacht hadde ende vervolchden se tot aen tleger toe ende kreegen daervan 32 sadelpeerden ende eenige gevangenen, overmits eenigen haer peerden verlieten ende salveerden haer over de grachte. Hierdoor quam den alarme door den ganschen leger vanden viant, maer en deden al evenwel de ruyteren van Bredae op den afftocht niet vervolgen, die niet dan pas à pas haer retraicte deden in verscheyden hoopen.

[p. 204]

Op den avont seylde noch voorbij de stadt de Donge op een oirlochschip, daer die van binnen seer met geschut ende musquetten naer schooten, sonder nochtans andere schaede te doen anders dan van eenen man, die sij tbeen affschooten. Dit schip voer terstont door de brugge ende tvlot ende ginck leggen hooch op de Donge recht tegen de schantse ende tranchee van Engelant aen, omdat men vermoede off de viant wel eenigen pas soude soucken soe hooch door t’marasche ende soe van achteren naer tCloosterlant commen, twelcke men met dit oirlochschip lichtelijck soude konnen beletten. Op den achternoen quam den viant weder op den Stelhoff ende begonst daer noch meer te schantsen, dan verlietet op den nacht weder, waerdoor men noch meer vermoede dat hij daer soude trachten met gewelt te passeren den eenen dach ofte den anderen, waeromme men te meer sorchvuldich was aldaer goede ordre te houden, om den viant te wederstaen. Noch quaemen eenige overloopers vuyt des viants leger, die alles van honger ende gebreck seer claechden. Des nachts was den viant heel in de waepenen, sonder dat men eygentlijck weet waeromme, men approcheerde oick seer aenden Stelhoffsen dijck ende men volmaeckte de mijne aenden Medeschen dijck om daerdoor te mogen vullen de grachte, leggende buyten de contrescharpe.

[Den xxx^en May]

Den xxx^en May was het schoen weder ende braecken die vande stadt de Nieuwe poorte in t’noortwesten vande stadt gansch aff, vresende (soe men vermoet) eenige schaede, die de steenen van dien haer souden mogen doen. Men ginck voorts met tverstercken van t’nieuwe quartier vanden Graeve van Hohenloe op de Donge seer voort, mitsgaeders van tbolwerck van Sijn Ex^tie. Desen dach bracht den viant 2 stucken op den Stelhoff ende begonst daermede des achternoens naer tquartier van Sijn Ex^tie te schieten, daertegen men vuyten selven quartier ende oick vuytet quartier vanden Graeve van Hohenloe weder omme schoot, dan haelde den viant op den avont sijn geschut weder terugge ende brachtet naer Osterhout verlaetende den Stelhoff ende ruckte oick sijn gansche leger tot Osterhout in een. Voorts quam een trompetter vanden Graeve Pieter van Mansfelt in tleger van Sijn Ex^tie, vernemende naer seeckere gevangenen, metten welcken wederomme gesonden werde een trompetter van Sijn Ex^tie om hem te convoyeren. Op den avont werde Hopman Willem Thoniss. van tStichts regement door den cop doot geschooten ende oick noch een werckman in de approche. Des nachts approcheerde men alomme seer ende stack men de mijne door ende begonst men de gracht vande contrescharpe aenden Medeschen dijck te vullen.

[p. 205]

[Den lesten May]

Den lesten May des morgens vrouch kregen eenige ruyteren van Putlis 18 bagagie ofte treckpeerden vanden viant, die buyten Osterhout gingen weyden. Corts daernaer kregen de soldaeten van Vernier noch 8 treckpeerden, die se mede vuyte weyde hielden, nemende gevangen 2 Duytschen, die met anderen dselve bewaerden dan soe het eene peert niet wel volgen en konde, werde tselve bij heml. dootgesteecken ende de anderen brachten sij door twaeter daer van. Voorts ginck men mettet wercken alomme seer voort, soe aen tquartier vanden Graeve van Hohenloe, als aen tbolwerck in tquartier van Sijn Ex^tie. Die vande stadt schooten tot meermaelen met haer geschut vuyt, daertegen de onsen oick op de stadt weder schooten. Op den naernoen creech men 8 Duytschen vanden viant gevangen, die meest in den Strasburchschen crijch gedient hadden. Te desen daege voor den middach was den Graeve van Hohenloe met ontrent 150 man te voet ende eenige peerden getrocken in de schantse van Stelhoff ende dede aldaer een mijne ofte springer leggen in een kelder aenden wech ende daer naer met eenige ruyteren den viant vuytlocken, die heel sterck derwaerts quam, de onsen te rugge drijvende ende soe den viant ontrent de mijne quam ruckte den Hopman Joost Vijch (die sulcx aengenoemen hadde) dselve met een coorde ende vierslot los ende dede de mijne wel eene groote operatie, maer geen sonderlinge schade onder den viant, die wel eerst verschrickte ende terugge deysde, doch druckte terstont in vollen loop wederom aen, in vougen datter drie vande onsen doot bleven, ende den voorn. Hopman Vijch swaerlijck gewont, gevangen met noch een geappoincteert ruyter vanden Graeve van Hohenloe, ende soe den viant naerder wilde aendrucken schoot men vuytet quartier van Sijn Ex^tie ende den Graeve van Hohenloe met tgeschut daeronder, waerdoor den viant niet naerder en dorst commen. In somma liep desen aenslach soe aff, dat wij meer schaede leden als prouffijt deden. Hiernaer trock de Heere Vere vuyt met 300 Engelschen om den viant aen een schermutsinge te trecken (niet wel met believen van Sijn Ex^tie) ende hout hem onder de boomen, dan siende dat den viant daer heel sterck was, ontbiet meer volcx, daerop Sijn Ex^tie hem liet weeten, dat hij hem niet te verre engagieren en soude, ofte en soude hem egeen ontset doen ende liet al evenwel 150 man van t’Noorthollants regement gereet houden mette Capiteynen Mathijs ende Rijswijck om soet noot waere heml. voor retraicte te dienen, dan en quam den viant niet aen, omdat hij hem onder ons geschut niet en dorste begeven, maer vertrock op den avont weder naer Osterhout, daerover de Heere Vere oick weder in tquartier quam. Des

[p. 206]

nachts hiel den viant sijn gansche leger in de waepenen, meynende (soe men vermoet) yet op ons leger aenterechten ende nam vuyt elcke compagnie een deel vande beste soldaeten ende eenige ruyteren ende quam daermede tusschen Mede ende tquartier van Sijn Ex^tie, niet langes de wegen maer door tvelt, daerdoor sij meest totte midden toe nat werden. Dese werden gesien bij eenige van onse verlooren schiltwachten, die het aen tleger quaemen seggen, alwaer men terstont een grooten alarme ontrent 12 vuyren maeckte ende bracht men alle het volck in de waepenen ende aende wallen om den viant te ontfangen die nochtans niet aen en quam, maer een vuyre voor den dach hem selven verschrickt maeckende met sulcke confusie wech tooch dat veelen haer waepenen verlieten, die des anderen daechs meest bij de onsen gevonden werden ende onder anderen een poictrinael ende custodie vanden Graeve van Solms. Ons volck bleeff in de waepenen totdat mettet affschieten van een stuck geschuts (als sijn Ex^tie geduyrende den viant hier gelegen hadde, geobserveert heeft) de diane affgeslaegen werde. Desen nacht quam ons volck vanden Stelhoffsen dijck in de contrescharpe ende logeeren haer daer ende begonsten haer loopgraeven te extenderen in twesten naer de poincte van t’ravelijn ende in t’oosten naer twaeter toe.

[Den eersten Junij]

Den eersten Junij verlieten de vianden eenige huysen vanden Houte, daer sij een deel van haer volck gelogeert hadde ende maeckten eenigen brant in haer quartier sonder dat men weet oft bij ongeluck geschiede ofte voor signael gedaen werde. Men ginck middelertijt mette wercken alomme seer voort. Des achternoens werde de Capteyn Hanson, edelman van tgeschut door sijn cop dootgeschooten ontrent de mijne. Voorts ginck Sijn Ex^tie peylen seeckere slooten aenden wech leggende ten suytoosten van sijn quartier om de diepte van dien te weeten ende te doen verdiepen soot noot waere, terwijlen werden vier Duytschen vanden viant gevangen ende sont den viant een tambourijn om den dienaer ende eenich lijwaet van Hopman Joost Vijch, twelcke hem gesonden werde. Des nachts approcheerde men seer in de contrescharpe aenden Stelhoffsen dijck ende men vulde vast de gracht vande contrescharpe tot twee plaetsen aenden Medeschen dijck ende quam den viant met sijn volck wederomme ontrent Mede naer tleger van Sijn Ex^tie alwaer men oick daeromme eene generale alarme maeckte ende tvolck in de waepenen aende wallen brachte, dan en quam den viant noch niet aen. Die vande stadt vierden seer op haer ravelijnen, tsij tot signael ofte om in de grachten te lichten. Desen dach (als men naerderhant verstaen heeft) werde den Gouverneur

[p. 207]

vande stadt, genaemt Mons^r de Masieres met een Capiteyn, Mougijn genaemt ende den biechvader van haer regement met noch twee andere soldaeten doot geschooten, boven vanden toorn vande kercke, (daer sij opwaeren) met een groff stuck.

[Den ij^en Junij]

Den ij^en Junij des morgens vrouch voor den dach hadden die vande stadt twee soldaeten daertoe verwillicht, dat sij vuyte stadt swemmen ende brieven in sviants leger brengen souden, dwelcke sulcx aengenomen hebben, maer is den eenen alleen overgecommen ende den anderen in de Donge verdroncken, daer waerender noch negen vuyte stadt gecommen om heml. escorte te doen, dwelcke naerderhant van tGasthuyslant weder naer de stadt keerden met nemende van daer een grassnijder van Graeff Philps, soe men vermoet om tijdinge te hebben. Die in sviants leger quam bracht tijdinge dat Masieres ende Mougijn voors. doot waeren ende Mons^r de Jisan ¹ nu commandeerde, datter veel gequetsten waeren, datter chirurgijns ende medicamenten ende droogen meest gebreck waeren, datter weynich pulvers was ende dat se niet lange houden en conden, ten waere sij ontset werden. Men ginck in tleger mette wercken alomme seer voort, des morgens creech men een Italiaen gevangen, dwelcke gaende wandelen tot binnen onse schiltwachten quam, meynende dattet van haer volck was. Ende omdat ten westen van tquartier van Sijn Ex^tie eenige hooge landen laegen, daer over den viant drooch soude konnen aencommen, dede Sijn Ex^tie buyten de pallisade noch een gracht daerdoor schieten, om op die aencompste mede meerder difficulteyt te maecken, te welcken eynde hij mede dede opschieten eenige slooten ten suytoosten van tleger aenden legen wech aldaer, die hij daechs te vooren hadde doen peylen. Men schoot altemet eens op de stadt. Op den achternoen sondt den viant in tleger het dode lichaem van Hopman Joost Vijch, die des morgens van sijn quetsuren gestorven was, wiens doot seer geregretteert werde, om dattet een fray soldaet was, die mettertijt een excellent Capiteyn naer alle apparentie soude geworden hebben ende hier op een sot exploict de mont inneschoot. Ontrent den drie vuyren was de grachte vande contrescharpe heel gevult aenden Medeschen dijck om in de contrescharpe te mogen commen, twelcke men meynde des nachts te doen, maer den viant wierp snachts eenige brandende gepickte tackbussen over de contrescharpe op de rijs, daermede de onsen de grachten gevult hadden, waerdoor dselve voor

1 Carnero noemt hem: ‘Monsieur de Gesan, Capitan muy prudente y buen soldado, como le mostro en todo lo que se ofrecio’. (Lib. II, cap. 2, pag. 297.)

[p. 208]

een groot deel wederomme verbrant ende belet werde, dat men noch niet in de contrescharpe commen en konde. Desen achternoen ontrent 3 vuyren hadde den viant een groote embuscade gemaeckt tusschen Mede ende ons leger ende quaemen daerover met eenige peerden onse wacht forseren ende terugge drijven, die nochtans een van heml. genaemt Don Pedro Spinola, broeder van Don Gaston Spinola, Colonnel, sijn peert doot geschooten hebbende, gevangen creech ende daermede terugge weeck, rijdende den viant heur naer tot onder ons geschut toe, twelcke op hemluyden affgeschooten werde ende twee van heure peerden doot schoot. Hiernaer trock Sijn Ex^tie ende de Heere Vere vuyt met ontrent 900 man te voet ende hielden op den Medeschen wech, schermutserende alleen eenige ruyteren tegen den viant, dwelcke gewaer werdende dat den viant achter tgeboomte heel sterck van ruyteren was (ende soe men tsedert verstaen heeft 14 cornetten peerden) hebben dat Sijn Ex^tie, aengedient die noch 500 man vuytet leger ontbooden heeft tot op den Medeschen wech, om de retraicte te faciliteren soot noot waere, sonder voorder te trecken. Den viant siende dat hij ons volck in sijn embuscade niet trecken en conde ende oick onder ons geschut niet willende commen, hielt hem lange stille ende trock ten lesten weder aff, waernaer de onsen oick weder in tquartier quaemen met Sijn Ex^tie, de Graeve van Hohenloe (die daer mede bijgecommen was) Solms ende Philps van Nassau mette Heere Veere ende meer anderen, hebbende egeen schaede geleden, maer haer binnen heure advantagie gehouden. Desen dach begonst men in de grachte aende advenuen van tquartier van Sijn Ex^tie te weeten naer de Mede toe, te slaen een pallisade (die aldaer noyt geweest en was om de dickte vanden walle wille) om dat quartier aldaer noch meer te verseeckeren. Des nachts hielt den viant hem stille ende vierde seer soe op den toorn van Oosterhout als thuys, soe men vermoet om te bethoenen dat de vuytgesonden boode overgecommen was, daertegen die vande stadt op haer ravelijnen weder vierden. Voorts approcheerde men seer in de contrescharpe aenden Stelhoffsen dijck, daerinne men een groot corps de guarde prepareerde om alle vuytvallen te wederstaen. Op desen dach creech den viant weder een convoy van sHartogenbosch, geconvyeert alsoe sterck als het andere.

