Journaal. Deel 1, boek 1

Tocht naer den Rijn.

Den xxvij^en Septembris vergaederden men wederomme een resolutie op tgunt voors. is te nemen, daerinne egeen cleyne swaericheyt en was gelegen omdat de winter naer op de hant was ende de meenichfuldigen regen de wegen seer gebroocken ende bedorven hadde, dat mede ons leger mits de siecken ende de dooden desen soomer seer geswackt was ende beneffens dat den viant hem bleeff onthoudende op de grensen van Munster ontrent Eepe, om te sien wat wij voorder souden willen aengrijpen ende daernaer oick raedt te nemen. Bij de voors. swaericheyden liepen noch eenige anderen, als dat alle de waegens van tleger meest bedorven ende de paerden affgereden waeren ende de soldaeten mits de dierte van tvoorige leger heel arm ende ongecleet omdat haere cleederen mits de vochticheyt van t’ weder meest verrot ende vergaen waeren. Tusschen desen quam ten selven daege tot Swol den Ambassadeur vanden Coning van Vranckrijck, versouckende van wegen Sijn Meester dat tleger in Vlaenderen mochte gebracht werden, daertoe aenwendende seeckere advantagieuse middelen van Sijn Meester, als te weeten dat dselve met een grooten ruytertocht hem wel soude verthoenen in Artois omme tselve voor een deel aff te branden ende soe den viant meer moeyten op den hals maecken. Ten selven daege quaemen d’regementen van Graeff Philps, Lockeren, Brederode ende Stolberch besuyden de stadt Swol op den wech van Deventer tot verseeckeringe vande paerden buyten de stadt weydende, ende quam bij tregement van Stolberch noch de compagnie van Draeper sterck 160 man, behalven de 45 die te vooren in tleger geweest hadden. Op den avont werde de resolutie genoemen, dat men met tvolck voorbij Deventer, Zutphen, Doetichem ende ’s Heerenberge reysen soude naer den Rhijn, om die ontrent sGraevenweert te passeren, ende alsoe sien wat de occasie soude voordelijck thoenen, tsij om den viant te beletten over Rhijn te

[p. 142]

commen ofte de stadt Graeff (daer niet dan 300 man in garnisoen lach) ofte sHertogenbosch aen te tasten, ofte oick den Hartoch van Parma te Spae te vernestelen ofte soe de viant heel over Rhijn tooch weder te keeren ende yet op Goer ofte Enschede aen te grijpen alles naer den tijt ende de gelegentheyt soude mogen lijden. Voorts vergaederden de Gedeputeerden vande Heeren Staeten Generael met eenigen vuyt den Raede van Staete omme ter neder te leggen het different tusschen die van Overijssel ende Vrieslant geresen om de besettinge van Coevoerden, dan en konste noch desen nochte oick eenige volgende daegen niet affgedaen werden om theftich drijven van beyde de partijen wille ¹.

1 Zoowel Friesland als Overijssel beweerden regt te hebben op het bezetten van Coeverden, een strijd, die tot langdurige en hevige debatten aanleiding gaf. De aanspraken van Overijssel zijn uiteengezet in de ‘Corte deductie des gueden rechts ende wettigen titels zoo die lantschap van Overijssel ende bysondere die drie steden Deventer, Campen ende Swolle hebben opden huyse Borch ende stadt van Coevoerden’, welke door Lamberth ter Cuelen, Burgemeester van Zwol aan de Staten Generaal werd overgeleverd (Resol. der Staten Gen., van den 1sten Sept. 1592). De behandeling van deze tamelijk ingewikkelde kwestie, die met eene soort van transactie tusschen Friesland en Overijssel eindigde, vindt men uitvoerig beschreven bij Bor XXIX, bl. 641 en volgg. Zie ook Gr. v. Pr. Archives, 2^me Série, T. I, pag. 235.

[Den xxviij^en Septembris]

Den xxviij^en Septembris begonst men alle preparatie te maecken om te vertrecken, werde tgeschut tscheepe gedaen met alle de amunitien van oirloge ende vivres ende quam te dien eynde alle tvolck rontsomme de stadt Swol in de voorburgen logeren.

[Den xxix^en ende xxx^en Septembris]

Den xxix^en ende xxx^en Septembris werde voorts alle preparatie gemaeckt om te vertrecken den eersten der volgender maent Octobris, dan mits de contrarien wint, dwelcke belette dat de scheepen vuyt tgat van Swol niet commen en konden, werde tselve voorder vuytgestelt.

[Den eersten Octobris]

Den eersten Octobris trocken de scheepen met tgeschut ende amunitie die gelaeden waeren vuyt tgat van Swol ende quaemen eenige scheepen met vivres die daechs te vooren vuytgeloopen waeren in de IJsele tot voor de Cootensche schantse.