[Den iij^en Junij]

Den iij^en Junij was het tamelijck weder ende ginck men mettet wercken alomme ende slaen vande pallisaede seer voort, oick schooten die vande stadt eenige schooten vuyt, daer de onsen weder tegen schooten. Des morgens vrouch creech men drie soldaeten vanden viant gevangen, die Sijn Ex^tie verclaerden datter op gisteren een vuyte stadt gecommen was ende

[p. 209]

in haer leger dvoorsz. tijdinge gebracht hadde, waeromme den Graeve van Mansfelt van meyninge was eenich cruyt ende chyrurgijns in de stadt te schicken met schuyten, die hij in de canal van Drumelen soude doen laeden ende alsdan over twaeter trachten daer binnen te brengen, eerst haer veynsende off sij naer Raemsdonck souden willen ende dan schielijcken op de stadt aenseylende, daertoe sij gevangenen (als wel eer bootsgesellen geweest sijnde) mede vercoren waeren. Hieromme dede Sijn Ex^tie de wachten te waeter veradverteren wel scherpelijck te ondersoucken ende toe te sien. Niet lange hiernaer quaemen over 2 Italiaenen, een Milanees ende een Genevois, seggende op onse sijde te willen dienen. Terstont naer den middach quam in tleger een trompet vanden Graeve van Mansfelt, versouckende den voorsz. Spinola (die doen noch niet bekent en was, maer terstont daernaer bekent werde) voor sijn soldie los te hebben, doch werde trstont bij Sijn Ex^tie wederom gesonden met last den Graeve van Mansfelt te seggen, dat sulck tractement als hij doen soude de ruyteren van Louys Laurens, Doncq ende een vanden Graeve van Hohenloe, soe tot Herentals Hoochstraeten als in tleger gevangen, dat Sijn Ex^tie van gelijcken de gevangenen hier sijnde doen soude, met welcke last den trompetter in tleger gecommen sijnde, dede den Graeve van Mansfelt terstont ontslaen den ruyter vanden Graeve van Hohenloe. Hier naer quam den Ritmeester Edmont met 6 peerden van Breda in tleger stooten, sonder viant op sijn wech gesien te hebben, die copie van seeckere geintercipieerde brieven bracht, op huyden vuyt des viants leger gescreven bij Mons^r de la Motte aenden Gouverneur van Atrecht, daeraff de principaelen tot alle verseeckertheyt te waeter omme naer Sijn Ex^tie gesonden waeren ende oick des nachts in tleger quaemen, houdende dat Mons^r de Masieres ende Mougijn voors. doot waeren (ende voorders als hier boven den vuytgecommen geseyt heeft), item dat sij den viant soe veel tijts gegegeven hadden haer te beschantsen ende verseeckeren datter egeen hoope tottet ontset en was, ofte oick om polver daerinne te schicken, dat daeromme de stadt haest soude moeten verlooren gaen ende sijluyden met cleyne eere vertrecken ende dat dit de vuytcompste was vanden eersten tocht van haeren nieuwen Gouverneur. Te desen selven daege reedt Edmont voornt. weder naer Breda. Des nachts ruckte meest al onse cavallerie bijeen om te slaen een regement knechten, dat ter sijde van Oosterhout aff naer den Houte toe gelogeert was, ende om haer escorte te doen ende te beletten dat den viant over den Stelhoff haer den wech niet en onderginck, werde Brederode met 600 man naer Stelhoff geschickt, die

[p. 210]

aldaer gesien sijnde van onse sentinellen perdue ende gemeynt viant te wesen, omdat de sentinellen van desen vuyttocht niet en wisten, quam een vande selve sentinellen naer tleger toe om te seggen dat den viant met alle sijn macht marcheerde naer de schantse, daer Vernier innelach ende ontmoetende onder wege den Graeve van Hohenloe, die onse voors. ruyteren beleyde, seyde tselve hem aen, die terstont verschrickende ofte niet lettende dattet Brederode mochte wesen, die hij selffs voor heenen geschickt hadde, tooch met Graeff Philps ende alle de ruyteren wederomme, om welcke onvoordachticheyt wille het exploict terugge bleeff, dat anders wel aengeleyt was. Desen nacht riep Hopman Villers die vande stadt toe, dat haer Gouverneur doot was, vraegende off sij noch de plaetse niet overgeven wilde, daer die van binnen op antwoorden de stadt te sullen houden soe lange sij leven hebben, ende al waer den Gouverneur al doot, dat sij noch Capiteynen ende brave edelluyden genouch hebben, om haer te commanderen. Desen nacht werde aende Seeuwsche approche een brieff vuyte stadt geworpen in een noesdouck met een steen, houdende dat den Gouverneur doot was, datter veel gequetsten ende crancken waeren, datter noch maer 500 soldaeten in de stadt waeren ende noch 5000 pd. polvers, dat men vrielijck de contrescharpe soude innenemen, datter egeen mijne inne en was, maer alleen eenige plancken met nagelen doorslaegen, daerop geworpen, om daermede den oploop te beletten, dat men vanden ontfanck van desen brieff een signael mette noesdouck soude doen, soe wilde den scrijver meerder advertentie doen. Men en const niet seecker vermoeden off desen brieff bij een goet vrundt gescreven was ofte bij een bedrieger, aengesien men noit te vooren eenige advertentie van hem ontfangen hadde, nochte oick daernaer mede niet en ontfinck.

[Den iiij^en Junij]

Den iiij^en Junij was het redelijck weder ende ginck men mette wercken alomme seer voort, werde opgemaeckt tbolwerck in tquartier van Sijn Ex^tie ende de pallisaede alles geslaegen. Men arbeyde noch seer in tquartier vanden Graeve van Hohenloe. Omme alle de voors. tijdinge wille sondt Sijn Ex^tie des achternoens den Hopman Villers met sijn trompetter aende stadt, om heml. haer pericule te verthoenen ende de cleyne hoope van ontset, dat sij daeromme de stadt souden overgeven, men soude haer een eerlijck appoinctement doen, daerop sij antwoorden eer op malcanderen te willen sterven, dan sulcx te doen, dat sij geen ontset en behouffden, maer selff sterck genouch waeren ende soe den Capiteyn Villers eyntelijck wech ginck, naer dat sij verclaert hadden niet anders te willen seggen, hebben ze hem wederomme geroupen ende geseyt: segt Sijn Ex^tie dat den

[p. 211]

Gouverneur begeert dat hij een acte geteyekent met sijn hant aen ons sende, houdende dattet onmogelijck is ons te ontsetten, soe willen wij op de saeeke letten, twelcke Sijne Ex^tie aengeseyt sijnde, heeft aen heml. gescreven dat hij geen verclaeringe van haer ontset wilde doen, maer dat sij 2, 3, ofte 4 vanden heuren vuytsenden souden, omme met oogen sulcx te commen sien ende daernaer weder in stadt te gaen, met welcken brieff Villers wedergecommen sijnde aende stadt, en hebben die van binnen die niet willen ontfangen, maer geseyt anders beraeden te wesen ende off wel Villers heur vraechden off sij dan met Sijn Ex^tie spotten, hebben verclaert neen, maer een faute gedaen te hebben ende die niet te willen vervolgen, ten waere men heur brieven van Mansfelt selffs brachte, datter egeen hoop van ontset en was, ende hielen daermede op ende begonnen te schieten. Hiervuyt oordelde men dat se binnen soe niet gemoet en sijn als sij wel seggen ende dat se seer confuselijck haer selven regieren, soe vuyt tgeene sij soe licht gehoor gaven, als dat sij altoes spraecken in persona prima plurali: wij. Te desen daege creech men tijdinge dat Cockel ende Standley met haer volck getrocken om een convoy te doen voor Creveceur geruckt waeren met 3 stucken geschuts, meynende de schantse te emporteren, dat oick eenen genaemt Smit, woenende tot Ravesteyn (ende weleer van onse sijde overgeloopen) een aenslach gemaeckt hadde op Bommel op de Gamersche poorte ende was daeromme met 300 man in de Bommelerweert getoogen, dan commende voor Bommel bevont datter een nieuwe muyre gemaeckt was, daer hij sijn aenslach meende te doen, waeromme hij temgge tooch ende d’anderen van Creveceur mede, sonder op d’een ofte op d’ander yet vuyt te rechten. Men creech mede tijdinge dat alle ding in des viants leger seer dier was. Het regende desen nacht seer ende begonst op den naermiddemacht seer te stormen, daerdoor twaeter soe hooch vloeyde, dat men aenden Medeschen dijck in de contrescharpe noch niet en conde gaen logeren ofte eenige voortganck daerinne doen.

[Den v^en Junij]

Den v^en Junij continueerde den storm vuyten westen met grooten regen, daerdoor twaeter seer hooch vloeyde, in vougen dat men niet dan met gewelt ende met versterckinge vande wallen tquartier van Sijn Ex^tie en conde behouden, maer tquartier daer den Graeve van Hohenloe lach, te weeten langes het waeter tegen de Stelhoff over, liep heel onder, soedat alle de soldaeten haer op de trancheen mosten bergen, de loopgraeven ende de approche vande Schotten werden te nauwernoot gehouden, naerdat men haer noch een vendel knechten bijgeschickt hadde. Alle de loopgraeven aenden Medeschen dijck liepen onder ende schoot twaeter met

[p. 212]

sulcken gewelt in de grachten vande conlrescharpen, dat daer vuyt wech spoelde meest alle tgeene men in acht voorgaende daegen daerinne hadde konnen werpen, om die te vullen, waerdoor men wederomme aldaer seer verachtert wert. Oick spoelde wech een groot deel van het rijswerck in tquartier van Sijn Ex^tie aende schepen gemaeckt, ende dreven alle de ponten ende aecken daeraff, die nauwelijcx konden gesalveert werden. Noch dreeff een heel schip met rijs tot bijnaest onder de stadt toe ende bleeff aldaer aenden gront. Men schoot altemet eens op de stadt mettet geschut, maer den viant van buyten hiel hem tot Osterhout stille. Des nachts regende het oick seer ende mits den continuerenden storm liep tquartier vanden Graeve van Hohenloe voors. weder altemael onder.

[Den vj^en Junij]

Den vj^en Junij en dede het niet dan stormen ende regenen, daerdoor wederomme alle de loopgraeven op den Medeschen dijck ende van tquartier vanden Graeve van Hohenloe onder vloeyden, sulcx dat men die niet dan seer diep door twaeter gebruycken en conde. Daer quaemender 2 vanden viant overloopen om op dese sijde te dienen ende seyden dat den viant nu acht daegen lanck alle nachts in de waepenen geweest was, vuyt vreese van eenige escorne vande onsen te krijgen. Hiernaer quam een tambourijn vanden viant in tleger om Don Pedro Spinola, vraegende daer beneffens off men geen quartier mette Spangiaerden wilde houden, daerop hem verclaert werde jae, maer niet mette coopluyden van Geertruydenberge ¹ ende werde daermede terstont weder wechgesonden. Men creech noch verscheyden geintercipieerde brieven meest houdende dattet een sotten aenslach voor den Graeve van Mansfelt was dese stadt te wiUen ontsetten, aengesien hij den viant soe veel tijts gegeven hadde haer te fortifieeren, dat sij seer groote armoede leden, datter weynich hoop tottet ontset was, dat de Geusen met haer spotten ende alle daechs stouter werden ende sij alle daechs swacker. Oick hielden eenige brieven dat den Graeff van Mansfelt noch 10 stucken geschuts ontbooden hadde, sonder dat men wist, waertoe. Men schoot desen dach altemet eens op de stadt. Des nachts continueerden den regen ende storm seer.

1 De Bergverkoopers. (Zie bladz. 29.)

[Den vij^en Junij]

Den vij^en Junij regende het altemet eens ende begonst den viant heel vrouch met sijn leger te vertrecken van Oosterhout naer de Langestraete om tquartier van Raemsdonck van die sijde aentetasten ende soe te trachten de stadt te ontsetten, twelcke men verstont vuyt eenen vande haeren die over quam loopen ende vuytet branden vande hutte naer den Houte

[p. 213]

toe. Niet lange hiernaer sach men dat se tot Donge in tvoorbij trecken eenige huysen branden, ontrent den middach quam in tleger een tambourijn van sHartogenbosch om eenige gevangenen, die terstont weder wech gesonden werde. Corts naer den middach quaemen in tleger de Ritmeesters M. Bax, Chynsky, Edmont ende Rijsoort met 200 peerden van Bredae, genomen hebbende den pas door Osterhout, omdat sij gehoort hadden, dat den viant vertooch ende vonden in tdorp voornt. noeh ontrent 50 peerden vanden viant, die heml. siende de vlucht naemen naer haer leger dat naer Loen op tSant tooch ende oick alles daer soude gecommen hebben, ten waere twee van haere stucken gesoncken waeren geweest in t’marasch, die veroirsaeckten dat een deel van haer leger most blijven tot Donge, tot dat tselve vuytgetrocken soude sijn. Op den avont was den Graeve van Hohenloe met 6 vaenen ruyteren vuytet leger getoogen ende hielt daermede bij Sprange in de straete van Loen, wesende de vaene van Potlis voor vuyt. Dese kregen wel 30 soldaeten vanden viant die voor vuyt quaemen loopen gevangen ende quaemen metten doncker wederom. Op den avont reden weder vuytet leger naer Bredae dvoorsz. Ritmeesters met haere peerden, ende overmits twaeter seer hooch gevloeyt was ende bijnaest ondergeloopen waeren alle de landen vande Meede, soe dede Sijn Ex^tie een sluysken sluyten, leggende ten westen van sijn quartier in den dijck om alle twaeter in tlant te houden. Op den avont ginck noch alle het regement van Brederode weder logeren in haer oude quartier op tveer, laetende alleen in tquartier tegen den Stelhoff over eenige squadren tot bewaeringe van tgeschut. Ende overmits men begonst te duchten off den viant wel op Creveceur ofte Hoesden mocht gaen, soe heeft men des nachts naer Hoesden gesonden den Colonnel Brederode met sijne compagnie ende die vande Hopluyden Pruyt ende Wingaerden. Men heeft mede naer de Voorne gesonden de compagnie vanden Olden Plettenburch ende naer Bommel de compagnie van Khael, die alles desen nacht vertrocken. Men arbeyde snachts seer om de gracht vande contrescharpe aenden Medeschen dijck weder te vullen, om in de contrescharpe te mogen commen.