[Den ij^en Octobris]

Den ij^en Octobris vertrock het heele leger van Swol ende quam logeren tot Wijhe ende Olst ende volchden de scheepen die in de reviere waeren.

[Den iij^en Octobris]

Den iij^en Octobris quam Sijn Ex^tie mettet leger tot boven Deventer dicht bij de stadt ende quaemen de scheepen ende ponten met geschut ende amunitie van oirloge tot Campen. Voorts vertrock den Raedt van Staete vuyt Swol ende quam tot Deventer; desen dach regende het seer.

[Den iiij^en]

Den iiij^en trock het leger voort door Zutphen ende ginck logeren buyten de stadt aenden Galgenberch ende quam tgeschut ende voordere scheepen

[p. 143]

tot ontrent Wijhe. Desen dach ende volgende nacht regende het excessivelijck seer met groeten wint, waerdoor de wegen van de Twente geheel gebroocken werden ende het lant met waeter bedeckt, twelcke belette dat men noch op Goer, noch op Enschede gevouchelijck yet vuytrechten conde, ten waere het weeder geheel veranderden ende drooger werde.

[Den v^en Octobris]

Den v^en Octobris vertrock Sijn Ex^tie mettet leger naer Doetichem ende quam logeren tot Hengel ende tHellem, voorts quaemen eenige scheepen tot Deventer, dan bleeff tgeschut mits den grooten contrarien wint te rugge. Voorts kreech men seeckere tijdingen dat den viant weder over Rhijn trock ende al 2 regementen ende eenige ruyteren over waeren. Ten selven daege ontboot Sijn Ex^tie in haest alle de treckpaerden naer Doesborch soe men vermoet om yetwes in haeste vuyt te rechten, dan de occasie van dien verandert sijnde sondt d’selve op des anderen daechs wederomme. Ten selven daege quam den viant met twee vaen ruyteren tusschen Deventer ende Swol ontrent Olst, om eenige avantagie aldaer te vinden op den geenen die tleger souden mogen volgen dan niet vindende keerden wederomme. Desen dach ende volgenden nacht regende ende wayde het seer, twelck een groote swaericheyt voor ons leger maaeckte omdat de wegen alomme soe seer gebroocken werde. Voorts trocken de compagnien peerden van Vere ende Sidney binnen Doesborch om aldaer te blijven.

[Den vj^en]

Den vj^en bleeff tleger stille leggen, gelick mede meest alle de scheepen om t’quaede regenachtige weder ende groeten contrarien wint, op den naernoen vertrock den Raedt van State ende quam tot Zutphen, desen dach ende nacht regende het seer.

[Den vij^en Octobris]

Den vij^en Octobris vertrock Sijn Ex^tie mettet leger ende quam logeren tot bij Zevenaer ende de dorpen beneden naer IJseloort toe leggende ende in t’optrecken kreech hij advertentie dat den viant met 3 vaen ruyteren vuyt Grolle getrocken was, waerdoor men vreesde dat hij yet op den hindertocht mochte attenteren omme waertegens te voorsien Sijn Ex^tie achter den hindertocht dede marcheren 7 vaenen ruyteren, doch den viant en verthoende hem niet. Ten selven daege quam tgeschut (mits dat de treckpaerden weder gecommen waeren) tot Zutphen, desen dach ende nacht regende het doen niet seer veel. Voorts quam desen dach een scheepbrugge vuyt Hollant gebracht om over den Rhijn te slaen tot ’sGraevenweert.

[Den viij^en Octobris]

Den viij^en Octobris bleeff tleger te Zevenaer ende daerontrent leggen ende vertrock den Raedt van Staete vuyt Zutphen ende quam tot Arnhem. Desen dach regende het seer ende quam Sijn Ex^tie met Graeff Willem van Nassau

[p. 144]

ende Graeff Philps met eenige Colonnellen ende Capiteynen op den avont mede tot Arnhem, omme mette Raeden van State te resolveren op tbreecken van tleger, mits het gestaedige quaede weder ende dat den Hartoch van Parma van Spae vertoogen was.

[Den ix^en Octobris]

Den ix^en Octobris was het tamelijcken goet weder ende vergaederde men om te resolveren op tvertreck van tleger, daerinne naer alle difficulteyten bij Sijn Ex^tie voorgeslaegen, overgewegen, geresolveert werde dat men tleger noch eenige daegen sal bijeen houden om den viant in suspens te houden, ten eynde hij naer Vranckrijck niet en trocke om soe met ons leger den Coning van Vranckrijck te behelpen, volgende t’aenhouden van sijn Ambassadeur Busenval, alles nochtans op het wel believen vande Heeren Staeten Generael, ten welken eynde een post aen heml. gesonden werde, omme haere meyninge te verstaen. Op den achternoen vertrock Sijn Ex^tie weder naer tleger, twelcke ontrent Zevenaer stille bleeff leggen. Men creech voorts tijdinge dat den viant weder in tlant te Benthem gecommen was.