[Den viij^en Junij]

Den viij^en Junij des morgens vrouch vertrocken vuyttet quartier van Sijn Ex^tie de resterende drie compagnien van t’regement van Graeff Philps te weeten de sijne, Berendrecht ende Hooboocken ende gingen logeren tusschen de kercke ende het vuyterste fort naer de Lange Straete, daer des nachts de andere vendelen vuyt gescheyden waeren. Die vande stadt begonsten weder te schieten met een stuck, dat sij in de catte achter thoff inne gedolven hadden, schietende daermede in de contrescharpe aen-

[p. 214]

den Stelhoffsen dijck daer ons volck lach, daertegen men weder seer vanden Stelhoffsendijck ende den Medeschen dijck op de stadt schoot ende oick met een canon, die weder op tLijckelant geplant was. Desen dach tooch Sijn Ex^tie in tquartier van Raemsdonck om aldaer ordre op alles te stellen ende liet ontrent 50 peerden vuytrijden om te vernemen wat den viant dede, dwelcke wedercommende voor tijdinge brachten, dat den viant tot Loen heel stille lach. Voorts quaemen in ons leger ende tquartier van Sijn Ex^tie den Colonnel Piron ende de Hopluyden La Corde ende Maximiliaen die vuyt Zeelant quaemen ende met brachten ontrent 100 musquettiers vuyt haere respective compagnien ¹. Desen dach naemen 13 soldaeten van Hopman Hendrick van Brienen (die tleger vanden viant naer Loen gevolcht waeren des nachts) 8 sadelpeerden vanden viant, die in de weyde gedaen waeren ende sloegen eenigen die se bewaerden doot. Desen selven dach vertrocken vuytet leger vanden viant den Marquis van Warenbon ende den Graeff van Barlemont met meer andere heeren, sterck te saemen ontrent 400 peerden om te rijden naer Antwerpen ende nemende den pas naer Turnhout, passeerden voorbij een embuscade van die van Bredae, sterck ontrent 152 peerden, die sulc een grooten hoop niet geraden en vonden aen te tasten, maer begonsten heml. van achteren ende van verre te volgen, tot in het dorp van Turnhout, daer de heeren aen tcasteel affsaeten ende doen hebbense van achteren daerinne gedruckt ende eenen grooten alarme in tdorp gemaeckt ende gekregen wel 40 sadelpeerden ende 20 gevangenen, daeronder eenen genaemt Cuypers van Mechelen ende eenen de Salee van Dornick, edelman vanden Graeve van Soria, met seer veel brieven, meest houdende vande cleyne apparentie, die daer was om de stadt te ontsetten, ende dat sijt noch eens vande sijde vande Lang-Straet tenteren souden ende sien wat sij daer souden konnen vuytrechten, dat haer leger om de dierte van vivres wille dagelijcx seer verminderde ende de saecke hoe langer hoe ongesiender werde. In desen aenval bleven

1 Bij het dreigend naderen van den vijand werd het leger door alle mogelijke middelen versterkt, en wij zien bij deze gelegenheid in verscheidene plaatsen de burgers in de wapenen komen om de vertrekkende garnizoenen te vervangen. Den 29sten April had de Raad van State reeds aan de Staten van Zeeland geschreven, ‘dat die van Hollandt boven allen haren garnisoenen uyt Amstelredamme nog hebben getrocken 300 man ende die gesonden in den nodigsten frontierplaetsen van Overijssel, ende datse noch doende sijn, omme uyt Dordrecht vier hondert Burgers, ende uyt Delff, Leyden ende Rotterdam twee hondert man te lichten, alles om op de frontieren te gebruycken’. (Resol. van den Raad van State.) In Mei waren de twee Engelsche kompagnieën, die uit Bergen op Zoom naar het leger trokken, vervangen door twee honderd burgers uit Dordrecht en twee honderd uit Middelburg. (Id. Resol. van den 2den Mei 1593.)

[p. 215]

mede wel 7 ofte 8 van onse ruyteren ende souden wel meer buyts gekregen hebben, indien sij alles even hertich waeren geweest ende als geset was, sonder schroemen innegedruckt hadden, maer omdat se soe weynich waeren en dorsten eenigen (als den Heere van Risoirt die de grootste trouppe peerden hadde) niet tottet huys toe forseren, twelcke indien het geschiet hadde, soudense apparentelijck eenigen vande heeren mede gekregen hebben, die noch niet op thuys en waeren. Hiertoe dede veel dat den viant terstont (hoewel confuselijck) ontrent 150 lancien bij een brachte, twelck terstont ons volck oirsaecke gaff aff te trecken met tgeene sij hadden. Bij dit exploict waeren van onse sijde M. Bax, Edmont ende Risoirt. Desen dach werde gevonden den tweeden man, die den ij^en deser metten anderen vuyte stadt gecommen, doch verdroncken was, onder den welcken eenen brieff gevonden werde vanden eersten deser gescreven in tcijfer aenden Heere van Watersdijck bij Mons^r de Jisan nu in de stadt commanderende, houdende vanden doot van Masieres, van tgebreck vande chirurgijns ende medicamenten ende andere provisien, dat sij al 22000 pond polvers verschooten hadden, dat sij doorgaens maer een vier maecken en souden, maer als ons volck in de contrescharpe alomme souden sijn, ende sij in groote noot wesen twee vieren, ende alse in de extremiteyt souden sijn drie vieren. Hier en tusschen ginck men mettet wercken ende approcheren alomme seer voert. Des nachts bracht men de twee heele canons ende veltstucken vuytet quartier tegen den Stelhoff over in tquartier over tveer, daer den Graeff van Hohenloe eerst gelegen hadde om dselve te gebruycken daert van noode wesen soude.

[Den ix^en Junij]

Den ix^en Junij schooten die vande stadt mettet stuck vuyte catte voornt. weder naer ons volck in de approchen, daertegen de onsen oick dapper schooten. Middelertijt reedt Sijn Ex^tie mette vaen ruyteren van du Bois naer Osterhout om te besien hoe ende waer den viant gelegen hadde ende quam op den middach wederom, doen oick in tleger quaemen Risoort ende Edmont met ontrent 50 peerden van Bredae, medebrengende de gevangenen Cuypers ende Salee voornt. mette voors. geintercipieerde brieven ende eenige caertgens van tleger, wesende soe plomp gemaeckt, dattet egeen gelijckenisse ter werelt en hadde ende al off sulcke affteyckeners op twintich mijlen naer de plaetse niet gesien en hadden. Desen dach werde den Ingenieur Kemp op den Stelhoffsen dijck in sijn arm geschooten ende wat gequetst. Men ginck met alle de wercken ende approchen alomme seer voort, insonderheyt aenden Medeschen dijck om mede van daer in de contrescharpe te commen, noch maeckte men achter de groot schantse

[p. 216]

vande Langestraet, daer de huysen staen ende de gront heel hooch is een grachte buyten de grachte vande tranchee, soedat daer nu dubble grachten leggen om te beter de aencompste vanden viant te beletten. Desen dach quam Vierslot (een vande aucteurs vande verraderie van Geertruydenberch) met hondert peerden tot Capelle, daertegen den Graeff van Hohenloe met 200 peerden vuytreedt dan en vont hem niet, omdat hij alweder vertrocken was. Noch quaemen weder tot Bredae de ruyteren die in tlant van Brabant onder Diest geweest waeren ende brachten voor buyt mede 136 horenbeesten ende 6 burgers van Diest gevangen. Desen dach begonst men in de contrescharpe aenden Stelhoffsen dijck te prepareren plaetse om eenige stucken dicht op de grachte te stellen, om daerover te flanqueren ende oick soe veel doenlijck de innecompste in t’ravelijn te beletten ofte onveyligen ende de plaetse daernaer te bereyden, om metten eersten een gaelderie te mogen beginnen om soe in t’ravelijn te commen.

[Den x^en Junij]

Den x^en Junij was het goet weder ende schoot men seer mettet geschut, soe vanden Stelhoffsen als Medeschen dijck naer tstuck staende in de catte achter thof, daer se nu aende andere sijde een stuck innegesneden hadden ende schooten daer mede op de contrescharpe van t’ravelijn aenden Stelhoffsen dijck, twelcke nochtans met meenichvuldich schieten haer belet werde. Tleger vanden viant begonst desen morgen vrouch te vertrecken van Loen opt Sant ende quaemen naer Waelwijck ende Capelle ende oick eenigen tot Wasbeeck toe, wesende niet dan een quartier vuyre gaens vande schantse vande Langestraete. Den Graeve van Hohenloe verstaende de aencompste vanden viant dede een springer leggen in den wech vande Langestraete met eenige camers vol musquet looden, om dselve thaerder aencompste aff te trecken ende dede daer achter maecken een trancheeken, om ons volck daer de wacht te doen houden om den springer los te trecken, ende om dan haer retraicte te mogen vcrseeckert doen, dede achter haer houden een vaen ruyteren, maer den viant op den avont daerwaerts commende, en quam tot op den springer toe niet, tsij dat sijl. yet sulcx vermoeden ofte dat sij haer soe verre niet bloot geven en wilden. Op den middach was een persoen vuyte stadt gecommen tot aen tquartier van Raemsdonck, hebbende willen vuytgaen om bij den viant te commen, dan sulcx niet dervende bestaen, is weder gekeert tot op twaeter toe, daerinne gesprongen ende weder in stadt geswommen. Desen dach vertrocken vuyt Bredae beyde de compagnien vande Baxen ende keerden weder naer Bergen op den Soem, volgende haer bevel, voorts ginck men mettet wercken alomme seer voort, mitsgaeders mettet prepareren vande

[p. 217]

twee batterien in de contrescharpe aenden Stelhoffsen dijck voors. om te mogen flanqueren op de grachten ten wedersijde van t’ravelijn. Des avonts quaemen in tleger de compagnien van Barnevelt, Appel ende Steenhuysen, commende vuyt Bredae ende gingen logeren in tquartier van Sijn Ex^tie. Noch werden bij de onsen op den wech vande Langestraete verbrant eenige huysen om de groote schaentse (die se te naer stonden) te blooten, om van haer te mogen sien, twelcke hoewel het dickwils belast was, nochtans tot noch toe niet geschiet en was. Desen nacht werden eenigen vande onsen voor de stadt doot geschooten, daeronder een conducteur vande artelerie, genaempt Appoloni. Desen dach quam den Palsgraeff met grooter staet tot Dillenburch om aldaer te trouwen Jonckvrou Louyse de Nassau, twelcke oick corts daer naer geschiede, welcke alliantie niet weynich en vereerde de naergelaten kinden vanden Heere Prince van Orangien ende oick seer aengenaem was de Heeren Staeten Generael van dese landen.

[Den xj^en Junij]

Den xj^en Junij deden die vande stadt des morgens vrouch een roocksignael op haer toorn, sonder dat men weet tot wat eynde. Noch vertrocken vuytet quartier van Sijn Ex^tie de compagnien van Appel, Bernevelt ende Steenhuysen naer de groote schantse vande Langestraete ende naemen daer quartier. Men bracht mede in de schantse van Vuylendonck bij de vier stucken daer staende noch 2 halve canons, genomen vuyte schantse aenden Stelhoffsen dijck, die in tbrengen voorbij de groote schantse vande brugge affvielen, maer werden bij de bootsgesellen haest weder vuytgehaelt ende in Vuylendonck gebracht. Ontrent thien vuyren verthoende den viant hem op den vuyterdijck loopende van boven Wasbeeck op de kercke van Raemdonck aen, naer denwelcken men 2 schooten vuyte groote schantse dede, die niet toelengen en mochten, - daernaer quam Sijn Ex^tie selffs in de schantse ende dede twee schooten naer de kercke van Wasbeeck (daer den viant lach) schieten, daeraff alleen den eenen totte kercke toedroech. Des achternoens quamen alle de Engelschen mede logeren recht achter de groote schantse tusschen dselve ende de kercke van Raemsdonck, des avonts trock Sijn Ex^tie wederomme naer sijn quartier. Desen dach begonst men een lange tranchee te maecken streckende van Schotlant aff tottet clooster vande Catuysers toe, om daermede aff te sluyten alle de particuliere aencompste door twaeter vande Donge ende t’marasche. Des nachts ginck men mettet vullen vande grachte vande contrescharpe ende approcheren alomme seer voort.

[Den xij^en Junij]

Den xij^en Junij was het schoen weder, daeromme men mettet wercken alomme seer voortginck, oick mette tranchee van Schotlant (wesende

[p. 218]

tachterste schantsken op den legen wech door t’marasch langes de Donge) naer tclooster voors. toe. Die vande stadt schooten eenige scheuten met haer geschut, daerop de onsen dapper weder in de stadt schooten. Op den voernoen tooch Sijn Ex^tie met sijn keucken naer tquartier van Raemsdonck, in meyninge in de groote schantse eenige daegen te blijven, dan werde des naernoens anders van beraet ende quam over twaeter weder naer sijn quartier toe, doch hadde eerst met eenige jachten besichticht den canal van Wasbeeck ende in tbesichtingen eenich bootsvolck aldaer in tlaege lant opgeset, om te beter alles te sien ende peylen, twelcke den viant siende ende meynende dat daer veel volckx aenquam maeckten een seer grooten alarm in haer leger, dan voeren de jachten terstont weder aff. Middelertijt trocken de Graeven van Hohenloe ende Philps van Nassau met Francois Vere vuyte schantse met ontrent 300 man halff pickiers ende halff musquettiers, dwelcke eerst gemaeckt hebbende een grooten roock om onbesien vuyt te mogen gaen, sijn gecommen tot ontrent Wasbeeck, hebbende doen volgen vier vaenen ruyteren om haer escorte te doen. Dit den viant gewaer werdende, viel heel sterck vuyt met groote furie ende begonst te schermutseren daertegen; naerdat de onsen een tijt lang geschermutseert hadden, naemen de musquettiers den wijck op de pickiers ende vervolcht sijnde bij den viant, ontdeden haer de piecken dan soe den viant de piecken sach, dede hij sijn afftocht heel geslooten, sonder dat men weet off hij om de piecken wille sijn afftocht dede ofte om een schoot, die vuyt Wasbeeck met een stuck aldaer geplant gedaen werde naer de jachten, die bij Sijn Ex^tie waeren. Nietemin hadde de schermutsinge geduyrt wel een goet vuyre. Op dese schermutsinge werden vande onsen wel 10 soldaeten gequetst ende oick den Graeff van Hohenloe selffs kreech een schoot in tdick van trechterbeen, blijvende tloot in tvleesch. Den Graeve Philps van Nassau was op dese schermutsinge ongewaepent, doch quam ongequetst daervan. Aenden viants sijde bleven doot (soe men naerderhant vuyte gevangenen verstaen heeft) 14 soldaeten met 3 Spaensche Capiteynen ende werden noch 2 Spaensche Capiteynen seer gequest. Endelijck dede den Graeff van Hohenloe de onsen oick weder vertrecken naer de schantse. Des avonts quaemen bij Sijn Ex^tie de twee jonge Graeven van Nassau, broeders van Graeff Willem, ¹ metbrengende den tweeden soen vanden Graeve van Benthem, ende brachten tijdinge datter vuyt Vrieslant volchden 6 vendelen knechten elcx van 150 coppen, daeraff de

1 De Graven Ernst en Lodewijk Günther.

[p. 219]

vier haest in tleger souden wesen. Te desen daege quaemen noch in tleger drie stucken geschut, een heele canon vande Generaliteyt, een Fransche canon ende een drieling van Gornichem, die des nachts naer Raemsdonck gesonden werden. Noch quam in tleger de Heere Botley (willende naer Engelant gaen) om oirloff aen Sijn Ex^tie te nemen. Des nachts vierden de vianden tot Wasbeeck seer, daertegen die vande stadt niet en vierden, maer schooten seer van haer ravelijnen ende bijnaest niet eens vuyter stadt ofte vande wallen, aloff daer egeen volck geweest en was, daerdoor men vermoet dat se niet seer sterck van volck en sijn. Noch quam ons volck benoorden den Medeschen dijck van tgors tegen het ravelijn aen in de contrescharpe ende begonsten daer te logeren ende liepen vier soldaeten van Damman tot boven op de contrescharpe, daer sij niet dan twee schiltwachten en vonden, die terstont begonnen te vluchten ende te roupen, daer door die vande stadt seer schooten, Op de contrescharpe en hadde die vande stadt niet geleyt dan plancken met lange naegelen doorslaegen. Terwijle dit geschiede aenden Medeschen dijck vielen die vande stadt ter brantpoorte vuyt ende quaemen langes de contrescharpe naer den Stelhoffsen dijck, meynende de onsen daervuyt te slaen, dan werden soe dapper ontfangen, dat sij weder terugge mosten, geen ander schaede gedaen hebbende, dan alleen een werckman (die heel voor aen lach ende sliep) seven steecken gegeven, waernaer seer van buyten ende van binnen geschooten werde.

[Den xiij^en Junij]

Den xiij^en Junij was het schoen weder ende schooten die van buyten seer op de stadt, men ginck mettet wercken alomme seer voort. Men begonst benoorden de kercke van Raemsdonck noch een grachtken ende trancheeken opteschieten tot beneden aen twaeter toe, ontrent 100 voeten voor de tranchee naer twaeter toe loepende om de aencompste des viants te beter te beletten ende tusschen dselve tranchee ende het walleken (dat mette aerde vuyte grachte commende gemaeckt werde) te houden soe veel waeters als men noodich vinden sonde om de aencompste te beletten, welck waeter met een waetermoelen van Leyden gecommen ende beneden aen twaeter gestelt daerinne gemaelen werde. Dit werde daeromme te ijveriger gedaen, omdat men meynde dat den viant over tvuyterlant soude trachten aen te commen. Werden mede aende kercke van Raemsdonck vuyte schantse van Engelant gebracht 2 lange veltstucxkens om gestelt te werden op het ravelijn buyten de schantse vande kercke op den dijck leggende, ende achter de kercke noch plaetse bereyt om geschut te mogen stellen. Op den naernoen ontrent 2 vuyren quaemender 9 vanden viant

[p. 220]

vuyte stadt door twaeter op tLijckelant ende naemen van daer naer de stadt gevangen drie ruyteren, jongens van du Bois, die aldaer gras sneden, om door heur, soe men vermoet eenige kennisse vanden viant te krijgen. Noch creech ons volck vijff Waelen van tleger vanden viant gevangen, die den doot vande 3 Spaensche Capiteynen voors. verclaerden ende van tquetsen vande 2 anderen. Ontrent den naernoen quam ons volck aenden Medeschen dijck oick in de contrescharpe ende en vonden egeen andere tegenwerck dan van plancken met naegelen doorslaegen, die sij eenigen daer aff brachten en begonsten aldaer te logeren. Des achternoens trock Sijn Ex^tie in tquartier van Raemsdonck in de groote schantse ende bleeff des nachts daer, om beter tot alles ordre te mogen geven. Des nachts was men alomme seer stille ende bracht ons volck onder dien 2 halve canons vanden Stelhoffsen dijck in de contrescharpe aldaer, om daermede te beschieten ende flanqueren de grachten van t’ravelijn voors. ende alsoe te vrijer te mogen wercken. Die van Hoesden kregen mede 3 gevangenen vanden viant, die oick vande doot vande voorsz. drie Capiteynen spraecken ende dat sij meynden, dat den Graeff van Mansfelt binnen een dach ofte twee tenteren soude, tgeene hij van meyninge was te doen.

[Den xiiij^en Junij]

Den xiiij^en Junij was het schoen weder ende schoot men altemet eens op de stadt ende begonst men de voordere suytoost walle van tquartier van Sijn Ex^tie noch te verdicken ende verswaeren ende ginck men met alle de wercken seer voort. Des morgens vrouch quaemen aen tleger tscheep 4 vendelen Vriesen, sterck ontrent 600 man, die terstont tscheep naer Raemsdonck geschickt werden, maer quaemen op den avont wederomme ende gingen logeren in tquartier van Sijn Ex^tie, daer Graeff Philps te vooren gelegen hadde. Die vande stadt schooten desen dach acht grooff schooten vuyter stadt, 5 naer den Stelhoffsen dijck ende 3 naer den Medeschen dijck alles vande catte achter thoff, daertegen de onsen altemet wederomme schooten. Des avonts werde swaerlijcken geschooten ende gequetst den Lieutenant van Hopman Calff. Des nachts plante men de 2 halve canons in de contrescharpe voors. ende ginck men mettet approcheren seer voort.

[Den xv^en Junij]

Den xv^en Junij quaemen heel vrouch in ons leger twee overloopers vanden viant, seggende dat t’meeste volck vanden viant alles tot Wasbeeck quam, dat sij des nachts haer voorder geschut daerwaerts gesonden hadden, daeraff 2 groote stucken in t’marasche waeren blijven steecken. Ontrent 9 vnyren schooten de onsen vuyte groote schantse naer Wasbeeck vier scheuten

[p. 221]

met tgeschut, sonder dat sij nochtans yemant saegen. daernaer dede den viant op een hogen boem bij de kercke opsteecken een wit vendel met een Bourgons cruys (tsij tot een signael, ofte om ons te thoenen, dat sij daer waeren) daer men weder eenige scheuten naer dede ende eyntelijck op den achternoen haelden sij tselve vendel weder aff sonder datse yet meer deden. Desen morgen vrouch begonst men mede te schieten mette 2 halve canons in de contrescharpe voors. geplant, soe op t’ravelijn als langes de grachte vande stadt. Voorts werde geordonneert dat de Vriesen met een vendel waecken souden in tquartier daer den Graeve van Hohenloe gelegen hadde, tegenover den Stelhoff ende met een ander vendel langes ende op den rijswech tusschen tquartier van Sijn Ex^tie ende den Stelhoffsendijck ende begonnen dien volgende haer wacht te besetten. Des avonts trock Sijn Ex^tie mettet meeste deel van sijn guarde in de groote schantse aende Langestraet om overal selff bij te wesen ende ordre te geven ende bleeff des nachts daer. In tbegin vanden duyster werde voorbij de stadt gebracht een ponte met een heele canon, een Franse canon ende een drieling (den xij^en deser in tleger gecommen) om die op te brengen ende te planten in tquartier vande Engelschen achter de groote schantse aende Langestraet. Op dese ponte schooten die vande stadt seer, sonder eenige schaede te doen, overmits men in tschantsken recht over twaeter 150 musquettiers gelogeert hadde, die soe gestaedelijcken op de stadt schooten, dat die van binnen egeen tijt en hadden, wel op haer schieten te passen. Ontrent 10 vuyren des nachts begonst den viant tot Wasbeeck seer te vieren, daertegen die vande stadt wederomme twee vieren op haer thoorn maeckten, om te thoonen haeren noot, soe men vermoet ende dat ons volck alomme in de contrescharpe waeren, volgende haer scrijvens. Desen nacht ginck een van onse soldaeten in de grachte vande stadt aenden Medeschen dijck ende bevondt die totten navel toe diep ende een pallisade in twaeter niet seer swaer. Den viant kreech desen nacht oick twee van onse sentinellen perdue in de Langestraete ende solden mede gekregen hebben [Den v^endrich vande compagnie voetknechten van Graeff Philps (die hem tsedert de aencompste vanden viant hadde laeten gebruycken als Capiteyn vande selve sentinellen perdue) ten waere hij hem wel verweert ende over een sloot gesalveert hadde. Desen nacht begonst men mede in de contrescharpe aenden Stelhoffsen dijck een sluysken te leggen, om twaeter vuyte grachte bij noot aff te laeten twelcke men vermoede wel drie voeten te sullen konnen doen vallen, ende hoewel de grachte alle getijden weder vol vloeyde, soude nochtans tselve voor 3 ofte 4 vuyren groot voordeel konnen

[p. 222]

doen. Desen dach quam in ons leger den Oversten Frens als gesant van Gulick ende Cleve om los te hebben seeckere huysluyden, te winter bij onse ruyteren gevangen op de executie van wegen de Graevinne van Meurs aldaer gedaen, omdat den Vorst van Gulick mette selve Graevinne verdraegen was.

[Den xvj^en Junij]

Den xvj^en Junij was het schoen weder ende schoot men vrouch seer op de stadt, ende die van binnen schooten mede eenige scheuten; ontrent thien vuyren werde een trompetter met Capiteyn Haen aende stadt geschickt om die op te eyschen, daerop die van binnen voor antwoort gaven, dat Sijn Ex^tie selffs haer sulcx niet en soude konnen raeden, dewijle haer secours soe naer bij lach, dat sij het niet en souden konnen verantwoorden, soe sij de plaetse overgaven, alleer haer secours wech soude sijn, ende soe Haen voornt. daerop repliceerde dat men haeren noot wel wiste, dat daeromme Sijn Ex^tie haer de gratie voor de laeste reyse dede presenteren, dat sij op haer stuck letten souden, seyden dat men van haeren noot niet weeten en konde, dan door een brieff vuyte contrescharpe geworpen, die niet waerachtichs inne en hielt, seyde Haen wederomme van sulcken brieff niet te weeten, maer wel van een brieff die den j^en deser aen Watersdijck gescreven ende over een verdroncken man gevonden was, daer die van binnen opseyden van sulcken brieff niet te geloven, tselve twee ofte driemael verhaelende. Eyntelijck presenteerde Haen heml. noch, dat soe sij yemant vuytsenden wilden om ons leger te besien ende te oordeelen wat apparentie van ontset daer was, soude hij voor deselve sauve conduyct verkrijgen van Sijn Ex^tie, daerop die van binnen niet en antwoorden, maer seggende adieu, begonsten soe seer te schieten, dat niemant hem verthoonen en dorste, daertegens de onsen soe met musquetten als geschut seer weder schooten. Eyntelijck sondt Sijn Ex^tie den Capiteyn Haen nochmael aen haer om te weeten off sij yemant vuyt seynden wilden om tleger te besien, daerop sij antwoorden als boven ende dat men haer sulcx alsnoch niet en behoort te vergen ende seggende adieu, begonnen weder seer te schieten ende de onsen van gelijcken die voorts totten avont toe seer met geschut schooten. Op desen naernoen werde in de contrescharpe, daer tsluysken geleyt was bij eenigen met een spietse geproeft, hoe naer men door was tottet waeter toe, door welck spietsgat het waeter begonst door te breecken, in sulcke menichte dattet wel een halve voet affliep vuyte grachte, dan werde eyntelijck weder gehouden ende gestopt, om tsluysken noch laeger te mogen leggen, opdat twaeter te beter soude mogen affloopen ende oick den vloet gestopt

[p. 223]

werden. Des avonts trock Sijn Ex^tie weder naer de schantse vande Langestraete met t’meestendeel vande guarde, om des nachts daer te blijven ende beter ordre op alle voorvallende inconvenienten te geven. Ontrent 11 vuyren des nachts vielen die vande stadt heel sterck ter brantpoorte vuyt langes de contrescharpe, in meyninge de onsen opteslaen ende quaemen oick totte plaetse toe daer tvoorsz. sluysken lach, te weeten daer tvuyterlant vanden dijck ende tLijckelant scheyt ende kregen daer eenen gevangen, dan en consten mits de resistentie die de onsen in tcorps de guarde deden, niet voorder commen. Middelertijt schooten die van binnen seer vuytet ravelijn ende vande wallen met musquetten ende oick eenige scheuten met geschut, daertegen de onsen weder dapper met geschut ende musquetten schooten ende duyrde dit schieten wel een groot halff vuyre ende hielt doen weder op, naerdat den viant sijn retraicte gedaen hadde. Vande onsen werden met dit schieten doot geschooten twee soldaeten ende in tquartier van Sijn Ex^tie met een vervloegen cogel een tbeen aff geschooten, die mede daer aff storff. Desen dach werde buyten de kercke van Raemsdonck, een musquetscheut verre, op den vuyterdijck een corps de guarde gemaeckt om aldaer met een squaedre altoes wacht te mogen houden.

[Den xvij^en Junij]

Den xvij^en Junij was het tamelijck weder ende quam Sijn Ex^tie vrouch wederomme in sijn quartier ende werden de drie stucken den xv^en des avonts voorbij de stadt gebracht, gestelt ende geplant achter de groote schantse aende Langestraet, daer de Engelschen laegen, om mede te mogen schieten op den wech vande Langestraete ende den vuyterdijck, daertoe de walle aldaer seer verdickt werde, werde voorts seer geschooten op de stadt omdat sij eenige schooten vuyter stadt deden. Den viant hielt hem tot Wasbeeck ende Capelle stille. Op den achternoen quaemen twee peerden vanden viant op de vuyterdijck achter Raemsdonck, soe men vermoet om tvelt te besichtigen, daer men van de kercke van Raemsdonck 5 schooten mettet geschut naer dede, daer door sij wederomme mosten keeren ende affrijden. Noch dede men verstercken ende verdicken de heele tranchee streckende van tquartier van Sijn Ex^tie aff naer den rijswech. Van gelijcken de tranchee loopende vande kercke van Raemsdonck totte groote schantse vande Langestraet toe, daer men doorgaens een parapet begonst op te setten. Noch werde verhoocht ende gemaeckt den wech loopende vande kercke van Raemsdonck langes de groote tranchee naer twaeter toe, om daerover drooch te mogen gaen ende werde bewesten van dien ontrent 50 voeten opgeworpen een walleken van twee

[p. 224]

voeten hooch, streckende vanden dijck tottet waeter toe, om tlant dat tusschen twalleken ende de tranchee leyt ende voor wech dient, drooch te houden ende van thooge waeter te bevrijden. Desen dach werde in de contrescharpe aenden Stelhoffsen dijck noch gebracht een heele canon, die des nachts op de grachte geplant werde tegen den point van t’ravelijn aen. Des avonts maeckten die vande stadt op den thoorn drie vieren, om te bethoenen haer vuyterste noot, soe men vermoet vuyte brieven den j^en deser aen Watersdijck gescreven, daertegen den viant tot Wasbeeck een vuyre naer date weder twee vieren maeckte. Hiernaer begonstet te regenen ende regende meest alle den nacht. Men dede middelertijt een in de grachte gaen vanden Stelhoffsen dijck, die tottet ravelijn toe ginck ende bevont de grachte alleen totten riem toe diep, de gront wat slickich, doch onder hart ende geen pallisade, dan aenden voet van t’ravelijn. Men ginck mettet graeven ende approcheren in de contrescharpe heel voort. Desen nacht braecken ses vande onsen bij den viant gevangen los ende quaemen door t’marasche in ons leger, een vande haeren in t’marasch laetende. Hieronder was een vande sentinellen perdue recht te vooren gevangen.

[Den xviij^en Junij]

Den xviij^en Junij schooten die vande stadt noch eenige schooten vuyt daer de onsen dapper weder tegen schooten, werde mede aende groote schantse gebootschapt dat den viant op de been was, tsij om te vertrecken ofte aen te commen, daeromme men vuyte schantse vier schooten naer Wasbeeck dede ende vuytsondt verscheyden met sprinckstocken om de waerheyt te mogen weeten, die op den avont weder quaemen ende seyden datter niet aen en was, maer dat den viant stille lach ende dat hij alleen eenige peerden achter naer sGravenmoer in een weyde gedaen hadde. Men ginck mettet wercken alomme seer voort ende men verdickte seer de walle leggende tusschen de groote schantse ende Vuylendonck, mitsgaeders tusschen de schantse ende de kercke. Noch bracht Gerrit de Jonge bij absentie van Graeff Philps commenderende in Nieumegen gevangen in tleger een vercooper van Geertruydenberge, die des avonts niet wijt van Wasbeeck aen een boom gehangen werde opdat den viant hem sien mochte. Noch dede men laeger leggen het sluysken in de contrescharpe aenden Stelhoffsen dijck ende alles accomoderen om twaeter te mogen laeten affloopen, twelcke oick op den avont oopen gedaen werde, om aff te laeten een deel waeters, dat mits den hoogen vloet daerinne geloopen was, welcken hoogen vloet quam vanden noortwesten storm, die dien dach wayde ende twaeter soe hooch dede vloyen dat tquartier tegen den Stelhoff over soe heel

[p. 225]

onder liep dat tvolck haer op de tranchee mosten bergen. Desen dach werden wel 3 ofte 4 van onse soldaeten doot geschooten ende eenigen gequetst. Werde mede begonnen een gaelderie (sijnde een werck met plancken gesteygert ende met eerde alomme bedeckt, daer men onder door soude gaen tot aende wallen om te sapperen) ten westen van t’ravelijn aenden Stelhoffsen dijck ende te dien eynde de gracht aldaer gevult, om daerdoor inne t’ravelijn te commen. Van gelijcken werde begonnen een gaelderie ten westen vande stadt recht op de muyre achter thoff aen, tegen over seecker viercant steenen toornken wel anderhalve roede in de grachte vuytsteeckende, daeromme de grachte aldaer heel enge was ende men daerdoor trachte in de muyre ende walle vande stadt te commen om te sapperen. Des nachts ginck men mettet graeven ende delven in de contrescharpe seer voort, ende mettet vullen van grachten, daerover eenigen gequetst ende twee doot geschooten werden. Desen dach des avonts ontrent 7 vuyren staecken die vande stadt een swart viercant laeken ofte vendel op in t’ravelijn aenden Stelhoffsen dijck, sij tot een signael van haer vuyterste noot ofte om te braeveren, ende haelden eyntelijck tselve weder inne.

[Den xix^en Junij]

Den xix^en Junij was het tamelijck weder ende schooten de onsen altemet mettet geschut op de defensien vande stadt. Des morgens quaemense in de contrescharpe tusschen den Stelhoffsen ende Medeschen dijck aen malcanderen. Noch kregen 7 soldaeten van Vernier des nachts vuytgegaen ende gelegen in embuscade tusschen Wasbeeck ende sGraevenmoer gevangen 8 soldaeten vanden viant vuyt haer quartier gegaen om stroe te haelen, vande welcken sij den eenen wesende een Spangjaert doot schooten ende brachten de andere 7 met noch 4 Duytschen, dwelcke seyden over te commen gevangen in tleger, die niet anders en wisten te seggen dan van tgroote verloop van tvolck vuytet leger vanden viant, in vougen dat men de nieuwe regementen met gewelt most houden, om de armoede wille. Noch quaemen in Raemsdonck over vier Duytschen van t’regement van Mansfelt, die mede vande armoede spraecken. Men ginck voorts mettet wercken alomme seer voort. Desen achternoen schoot M^r. Jan Bovi, vierwerckmeester eenige brandende pijlen door de blinden vande ravelijnen om die aen brant te schieten, dan gingen de pijlen sonder schaede te doen alles doore ende en bleeff sijn voornemen niet dan naeckte beuselen, verlooren cost ende bovery, mogelijck meer soudende hebben konnen doen, soe de blinde van plancken ofte deelen gemaeckt hadde geweest, alsoe wel als van seylen, onder dexel vande welcken die vande stadt in de ravelijnen gingen. Des avonts ontrent 11 vuyren maeckte den viant tot

[p. 226]

Wasbeeck twee vieren tot een signael, daer die vande stadt niet tegen en vierden maer vielen terstont daernaer ter brantpoorte vuyt ende quaemen langes de contrescharpe totte approche toe, daer Hopman Jan Thoniss. de wacht hadde ende meynden dselve op te slaen, dan werden bij de onsen wederstaen ende terugge gedreven mette assistentie die Hopman Maarten Cobbe de onsen terstont met sijn volck dede. Hieromme schooten die vande stadt ende de onsen seer met musquetten ende groff geschut, ende naerdattet een halff vuyre geduyrt hadde hielt wederom op. Op desen vuytval werden 3 vande onsen dootgeslaegen (2 al slaepende ende 1 vechtende) ende drie gevangen (daeraff den eenen gequetst sijnde terstont sterff) ende noch 5 gequetst. Hopman Cobbe creech een schoot deur sijn rustinge ende steuyte op de clederen ende Hopman Egger werde een oirlap van tcasket geschooten sonder anders gequetst te werden, sonder dat men oick weet wat ofte hoeveel schaede den viant mach geleden hebben. Men ginck oick mettet approcheren ende vullen van grachten ende vuytsteecken vande gaelderien seer voort.

[Den xx^en Junij]

Den xx^en Junij des morgens vrouch quam een deel vanden viant van Wasbeeck naer onse schantse toe ende dreeff onse wacht vanden wech vande Langestraete terugge tot onder de schantse, die met groot furie aende connestabels riepen dat sij mette stucken vier geven souden, oick met sulcke desordre, dat sij selffs naer de connestabels schooten, soe men vermoet ende oick eenen quetsten ter doot toe, sonder te letten dat veelen van hem noch metten viant vechtende waeren. Hierdoor den Connestabel gedrongen sijnde los te branden schoot een stuck dat met kerdousen ofte teerlingen gelaeden was aff daermede hij 2 van ons eygen volck doot schoot ende noch twee anderen met een peert quetsten. Men vermoet dat den viant mede wel schaede moet geleden hebben, overmits de stucken van Vuylendonck dapper onder hem van ter sijden schooten, daerdoor hij oick weder afftooch. Nietemin werde daer rontsomme bij de onsen den alarm seer geroupen, sonder nochtans trommel te slaen. Desen dach werden geprepareert twee batterien (om te beschieten de brugge van t’ravelijn leggende aenden Stelhoffsen dijck) d’eene in t’ooste ende d’ander in twesten, om in elck een stuck te stellen ende werde op den naernoen in die aende oostsijde een stuck gebracht, commende vande oorlochscheepen ende op een scheepsaffuyte, ende daernaer noch een veltstuck van de geenen die op den rijswech gestaen hadden, op een blockwaegen, wachtende naer de batterie in twesten. Werde mede een batterie begonnen in de contrescharpe t’eynden den Medeschen dijck om daer een heele ende

[p. 227]

halve canon te stellen ende daermede oick te beschieten de brugge van t’ravelijn aldaer ende de heele cortine tusschen de twee ravelijnen. Men approcheerde alomme seer ende oick ten noorden vande stadt, daer men op drie piecken lengte naer compt aende hameye voor de nieuwe poorte, achter dewelcke den viant een halve maene gemaeckt hadde. Des achternoens schooten die vande stadt vande catte achter thoff eenige scheuten, daer de onsen weder seer tegen schooten, werde mede een soldaet vande onsen doot geschooten. Hiernaer quaemen de Heeren Oldenbernevelt, Vosbergen ende Aerssens in tleger, om met Sijn Ex^tie van eenige saecken te handelen. Op den avont ginck Sijn Ex^tie naer gewoente met een deel vande guarde weder naer de groote schantse, daer hij dien nacht bleeff wandelen ende selffs genouch schiltwacht houden, twelcke te meer geschiede omdat den viant op den middach sijn sentinelle naerder aen tfort gedaen vuytvoeren hadde, naer denwelcken men al eenige schooten gedaen doen hadde. Niettemin creech men desen dach tijdinge dat den viant de 2 stucken, die hij tot Wasbeeck geplant hadde, weder terugge gedaen brengen ende op blockwaegens leggen hadde. Des nachts ten 10 vuyren maeckten die vande stadt op haeren toorn twee vieren ende lieten die ontrent een halff quartier vuyrs branden ende daernaer die langsamerhant vuytgaen, gelijck een keerse, die in de pijpe brant, om te thoonen, soe men vermoet haer vuyterste noot. Hier tegen en vierden die van Wasbeeck niet. Voorts ginck men mettet vullen vande grachte ende delven alomme seer voort.

[Den xxj^en Junij]

Den xxj^en Junij des morgens heel vrouch vierden die vande stadt wederomme op haer toorn als tsavonts te vooren ende creech men in de groote schantse aende Langestraet een alarme, omdat eenigen vanden viant meynende onse schiltwachten te overloopen, selffs in voetangelen daer gesteecken liepen ende daeromme seer kreeten, twelcke men meynde eerst onse wacht te wesen. Men schoot voorts veel op de stadt met tgeschut ende men ginck mettet vullen vande grachte seer voort. Ontrent acht vuyren viel beoosten vande stadt over de walle een soldaet vuyter stadt, gedient hebbende weleer onder Hopman Haen, die te vooren van hem verloopen ende tot Bergen op den Zoem gecommen, om van daer op hasart te loopen ende eyntelijck aenden viant overgeloopen was naer Geertruydenberch. Dese hadde dickwils ende noch huyden rontsomme de walle geweest, soe hij seyde ende neerstich op alle wercken van binnen gelet. Seyde voorts datter in drie maenden niemant in de stadt gecommen en was, dan alleen een Lieutenants jongen die twee ofte driemael over

[p. 228]

ende weer geswommen was ende de laetste reyse den ix^en deser, geholpen bij een schipper over dese sijde in dienst wesende ende met sijn schip op twaeter leggende, dien hij anders niet en wist te specificeren, dan dat hij wijff ende kinderen tot Bredae hadde, als hij had hooren seggen. Desen schipper was metten jongen tot in de stadt geswommen ende denselven nacht met een brieff weder vuyt geswommen, gaende tot een teecken dat hij overgecommen was, met een lanterne over sijn schip ende des volgende daechs tweemael sijn seyl optreckende ende weder doende vallen, seyde mede datter egeen buscruyt meer in de stadt en was ende dat se daeromme niet van meyninge en waeren langer als 5 ofte 6 daegen te houden ende altoes eerst desen Sint Jan te laeten passeren, om te sien wat secours men haer doen soude, datter ten hoochsten niet meer als 400 ofte 500 man noch in de stadt was ende veel siecken ende alle daechs gequetsten ende dooden, datter onlanx noch een Capiteyn genaempt Moncourt in t’ravelijn aenden Stelhoffsen dijck geschooten was, dat in elck ravelijn altoes waeckten ontrent 80 mannen ende ontrent 60 in de halve maene voor de Nieupoorte, die se te nacht wilden verlaeten, dat die vande ravelijnen alle drie daegen ververscht werden, maer dat men op den volgende nacht daerinne volck ende vivres voor 5 daegen brengen soude ende t’eynde dien sien tot een accoort te commen ende in allen gevalle dat sij niet van meyninge waeren ons volck in haer wallen te laeten commen, maer eer te parlamenteren ende de plaetse over te geven, dat de soldaeten meest in de stadt commenderen ende de overicheyt daer weynich (om haer jongheyts wille) geobedieert is, datter t’eeten ende drincken noch genouch in de stadt was, maer dat se seer fulmineren op den Graeve van Mansfelt, die haer niet ontset heeft al op huyden acht daegen als hij bij sijn brieven metten jongen gesonden heml. belooft hadde, behalven dat hij in t’begin vande belegeringe heml. oick sulcx gelooft hadde binnen ses weecken doen volgende. Seyt noch dat de soldaeten bijnaest alles gemuytineert waeren den iiij^en deser, omdat men met Sijn Ex^tie gespot hadde, doch werden ter neder geset dat tvuyterste signael al gedaen was, dan dat se noch vieren souden, datter weynich medicamenten in de stadt waeren, dat se in groote deliberatie op huyden geleyt hadden om den jongen weder vuyte stadt te seynden (daerdoor Sijn Ex^tie dede naerder ordre stellen om te beletten die doorcompste). Noch openbaerde hij dat den viant twee casamatten maeckte door sijne wallen tegen over beyde de begonnen gaelderien, daer men de grachte vulde, om alsoe à la flueur de l’eau die om verre te mogen schieten met tpolver dat sij noch hadden (waeromme Sijn

[p. 229]

Ex^tie hem met Kemp in de loopgraeven sont om dat naerder te wijsen, opdat men daertegen over weder geschut planten mochte ende sulcx beletten ende om den viant te prevenieren, belaste dat men mettet stuck, dat alreede ten oosten van t’ravelijn aenden Stelhoffsen dijck geplant was, beschieten soude tpoortken, daerdoor men op de brugge van t’ravelijn compt ende oick de brugge selffs om die te breecken). Seyde voorts in somma dat de soldaeten ende Capiteynen in stadt heel confuys, met waecken gematteert ende gansch gedecouragieert waeren ende dat sij al souden getracteert hebben, ten waere sij vreesden dattet secours dan commen ende sij in ongenaede vallen souden. Seyde noch dat alle de connestabels op twee naer al doot geschooten waeren, dat men in de stadt anders niet en wist te spreecken van een vuytgeworpen brieff, dan ons volck haer daeraff toegeroupen hadden ende dat sij op niemanden dan op twee soldaeten op tstadthuys bewaert suspitie hadden, dat sij van meyninge waeren te nacht wel 300 sterck een vuytval te doen op de Noorthollantsche wacht, omdat sij saegen dat onse vier vendelen niet veel starcker als 300 man op de wacht toogen (twelcke om de dieverien der Capiteynen wille waerachtich was, hoewel de Staeten heml. tot veel meer hooffden betaelen) doch dat dit om sijn overcompste wel mochte te rugge blijven, dat op den laesten vuytval een out Sergiant gebleven was, die alle de vuytvallen gecommandeert hadde. Dit alles verclaerde sulcx den voors. overgecommen soldaet. Ontrent den middach begonst men met tstuck staende beoosten van t’ravelijn voors. (wesende een scheepstuck ende op een scheepsaffuyt) te schieten op tpoortken ende de brugge, dan naer drie schooten brack de eene asse vande affuyte, daerdoor men totten avont ophouden moste. Op den achternoen schoot Jan Bovy wederomme met sijn vierpijlen door de blinde sonder yet vuyt te rechten, als wesende verlooren coste. Des avonts werde de wacht op den Stelhoffsen dijck ende in de contrescharpe aldaer seer versterckt om tseggen vanden voors. soldaet wille, ende trock Sijn Ex^tie mettet meeste deel vande guarde weder in de groote schantse ende bleeff des nachts naer gewoente aldaer. Des nachts vrouch verlieten die vande stadt de hameye leggende buyten die Nieupoorte ten noorden vande stadt in conformité van tseggen vanden vuytgecommen soldaet. Voorts plante men een halve canon in de plaetse van tveltstuck, daeraff daechs te vooren een asse gebroocken was ende werde bewesten het ravelijn aenden Stelhoffsen dijck noch geplant een halve slange, mede om op de brugge te schieten. Werde oick aenden Medeschen dijck in de contrescharpe geplant een drieling recht op de poincte van t’ravelijn aen, om te

[p. 230]

beschieten de pallisade aenden voet van dien staende, daer den viant wat achter geschantst hadde ende noch een heele canon ten suyden van t’ravelijn aldaer leggende om daermede oick te beschieten de poorte ende brugge van tselve ravelijn ende mede de innecompste daerin te beletten. Werde mede gevangen een jongen die aengenomen hadden met haer drien, daeraff de andere twee noch niet gecommen en waeren, in brant te steecken het quartier van Sijn Ex^tie ontrent de scheepen daertoe hij met belofte van een nieu cleet ende drie gulden gecoft was, de jongen noch niet dan 14 jaeren out sijnde.

[Den xxij^en Junij]

Den xxij^en Junij werde des morgens tusschen 2 ende 3 vuyren in twaeter vernomen ende gevangen gekregen een Spangjaert vuyt Mailjorquen, die aengenomen hadde in de stadt te swemmen met 3 bootsgesellen vanden viant, hebbende bij hem een brieff vanden Graeve van Mansfelt met last als hij in de stadt soude gecommen sijn, dat hij alsdan een smoock op den toorn vande stadt soude doen maecken, daer tegen men des avonts tot Wasbeeck weder twee schooten schieten soude. Desen Maljorquin al eenige scheepen voorbij gecommen sijnde, werde eyntelijck gevangen gekregen ende seyde dat de 3 bootsgesellen het stuck niet dervende bestaen, wederom geswommen waeren, omdat haer in twaeter een verdroncken man ontmoet was ende gevracht sijnde, ontkende eerst brieven te hebben, die oick over hem naeckt sijnde niet bevonden en waeren, hij en hadde niet aen dan alleen linden open boxen, nietemin eyntelijck gecommen sijnde voor Sijn Ex^tie die vuytet andere quartier over waeter wederom quam ende vresende eenige tourmenten bracht den brieff te voorschijn, die hij onder de sack van sijn mandelijckheyt verborgen hadde, wesende gescreven in tcijfer, houdende dat hij haer bedanckte dat sij tot noch toe haer vromelijcken gehouden hadden, begeerende dat sij daerinne continueren souden ende hij soude haer soe veel doenlijck seconderen ende haer voor heure getrouwicheyt doen recompenseren, dat sij middelertijt staet maecken souden van tgeene sij meest behouffden ende hem daervan adverteren, hij soude soe veel doenlijck was haer daervan voorsien, datse niet despereren en wilden al sagen se hem vertrecken ende van haer verlengen om eenig goet exploict thaeren besten te doen. Nietemin hadde den Spangiaert last bij monde haer te seggen, dat hij haer binnen 3 ofte 4 daegen secoureren soude ofte sij mochten haer oirbaer doen, soe hij aenquam, soude hij met al sijn gewelt aentreffen op de groote schantse vande Langestraete ende daerentusschen met scheepen trachten de provisien ende volck in de stadt te brengen, dat sij daeromme goet houden

[p. 231]

wilden dat Graeff Carel op huyden mette Lorreynen ia tleger wesen soude (twelcke wij niet en conden gelooven.) Desen Maljorquin was gister avont vuyt des viants leger gescheyden ten 8 vuyren, eerst bij den Graeve van Mansfelt gebracht bij Don Diego Pimentel. Seyde voorts dat men desen dach de twee stucken tot Wasbeeck weder brengen ende planten soude, dat mede den viant al gereet hadde 300000 rijsbussen ende 500 gabions om in der ijl een platte forme te maecken ende de groote schantse te beschieten, doch dat men in tleger weynich moets tottet ontset hadde. Dese prinse was seer veel, overmits men hierdoor verstant de gelegentheyt van sviants leger ende haer voornemen, daerinne men des te beter soude konnen remedieren. Desen morgen vrouch begonst men mette voors. stucken op beyde de bruggen vande ravelijnen te schieten ende schoot men beyde de poorten hijnaest tot bresche, soe wel de Bredaesche poorte als Veenpoorte, alleer men mettet schieten ophielt, daerdoor t’innecommen in de forten heel gedifficiliteert ende voor een deel belet werde, daerdoor oick in den beginne van tschieten veel soldaeten met haer geweer vuyte ravelijnen liepen in de stadt, als off sij daerinne haer soe sterck niet en wilden laeten engaigeren. Men beschoot mede seer de pallisade staende aende pointe van t’ravelijn aenden Medeschen dijck, daer den viant achter lach ende daeromme dselve quyteren moste. Ontrent 7 vuyren schooten die vande stadt mettet stuck vuyte catte achter thoff noch 2 scheuten naerde guarde van Sijn Ex^tie die vande groote schantse wederquam ende over de scheepbrugge passeerde. Recht voor den middach sont Sijn Ex^tie den Capiteyn Haen metten trompetter aende stadt om die nochmael op te eyschen ende haer te verthoonen een copie vanden brieff vanden Graeve van Mansfelt, die tselve met vertooch van haer noot sulcx dede ende naer lange spraeck houden over en weder, seyden met malcanderen te moeten spreecken ende wel een halff vuyre met malcanderen gesproocken hebbende, gaven voor antwoort, dat sij vastelijck betrouden dat Sijn Ex^tie soe nobel wel was dat hij haere schande ende oneere niet begeeren en soude, dat sij de stadt niet overgeven en konden, dewijle haer secours soe naer bij leyt, maer begeerden verloff om een in des viants leger te mogen senden (om te verstaen wat hoope datter tot haer secours was) ende bestant van wercken ende schieten van vier daegen, om daer naer te adviseren, wat sij te doen hadden, belangende de copie vanden brieff die en begeerden se niet, als sulcx suspect houdende, niet konnende geloven, insonderheyt soe men lichtelijck veel diergelijck brieven fabriceren ofte eenige Spangiaerts appos-

[p. 232]

teren konde sulcx te seggen ende soe Haen haer remonstreerde dat Sijn Ex^tie nimmermeer sulcx doen en soude, sijn sij evenwel dairbij verbleven, ende Haen gescheyden sijnde schooten naer gewoente seer met musquetten, daertegen de onsen wederom seer met geschut ende musquetten schooten. Dit alsoe aen Sijn Ex^tie gerapporteert sijnde en wilde daertoe niet verstaen, haer wel meynende haest anders te sullen doen spreecken. Altoes konst men hier vuyt verstaen dat sij van meyninge waeren te parlamenteren, aengesien sij alleen tijt versochten om aen Mansfelt te senden ende dat sij nu wat naerder beginnen te commen totte saecke als te vooren, niet meer seggende dat sij egeen secours en behouven. Desen dach quam mede in tleger den Tresorier Valcke vuyt Zeelant, dwelcke gecommuniceert hebbende met Sijn Ex^tie ende Oldenbarnevelt voornl. vertrocken op den achternoen te saemen met Vosbergen ende Aertssens wederom wech, naerdat op heur begeerte de stadt nochmael opgeeyscht was. Desen dach plante den viant wederomme twee stucken geschuts tot Wasbeeck ende schoot op den avont daermede twee scheuten gelijck hij op tsignael vanden Spangiaert belooft hadde te doen, daertegen de onse vuyte schantse weder vier scheuten deden. Nietemin verwonderde men hem van tschieten vanden viant, die selff egeen rooksignael op den toorn gesien en hadde, waeromme hij voor seecker houden moste dat sijn bode in de stadt was gecommen ende dattet signael (hoewel bij heml. niet gesien) gedaen was. Desen nacht gingen vier soldaeten door de grachte tot aenden voet van t’ravelijn aenden Stelhoffsen dijck, om haer in deselve voet te logeren, ende beginnende met schuppen daerinne te wercken, bevonden dat tselve ravelijn onder een voet van muyre hadde, daer men te vooren niet eens naer vernomen oft op gelet hadde, welcke muyr rontsomme het ravelijn loopt ontrent 4 voeten vuyten waeter, wesende heel sterck ende dick, daerdoor die soldaeten wederomme commen mosten sonder in t’ravelijn te connen kommen. Evenwel gingen sij gins ende weder door de grachte, sonder vanden viant die twee groote vierpannen van t’ravelijn vuytgesteecken hadde om van hem te sien) vernomen ofte gesien te werden. Men ginck altoes mettet vullen vande grachten alomme seer voort, ende tot meerder bewaeringe van truyterquartier maeckte van desen dach een tranchee vande groote schantse langes den dijck heen tot halff wegen tselve quartier toe, daerinne besluytende de huysen staende besuyden van denselven dijck, om alsoe te beter alle doorcomptste over t’marasch te beletten ende om die vande stadt meerder vrese te doen, dede men des nachts een bootsgeselle,

[p. 233]

om sijn delicten te vooren gehangen dicht onder de stadt hangen met een cleett als vanden Spangiaert voors. ende die vande stadt toeroupen dattet den Spangiaert was, die in de stadt meynde te commen.

[Den xxiij^en Junij]

Den xxiij^en Junij was het schoen weder ende schoot men vrouch seer op de stadt ende op beyde de bruggen vande ravelijnen, omme die te onveyliger te maecken. Men ginck oick mette wercken alomme seer voort ende men volmaeckte dvoors. begonnen tranchee aen truyterquartier ende men maeckte een walleken achter den rijswech leggende tusschen de groote schantse ende Vuylendonck, om die te beter te bewaeren. Men verhoochde mede den wech achter de tranchee vande kercke van Raemsdonck aff tottet waeter toe, om die oick met een hooch waeter drooch te mogen gebruycken. Noch schoot men vuyte groote schantse verscheyden scheuten met geschut naer de kercke van Wasbeeck, ende omdat men vreesde dat den viant op den Sint Jansnacht wat aengrijpen mochte, als den Spangiaert oick ten deele verclaerde, dede den Graeff van Hohenloe een ban omslaen ende aenplecken, dat niemant in 24 vuyren soude droncken drincken op de verbeurte van lijff ende goet voor de dronckaerts ende soetelaers te verbeuren. Sijn Ex^tie ontboot mede van Bredae drie vaen ruyteren om mette ordinaris compagnie vande wacht oick voor sijn quartier te waecken. Dese drie vaenen quaemen des avonts sterck ontrent 250 peerden, ende mosten buyten de tranchee op den wech blijven. Noch dede Sijn Ex^tie in sijn quartier alomme dubble wacht houden ende noch 6 vendelen voetknechten, daerover Duvenvoorde commandeerde, marcheren naer tclooster ende aldaer blijven om te secoureren ter plaetse daert noot wesen soude ende noch 6 anderen in sijn quartier gereet maecken om op t’eerste commandement te volgen, oick daer t’noot wesen soude ende ginck selffs mette meestedeel van sijn guarde naer de groote schantse toe ende bleeff dien nacht aldaer waecken naer gewoonte, alwaer hij mede alle tvolck dede in de waepenen houden, mitsgaeders oick in alle de quartieren van Raemsdonck ende dede een groot deel van tvolck in de waepenen staen soe in de groote schantse als Vuylendonck, die nu wijt ende breet waeren, omdat men alle de hutten daervuyt hadde laeten affbreecken vuyt vrese van brant, ende dat men wel verstont, dattet onmogelijck soude sijn in de schantse te blijven, soe den brant in de hutten gecommen hadde. Men bereyde desen dach ende nacht noch een biesbrugge ofte werpbrugge om die tegen het ravelijn aenden Medeschen dijck te gebruycken, daertoe men oick een mijne maeckte om die daer door te trecken ende swom een soldaet des nachts over tot aenden voet van t’ravelijn, die aldaer aen een vande

[p. 234]

sterckste paelen vande pallisade vast maeckt een block ofte catrol ende stack een stercke coorde ofte lijn daerdoor ende bracht beyde de eynden vande lijn wederomme in de mijne voornt. ende soe liet men de coorde in twaeter op de gront sincken om niet gesien te mogen werden. Van gelijcken schoot Jan Bovy eenige vierwercken ende ballen op de stadt, sonder eenige prouffijt. Men dede des nachts mede seer veel sentinellen perdue vuytvoeren om tleger alomme te beter te bewaeren. Die vande stadt wierpen des nachts vuyttet ravelijn aenden Stelhoffsen dijck seer veel brandende peckreepen om de rijsbussen, daermede men de grachte aldaer vulde, in brant te steecken, dan en wilde tvier op de rijsbussen mits de groenicheyt van trijs niet vatten ofte brant maecken. Hierop schoot men seer met musquetten ende geschut. Desen dach vertrock vuyt Antwerpen een convoy vanden viant met 6 stucken geschuts, een scheepbrugge op waegens gelaeden ende vijff hondert duysent gulden aen gelt om tvolck te betaelen. Hier waeren bij 700 Lorreynoisen ende noch ontrent 1200 vuyte garnisoenen van Vlaenderen ende Waes ende 7 vaen ruyteren mede Lorreinoisen, die alles in tleger noyt geweest en waeren ende noch 4 vaenen ruyteren te vooren met Waerenbon gegaen ende ten deele tot Turnhout geslaegen ende noch vier andere vaenen vuytet leger derwaerts gesonden. Desen dach quaemen noch van Dordrecht in tleger drie drielingen om in tquartier van Raemsdonck te gebruycken.

[Den xxiiij^en Junij]

Den xxiiij^en Junij sijnde den viant niet aengecommen trocken de ruyteren van Bredae gecommen weder wech, te meer soe men verstont, dat tvoors. convoy op wech was ende van Antwerpen naer tleger quam. tWas oick schoen weder ende quam Sijn Ex^tie mette guarde weder in sijn quartier. Middelertijt schoet men seer op de stadt met tgeschut ende schooten die van de stadt oick eenige scheuten vuyt. Men creech tijdinge dat den viant tot Wasbeeck geheel in de waepenen was, tsij om yet aentegrijpen off om hem selven te voorsien tegen alle inconvenienten. Hiernaer werden verscheyden scheuten vuyte groote schantse gedaen, hoewel sonder yemant te sien. Op den achternoen begonst den viant te schantsen op den vuyterdijcke loopende vande kercke van Raemsdonck naer Capelle toe, daer men seer, (hoe wel verre aff) met geschut naer schoot, ende soe men naerderhant verstaen heeft seer veel schaede onder den viant ende graevers aldaer mede dede, want Mons de Ton, Hopman (die de schantse aenden Stelhoffsen dijck overgegeven hadde) werde de cop affgeschooten ende noch wel 15 ofte 16 dootgeschooten, in vougen dat se haer werck mosten verlaeten ende tselve den volgenden nacht opmaecken. Ende soe

[p. 235]

men doende was aenden Medeschen dijck om de werp ofte treckbrugge veerdich te maecken ende die niet wel schieten en wilde, begonst men vuyte mijne een stuck weechs in de grachte tegen het ravelijn over te maecken een blinde, om onder faveur van dien de treck ofte biesbrugge (soe die quaem te werren ofte haecken) weder los te mogen maecken ende bequaemer te doen schieten, ende dat alles naer behoiren bestelt sijnde werde de biesbrugge geprepareert, in deser vougen, men had horden ontrent 7 voeten lang ende 3 voeten breedt, daer van onderen seer veel gedroochde biesen tegen gebonden waeren (om op twaeter te mogen drijven) wel een halve voet dick. Dese horden werden aldus achter den anderen geleyt van in de mijne achterwaerts ende aen malcanderen gebonden, soe veel dat men staet maeckte lengte genouch te hebben om de grachte te overreycken. Aan beyde de sijden vande brugge werden vande dunste ende langste masten genoemen ende de brugge mede daeraen vast gemaeckt tot veel plaetsen, te weeten aen elcke sijde twee masten in de lengte, d’een mede achter den anderen ende aen malcanderen vastgemaeckt, hiernaer werden de twee voorste enden vande brugge ende mastkens vastgemaeckt aende lijn ofte coorde die aende andere sijde vande grachte aende pallisade vast was, door tblock ginck ende in twaeter lach. Dit aldus geprepareert sijnde, dede men des achternoens tusschen vier ende vijff vuyren seer schieten met geschut ende musquetten ende onder faveur van dien met een loop de brugge voors. over de grachte trecken met de lijn die door tblock ginck, die met gewelt in de mijne ingetrocken werde. Terstont liepen eenigen over met de Capiteynen Bievry ende Haen om voor in t’ravelijn te gaen logeren, ende soe een van heure soldaeten daerop liep ende sach dat den viant van binnen in t’ravelijn een hooge dwers trenchee ofte walle gemaeckt hadde, daer men hem wel achter soude konnen bergen, hebben de twee voors. Capiteynen geraeden gevonden tselve ravelijn met een furie gansch aff te nemen ende a corps perdu daerinne te loopen, voor seecker houdende dat alle die daerinne souden konnen commen tot aende voors. walle verseeckert ende genouch beschermt souden sijn tegen het schieten vande stadt ende dat den viant, die in t’ravelijn soude wesen soude moeten wijcken oft doot geslaegen werden, volgende twelcke seer vaillantelijck daerinne geloopen sijn eerst de twee Capiteynen voors., Bievry voor ende achter hem Haen ende hebben terstont haere vendels met alle haer volck doen volgen, ende overliepen sulcx tvoors. ravelijn ende dreven den viant, die ontrent dertich man sterck daerinne was, daer vuyt, die daer vuyt commen konden ende

[p. 236]

sloegen de anderen doot. Dit siende Hopman Calff, die mede daer ontrent de catte de wacht hadde, is oick met sijn volck daerwaerts geloopen ende in t’ravelijn gecommen. dan soe men bevont datter al te veel volckx in t’ravelijn was, moste Calff met sijn volck weder daer vuyt loopen ende hem in de naeste loopgraeve ende buyten de wal van t’ravelijn begeven. Terstont quam oick met groote haesticheyt daer aenloopen den Graeve van Solms ende liep ongewaepent (overmits hij sijn waepea niet aende hant en hadde) mede in t’ravelijn om op alles beter ordre te mogen geven. In dit affnemen bleven ontrent 16 van onse soldaten doot, ende werden noch wel 20 mannen gequetst ende Calff oick met een schampschoot aenden hals. Vanden viant werden in t’ravelijn doot geslaegen 9 mannen ende 9 gevangen, de anderen salveerden haer in de stadt, loopende tegens de wallen op. Ende werde doen gelet dat indien ons volck opt stuck voordacht geweest ende volck bij de hant gehadt hadden, dat sij mette selve aenloop oick mogelijck de stadt wel souden gekregen hebben, door dien noch die van t’ravelijn nochte oick die vande stadt op sulcx niet verdacht en waeren, als men gewaer werde vuyt dien dat sij soe weynich schooten metten eersten, in vougen dat eenigen vande onsen al in de stadt souden geweest hebben, eerse sulcx te deegen vernomen hadden, maer omdat men de gelegentheyt van dien niet en wist ende tot sulcx niet bereyt en was, en is het oick niet getenteert. Niet lange hiernaer die vande stadt tgunt voors. is gewaer werdende, begonsten van alle canten seer met musquetten ende roers te schieten, daer de onsen dapper met schieten soe met geschut als musquetten op continueerden, om te beletten dat die van binnen niet bequaemelijck over ende in t’ravelijn souden konnen schieten, ende om tselve te meer ende te dichter te doen ende schieten, volchden ende quaemen in de loopgraeven de vendelen van Graeve van Solms ende vanden jongen Brienen ende naer oick alle de musquettiers vande guarde om door haer dicht schieten t’recht schieten vande stadt te beletten ende duurde wel 2 vuyren lang dat men met geschut, roers ende musquetten soe dicht schoot als oft een hagel geweest waere. In tbegin van dit schieten liep den Gouverneur vande stadt Mons de Jisan door haesticheyt ongewaepent naer de walle toe ende daer commende quam een coegel van onse stucken door een stuck muyrs vande stadt, met een steen van welcke muyr hij aen thooft soe seer gequetst werde, dat hij daer aff niet lange daernaer sterff. Die vande stadt siende het ongewaent affnemen van t’ravelijn ende de furie van ons volck ende overleggende de periculen daerinne sij waeren ende den gantschen nacht

[p. 237]

wesen souden, ende dat tbuscruyt heml. haest failgeren soude, dat mede haer Gouverneur doot was ende daeromme vresende overvallen ende alles dootgeslaegen te werden, deden ontrent 7 vuyren driemael een trommel op de wal slaen, ende daeromme van schieten opgehouden sijnde, versochten met Sijn Ex^tie te mogen spreecken ende te parlamenteren ende daertoe gijselaers vuyt te mogen senden, waerop den Graeve van Solms in de stadt sont Bievry ende Haen voors. als daer aende hant sijnde, ende quaemen vuyt een Capiteyn, een Alphero ¹ ende den auditeur van tgarnisoen, ende bijden Graeve van Solms gebracht sijnde voor Sijn Ex^tie, verclaerden te vreden te wesen de stadt overteleveren, mits hebbende een eerlijck appoinctement daer Sijn Ex^tie op antwoorde, dat se nu te lange gebeyt hadden ende daeromme sonder vendelen ende waepen vuyttrecken mosten, doch dat hij vuyt courtoisie haer vergunde tsijde geweer mette bagagie ende dat d’officiers die sijne domeynen geadministreert hadden in de stadt mosten blijven, tot dat sij van haer administratie aen sijn camer vande reeckeningen gereekent souden hebben ende overgelevert alle de blaffaerden, chartres ende papieren tot sijne domeynen behoirich onder haer sijnde ende dat alle de gevangenen ten weder sijden los gaen souden, ende naerdat sij anders van Sijn Ex^tie niet en conden gekrijgen, is den Alphero daermede naer de stadt toegegaen om tselve den soldaeten te proponeren ende doen agreeren, maer quam daer naer wederom brengende alleen een versouck, daer bij de soldaeten vuyt gratie versochten dat heml. vergunt mochten werden haer vendelen ende waepenen, twelck Sijn Ex^tie niet en wilde doen, maer sont hem wederom naer de stadt om eyntelijck verclaeringe te hebben ende te weeten off sij sulcx doen wilden ofte niet ende naer lang verthoeven quam des nachts ontrent 2 vuyren weder, versouckende als noch tselve ende naederhant alleen de waepenen, dan en wilde Sijn Ex^tie daertoe niet verstaen, waeromme sij condescendeerden ende bewillichden in de presentatie ende conditien vooren verhaelt, mits dat de geestelijcke soe wel als waerlijcken daeronder begrepen mochten sijn, twelcke men consenteerden. Spraecken oick eenichsins vande burgeren ende versochten dat de burgemeesteren mede mochten handelen, twelcke men oick toeliet ende dat se op morgen vrouch bij Sijn Ex^tie commen souden. Geduyrende dese onderhandelingen viel ons volck in tquartier van Raemsdonck tweemael vuyt, eens vande kercke aff op den vuyterdijck van Raemsdonck, daer den viant een schantsken hadde be-

1 Vaandrig (Alférez).

[p. 238]

gonnen te maecken ende dreven aldaer de wachten een goet stuck weechs te rugge ende de tweedemael vielen sijn G. van Hohenloe, Graeff Philps met de Heere Vere vuyt langes de groote wech naer Wasbeecke ende dreven aldaer den viant mede te rugge tot in t’dorp van Wasbeeck, daerover den alarm dapper in des viants leger quam ende de trommelen dapper geslaegen werden. Hierop trocken 7 vendelen vuytet quartier van Sijn Ex^tie naer den Graeff van Hohenloe toe omdat men meynde off hij eenigen noot hadde, dan sulcx niet vindende quaemen in den morgenstont wederomme. Desen dach quam tvoors. groote convoy van Antwerpen loogeren tot Weesmael.

[Den xxv^en]

Den xxv^en was het schoen weder ende maeckten die vande stadt alle gereetschap om vuyt te trecken, lieten de gevangenen in de stadt sijnde los ende quaemen de burgemeesters vande stadt bij Sijn Ex^tie, versouckende, dat sij souden mogen arresteren de goederen vande soldaeten die den burgeren yet schuldich sijn, twelcke Sijn Ex^tie niet en wilde toelaeten, maer wilde den burgeren wel vergunnen pasport om den viant te volgen tot Antwerpen ofte Bruessel om haer schulden aldaer te vervolgen ende belooffde Sijn Ex^tie den burgeren te sullen tracteren als andere ingesetenen van steeden onder de Generaliteyt staende. De soldaeten vande stadt deden des morgens noch versoucken aen Sijn Ex^tie dattet hem gelieven wilden haer heure waepeneu vuyt gratie ende courtosie te schencken, twelcke Sijn Ex^tie dede, ende middelertijt werden den wech geesplaneert om mette waegenen wech te mogen commen. Ontrent twaelff vuyren trocken de soldaeten vuyter stadt vuyt geaccommodeert met 70 van onse waegenen, - meest met vrouwen ende kinderen gelaeden ende tvolck was in tvuyttrecken sterck stijff 600 man ende noch wel 60 crancken ende gequetsten, contrarie tseggen van den vuytgevallen soldaet. Onder heml. trocken mede den voors. Mailjorquin ende de gevangenen in t’ravelijn gekregen ende waeren in alles 16 vendelen ende daermede treckende ter brantpoorte vuyt naemen den wech naer Osterhout, ende niet wijt vande stadt stont Sijn Ex^tie om heml. vuyt te sien trecken ende naerdat se aldaer alsnoch versocht hadden oick haer vendelen te mogen met nemen, ende Sijn Ex^tie haer sulcx weygerde hebben haere vendelen alles aldaer overgelevert ende sijn voorts getoogen soe sij seyden naer Antwerpen om bij haer Colonnel den Marquis van Warenbon te commen ende aldaer haer te verdedigen ende te thoenen dattet niet haere maer des Graeven van Mansfelt schult was, die hemluyden niet gesecoureert en hadde. Vuyt dese troupe werden genomen ende gevangen drie

[p. 239]

vercoopers van Geertruydenberch ende bij den provoost geset. Recht eer den viant vuyttooch was in de stadt getoogen de compagnie vande guarde van Sijn Ex^tie alleen, die de wachten alomme besetten. In der stadt werde bevonden dat dselve heel dicke stercke wallen hadde ende dat den viant anders niet daerinne gearbeyt en hadde, dan eenige wallen wat verdickt ende in de ravelijnen tranchementen gemaeckt in forme van poincten met hooge dichte paelen tegen het overloopen opgeset, werden mede daerinne gevonden 3 heele canons (een van thuys van Nassau, een van Vuytrecht ende een van Dordrecht) 1 halve canon, 1 halve slange, 2 couleuvrinen (het een cleynder dan het ander) 2 derdelingen ende een valckonet, alles van metael, met noch vier ijsere stucken, doch waeren wel de een helft van deselve stucken bij ons geschut ende schieten geraeckt, maer alleen twee gansch bedorven. Men vont noch in de stadt ontrent 50 tonnen souts, 900 pont cruyts ende wel 500 viertelen rogge, die ten deele bedorven was, om datse in thuys van Sijn Ex^tie gelegen hadde, twelcke seer doorschooten was ende mitsdien de kalcke ende steen daerop gestort ende gestoven. Op desen middach en wist den Graeve van Mansfelt noch niet dat de stadt geaccordeert ende overgegaen was (hoewel se nochtans genouch voor sijn oogen ende hem dat siende hadde hij gewilt, overginck) maer hadde last gegeven aende geenen die op den vuyterdijck in het tranchement aldaer gemaeckt waeckten, wel op den toorn vande stadt te letten ende soe men daerop eenich signael van roock dede, dat sij daertegens terstont oick een roocksignael doen soude, dwelcke des achternoens siende op den toorn een grooten roock (die bij eenigen van ons volck op den toorn geloopen ende de gereetschap daer vindende gemaeckt werde) begonsten gereetschap te maecken om daertegen wederom te roocken, dan kregen terstont ander werck, want boven het gestaedich schieten met geschut vuyte schantse, viel ons volck vande kercke van Raemsdonck met ruyteren ende knechten vuyt sterck ontrent 100 peerden ende 400 man te voet om haer in tselve retranchement te besoucken ende deden door twaeter marcheren ontrent 200 man om heur den pas van achteren te couperen. D’anderen quaemen middelertijt langs den dijck aen schermutserende ende fonseerden eyntelijck tvoors. retranchement, daer drie Capiteynen van t’regement van La Motta met ontrent 200 man innelaegen, daeraff de achtersten, siende ons volck door twaeter commen, begonsten te vluchten, verlaetende de voorsten, die haer wel queeten ende van tvluchten vande achtersten niet en wisten, die daeromme te lichtelijker bij de onsen overvallen werden, ende bleven aldaer doot Jacques de Ransy ende noch wel

[p. 240]

30 man met hem ende werden gevangen de 3 Capiteynen (met naemen Sint Pierremont, Basselee ende Catrys) met noch ontrent 15 soldaeten ende bleven vande onsen alleen doot 2 man ende 7 ofte 8 gequetst. Middelertijt schoot men seer met groff geschut naer den viant, die dese te hulpe wilde commen ende alsoe beletten dat men de vluchtende niet genouch vervolgen en konde. Vuyt dese Capiteynen verstont men vanden doot van Mons de Ton voors. ende dat men noch van t’overgaen vande stadt in haer leger niet en wiste. Op den avont trock noch in de stadt de compagnie vanden Oversten van Duvenvoorde, die men vermoede dat wel in de stadt vuyten naeme vanden jongen heere Graeff Hendrick van Nassau commenderen mochte ¹, ende metten doncker deede men alle tvolck in theele leger aende wallen brengen, de pickiers elck met een cleyne stroywis boven op de piecke ende daernaer werden de trommelen geslaegen, alle de musquetten ende roers affgeschooten ende alle de stroywissen aen brant gesteecken, daerdoor in een corte stont theele leger rontsomme vol vierteyckenen stont, twelcke tot veel reysen geitereert werde, werpende de pickiers haer stroywiskens, als se geheel in brant waeren vande piecken al brandende in de grachte ende staecken dan weder versche stroywissen daerop, oick de roers ende musquetten begonsten van eenen houck eerst te schieten ende ginck alsoe gelijck een blixem rontsomme al oft over een rat gedrayt hadde ende duyrde alsoe wel een halff vuyre lang. Daernaer begonst men mettet geschut te schieten ende deden alle de ooirlochschepen, die vande stadt ende in de quartieren van Raemsdonck ende alle de schantsen oick het selve tot een verheuginge vande victorie ons bij God Almachtich gegeven, die seer groot was. Onder dit verheugen gebeurde een groot accident, te weeten men hadde de vierpannen aende vier baeckens oick ontsteecken, daer aff eenen hing voor de tent van Sijn Ex^tie op een bolwerck, daer een heele ende halve canon stonden al gelaeden. Achter de heele canon hadde Sijn Ex^tie lange gestaen ende nauwelijckx wech gegaen sijnde viel een voncke vanden vierpan op tcruyt van tstuck daerdoor het affginck, twelcke

1 Den 18den Januarij 1593 hadden de Staten van Holland aan den jongen Prins Frederik Hendrik commissie gegeven als Kolonel over een regiment voetknechten van 20 vendels, op een tractement van 800 gulden in de maand van 32 dagen, ‘en dit niet tegenstaende dat de Staten wel verstaen, dat Sijn Excell. noch in de naeste jaren de voorsz. Staet niet zal actuelijk in persoon mogen bedienen. Met sulken verstande nochtans dat de Luytenant Colonel over de voorsz. compagnien, in ’t geheel of deel, sal wesen een van de edele huysen der voorsz. landen van Hollant en Westfrieslant’. Die betrekking van Luitenant Kolonel was door de voornoemde Staten gegeven aan Jonker Arend van Duyvenvoorde.

[p. 241]

soude geweest hebben met pericule vande persoen van Sijn Ex^tie, soe hij daer noch achter gestaen hadde om t’overloopen ¹ van het stuck wille. Nu en dede het anders egeen quaet dan eenichsins versengende den Ingenieur Kemp, die een stuck weechs besijden den mont van tgeschut stont. Dese stadt van Geertruydenberch is een soe stercken vasten stadt als in dese landen is, waeromme men van onse sijde selffs verwondert was wat heml. tot sulcken schielijcken schrick mochte beweecht hebben, ten waer tgebreck van pulver, de doot van haer Gouverneur ende bovendien meest t’eminent pericule, dat haer mette gaelderie achter thoff was genaeckende, omdat daer soe veel bresche gcschooten was, dat men over de gaelderie sonder climmen in de stadt soude hebben mogen loopen, immers dat de geenen die op deselve gaelderie gestaen hadden, soe hooch met haer voeten souden gestaen hebben als die van binnen om de bresche te bewaeren. Hierbij gevoucht de desperatie van haer ontset als sijl. alle dien selffs seyden, ende dat sijl. den moet al verlooren hadden van dien dach aen dat den Graeff van Mansfelt van Osterhout naer de Langestraete vertooch, omdat sij wel bemerckten, dat hij heml. vande Langestraete niet en soude konnen secoureren, de wijle hij sulcx vande sijde van Osterhout (twelcke den rechten wech was) niet en hadde konnen doen. Aengaende de eetwaeren hadden sij noch middel om lange te houden. In dese belegeringe sijn in alles van ons volck wel doot gebleven drie hondert mannen ende noch wel 400 gequetst, twelck ons leger niet weynich en verswackte, omdat alle de compagnien door de giericheyt vande Capiteynen soe seer swack waeren dat de 66 compagnien voetknechten vande regementen van Graeff Philps, Brederode, Loockeren, Balfour, Noorthollant, Vuytrecht ende Zeelant van eersten aen niet veel stercker en waeren geweest dan ontrent 6000 mannen, die de Staeten wel tegen 9000 mosten betaelen. Boven desen waerender in tleger 650 Engelschen ende 600 Vriesen, 700 ruyteren ende 1200 bootsgesellen ende andere officiers ende dienaers in slants dienste sijnde. In dese belegeringe sijn in alles geschooten op de stadt ontrent 4000 scheuten met geschut ende tegen den viant van buyten ontrent 300 scheuten. In deser vougen quam met gewelt weder in handen vande Staeten dese stadt, die heur eerst over de 300000 gulden gecost ², naederhant vande garnisoenen daerinne sijnde vercoft ende schandelijcken aenden viant verraeden was, ende om gereet gelt overgelevert, hoewel de Staeten

1 Terugloopen.

2 Dit wert genomen mette bagagie bij heml. in ende naer de mutinatie getrocken ende ontfangen.

[p. 242]

in dese belegeringe geen cleyne maer seer excessive extraordinaris costen gedaen ende soe men seyt het groen ende drooch geemployeert hadden, in sulcker vougen dattet een vande heerlijckxste belegeringen is geweest die in 100 jaeren gesien ofte gehoort is, daeromme de eere oick van dien te grooter is ende de schande vanden viant te meerder, die niet alleen dese stadt bij hem te vooren met gelt gecoft voor sijn oogen heeft sien reduceren in den macht vande Staeten, maer oick laeten voorbijgaen soe schoene occasie om yet anders geduyrende dese belegeringe aen te grijpen. Dit alles dat soe wonderlijck schijnt in onse oogen is vanden Heere der Heeren gewrocht, die daeromme sij eere, prijs ende danckbaerheyt in alle eeuwen. Desen dach dede men opnemen seeckere twee springers geleyt recht voor Vuylendonck op tvelt, daer de timmerluyden wat onvoorsichtich mede toegaende, ginck den eenen los ende smeet twee timmerluyden aen stucken in de locht. Desen dach op den avont quaemen in tleger den Heere van Brederode ende die van Rotterdam ende Dordrecht om de stadt te besien ende noch wel 2000 mannen ende vrouwen ende kinderen van alle canten vuyt Hollant om de stadt te besien, wesende alles met sulcke groote blijschap gedreven, dattet scheen dat se naer de heerlijcxste kermisse van tlant gingen, alse gingen sien dese geruineerde stadt ende tgeweldich leger ende begraevinge rontsomme, welcke begraevinge seecker seer wel haer besiens waerdich was, omdat se soe heerlijck was datter bijnaest niet aen en ontbraeck. Desen dach quam tvoors. groote convoy van Antwerpen logeren tot Alfen.

[Den xxvj^en Junij]

Den xxvj^en Junij regende het des morgens vrouch een seer groote vlaege ende oick des achternoens ende werden in de stadt (als sijnde plaetse van tdelict) gehangen de drie vercoopers vande stadt voors. ten exempele van anderen. Den Graeve van Mansfelt nu seecker sijnde dat de stadt over was, maeckte alle gereetschap om te vertrecken ende dede sijn carriage mettet geschut wech brengen tot Capelle toe, laetende alleen eenich voetvolck tot Wasbeeck om de retraicte te doen, daer onse wacht vast tegen schermutseerde ende eyntelijck gewaer werdende dat den viant meest wech was, lieten sulcx Sijn Ex^tie ende den Graeve van Hohenloe weeten, die met ruyteren ende knechten daerop vuyt quaemen, maer eer sij aenquaemen begonsten de achterste vanden viant mede te vertrecken ende staecken voor voets alle de huysen van Wasbeeck in den brant, om tvervolch vande onsen te beter te beletten, maer ons volck door den brant rijdende ende marcherende volchden den viant totte eerste brugge van Capelle toe, sonder heml. aen eenige schermutsinge weder te

[p. 243]

konnen brengen ende commende Sijn Ex^tie ende de Heer Vere wal onvoorsichtich met weynich volckx totte tweede brugge, schoot den viant met 2 veltstucken daernaer, die daeromme niet voorder commen en conden, maer mosten op den avont sonder yet vuyt te rechten weder afftrecken ende brack den viant de brugge achter hem aff ende bleeff met een deel van sijn volck tot Capelle logeren ende had de reste laeten trecken, te weeten de avantgarde naer Loen op tSant, daer des avonts quam tconvoy van Antwerpen voors. Oock de soldaeten die vuyte stadt gecommen waeren hadden des nachts gelogeert tot Dongen ende verstaen hebbende dat den Marquys van Warenbon mettet convoy weder tot Loen gecommen was, trocken oick daerwaerts ende naemen daertoe de waegenen mede. Voorts was het in tleger stille, daer de luyden in groote meenichte quaemen om de stadt ende tleger te sien, elcx mette beste clederen aen, alsoff het kermisse waere. Desen dach en begonst men noch egeen wercken aff te werpen nochte oick de grachten te oepenen tot groote costen van tlant, dien elcken dach van tleger veel cost, sonder dat nochtans hiertoe eenige merckelijcke redene diende. Men accordeerde niettemin mette geenen die de gaelderien aengenoemen hadden elcx voor de somme van 900 gulden ende nu niet volmaeckt en waeren, waeromme men heml. voor elcx gaff 850 gulden.

[Den xxvij^en Junij]

Den xxvij^en Junij regende het seer ende nam den viant mette reste van sijn volck den pas naer Waelwijck ende Baertwijck, waeromme Sijn Ex^tie vresende voor Hoesden naer deselve stadt sont Langvelt, Berendrecht ende Keerweer met heure vendelen ende naer Woudrichem ende Werckendam de vendelen van Bovetis ende Haveskercken. Des morgens dede Sijn Ex^tie in de stadt predicken ende adt des middachs aldaer. Op den achternoen om tlant van costen te ontheffen dede men seer veel cagerschuyten ¹ affdancken ende oick cleyne schuyten, die men om beter wacht te mogen houden hadde moeten hebben ende quam den viant des avonts met sijn convoy ende alle sijn volck logeren tot Waelwijck ende Baertwijck voors.

1 Kagerschuiten, ook wel kaghen genoemd, langwerpige, open zeilscheepjes.

[Den xxviij^en Junij]

Den xxviij^en Junij was het schoen weder ende veranderde Sijn Ex^tie binnen de stadt de wet ende om op alle voorvallende saecken te beter te letten ende te mogen secoureren het fort van Creveceur soot noot waere, dede men het geschut schoen maecken, om tselve metten eersten reede te hebben ende te mogen daerwaerts senden. Noch begonst men de wallen vande stadt wat te effenen ende de poorte ende brugge te maecken, werden mede naer Bergen op den Zoem gesonden de compagnie knechten

[p. 244]

van Hopman Vaillant, ende weder naer tlant vander Toolen den Colonnel Piron mette 100 musquettiers, daermede hij, La Coorde ende Maximiliaen gecommen waeren, begonsten noch seer veel oirlochscheepen die voor de stadt op de wacht gelegen hadden te vertrecken naer Zeelant ende Hollant. Men begonst oick tgeschut in Raemsdonck aff ende tscheepe te brengen ende voorts alle gereetschap te maecken om metten eersten tleger te mogen breecken. Op den avont quaemen in de stadt de Princesse Wed^e van Orangien met haer soen Hendrick Frederick ende den Advocaet Oldenbernevelt, bij dewelcke Sijn Ex^tie in de stadt ginck eeten, ende men creech tijding dat den viant naer Oosterwijck getoogen was ende daer met sijn leger logeren soude ende dat hij sijn geschut alles naer sHartogenbosch dede brengen.

[Den xxix^en Junij]

Den xxix^en Junij werde noch meer gearbeyt om tgeschut ende admunitie van oirloge tscheepe te brengen ende werde geresolveert dat men 26 stucken, te weeten 8 heele, 12 halve canons ende 6 veltstucken met haer toebehoiren gereet soude houden om te mogen in der haest brengen daert noot wesen soude ende dat men de reste weder naer Dordrecht in t’magasijn soude seynden, ende werde dienvolgende voort tscheepe gedaen meest al het geschut, soe vuytet quartier van Sijn Ex^tie als Raemsdonck. Op den achternoen werde tflot vuyte Donge wech gehaelt ende naer Gecrtruydenberch gebracht, om aldaer gebroocken te werden. Ende tot desen daege toe, tot groote coste vande landen gedilayeert sijnde t’affbreecken vande wercken, heeft men nu mede in de stadt aenbesteedt de opneeminge vande gaelderie, t’reynigen vande grachten ende het opmaecken vande ravelijnen mettet vergrooten ende aenbouwen van dien, want men die aende stadt vast ende daeraff bolwercken maecken wilde, wel verstaende dat men beoosten den Stelhoffsen dijck tegen de diepe Donge aen van nieus liet maecken een halff bolwerck om op twaeter ende langes den dijck te flanqueren ende dat men t’ravelijn bewesten den dijck leggende bet op den houck vande stadt noordewaerts aen dede trecken, mitsgaeders oick t’ravelijn aenden Medeschen dijck naer twaeter toe wat omtrecken om de heele noortsijde vande stadt mede te beschieten ende soe te saemen beter op malcanderen te mogen flanqueren. Oick trock desen dach weder vuyt de stadt de compagnie vande guarde ende quaemen daerinne de compagnien vande Hopluyden Gijselaer ende Cobbe ende werde geordonneert dat den oversten Duvenvoorde in de stadt vuyten naeme vanden jongen Graeff Hendrick van Nassau (dien dselve bij testament van sijn vaeder gemaeckt was) soude commanderen als gouverneur ende dien volgende sijn compagnie mette andere twee daer in garnisoen blijven om t’allen tijden over de

[p. 245]

garnisoenen beter gesach te hebben, beneffens soe werde dit onder de hant alsoe doorsteecken om den Graeve van Hohenloe ende Laurens Plouch, die t’anderen tijden de stadt qualijcken geregeert hadden met eenige apparente schijn daervuyt te houden ende dat sij geen reden van miscontentement en souden hebben, dewijle men daertoe nam de Lieutenant vanden geenen die de stadt in eygendom toequam, wesende Graeff Hendrick, oick omdat men sach wat moeyte den Graeff van Hohenloe maeckte om metter tijt tgesach binnen Bredae te krijgen, daeromme men te meer vreesde hem ofte yemant vande sijnen in de goederen van Nassau eenige gouvernementen ofte bevelen te geven. Voorts werde geordonneert dat tSchots regement op den avont naer de Bommelerwaert verreysen soude, dan begonnen hebbende te marcheren werden gecontremandeert. Sijn Ex^tie ende de Princesse aeten des middaechs in tleger, gingen op den achternoen besoucken den Graeve van Hohenloe, die de koortse gekregen hadde ende quaemen daernaer weder in tleger eeten ende gingen daernaer alles in de stadt slaepen.

[Den lesten Junij]

Den lesten Junij vertrocken vuytet leger de vaenen ruyteren van Graeff Philps van Nassau, den Prince van Espinoy, Potlis, du Bois ende Huchtenbrouck naer Hoesden toe, om van daer met te nemen de vaenen van Louys Laurens ende Donck ende daermede in de Bommelerweert te rucken ende te beletten dat den viant daerinne niet en quaem, met belofte dat men hem tSchots regement terstont soude naer senden, twelcke oick geschiede ende werde tscheepe gedaen ende hem naer gesonden, alles op tvermoeden dat men hadde, dat den viant thooft daer heenen mochte hebben, maer op den avont creech men eerst vaste tijdinge dat den viant tot Bochoven gecommen was om Creveceur te belegeren, welcke plaetse ingevalle hij over 6 weecken belegert hadde ende getracht voorts te passeren in de Bommeler ende Tielerwaert, soe hadde hij mogelijck de middel gehadt om theele beleg van Geertruydenberch te diverteren, dan is door gehenckenisse Godes daerinne verblint geweest. Nu omdat den viant tselve wil tenteren werde bevel gegeven t’meeste deel van tleger op morgen vrouch op te trecken ende heur naer de Bommelerwaert te spoeijen. Middelertijt dede de Hopman Spronck tot Creveceur in garnisoen leggende de schantse dapper verstercken ende fortifieren ende tegen over dien in de Bommelerweert opwerpen een tranchee op den oever van twaeter om daerdoor ons volck derwaerts commende defensie te geven ende deed voorts alle saecken aenstellen om den viant te wederstaen.