[Den x^en Octobris]

Den x^en Octobris bleeff tleger stille leggen, trock Sijn Ex^tie op de jacht ende quaemen de ponten met tgeschut ende scheepen vast de IJsele op ende begonst op den achternoen noch seer te regenen ende quam Sijn Ex^tie metten Graeve van Hohenloe ende 3 vaen ruyteren voor Emmerick ende sonden een trompetter aende stadt, henl. doende aenseggen dat Sijne Ex^tie verstaen hadde, dat sij den predicant vuytgejaecht ende de Jesuiten innegenomen hadden, twelcke hij soe niet en begeerde te laeten passeren, dat sij daeromme metter daet de Jesuiten weder vuytjaegen ende den predicant innehaelen souden, ofte hij wiste wat hij mette stadt te doen hadde, versouckende antwoort vanden Magistraet, dewelcke versochten tijt tot des volgenden daechs middach. Dit aenseggen aen die van Emmerick geschiede ten aenhouden vanden Graeve van Hohenloe, die op heml. een oude wrock hadde, niettegenstaende sij een Cleeffsche stadt ende sulcx neutrael waeren. Op den avont quam tgeschut ende de scheepen tot IJseloort, des nachts vertrock Graeff Philps vuyten leger seer haestelijck met 6 vendelen voetknechten ende 2 vaen ruyteren, sonder trommel ofte trompet te roeren, men vermoede dattet was om te voorcommen eenige practicquen vanden viant op Nimegen te vooren ondeckt ofte om eenich exploict op eenich stadt van t’overquartier van Gelderlandt te doen ende namentlijck Gelder.

[Den xj^en]

Den xj^en bleeff tleger stille leggen ende regende het seer. Ontrent den middach quam in tleger den Maerschalck van Cleeff met antwoordt van

[p. 145]

die van Emmerick ¹, seggende dattet een neutrale stadt was, leggende op rijcxbodem, daer Sijne Ex^tie niet en hadde te gebieden, dat sij daeromme in de selve doen mochten wat hem gelieffde, sonder dat Sijn Ex^tie heml. daerinne behoirde eenich letsel te doen, dan mits dat Sijn Ex^tie op de jacht was en sprack den Maerschalck hem selffs niet, doch werde hem evenwel geseyt, dat die van Emmerick haer de Jesuiten souden quyt maecken ofte men en soude het daerbij niet laeten. Des achternoens begonst het geschut den Rhijn optegaen naer sGraevenweert om van daer gebracht te werden, waer men het begeeren soude, voorts creech men tijdinge dat den viant met sijn voorder volck was commen logeren tot Stadtlo bij Nahuys in tlant ter Munster, hebbende Oldenseel ende Groll vol garnizoens gelaeten.

1 Hertog Willem van Gulik en Kleef was in het voorjaar van 1592 gestorven, na eene regering van drie en vijftig jaar, van welke hij evenwel de laatste zes en twintig jaren krankzinnig was geweest. Zijn zoon Johan Willem (1592- 1610) verkeerde in denzelfden toestand, en ten gevolge daarvan werd het land door eenen Raad bestuurd, die geheel en al de Katholyke partij was toegedaan.

[Den xij^en Octobris]

Den xij^en Octobris was het schoen weder ende bleeff het leger stille leggen.

[Den xiij^en Octobris]

Den xiij^en Octobris was het mede schoen weder ende bleeff het leger stille leggen, voorts creech men loopende tijdinge dat de viant op wech geweest was om Oetmaersen te beleggen ende weder te krijgen, doch dat sijn volck hadde begonnen te mutineren, daer door tselve terugge gebleven is ende dat in deselve mutinatie 6 ofte 7 vendelen vanden steng geruckt waeren ende tvolck verloopen was ende dat de anderen den pas naer den Rhijn naemen om die weder te passeren ende dat Verdougo bij hem niet en hadde behouden dan alleen eenige Spangiaerden ende eenige ruyteren. Dese tijdinge werde bij die van Twente ende Overijssel gestroyt om ons leger weder derwaerts te locken, niettegenstaende alle de voors. difficulteyten.

[Den xiiij^en Octobris]

Den xiiij^en Octobris werde des morgens vrouch een omslach binnen Arnhem gedaen dat alle ruyteren ende soldaeten in stadt sijnde terstont haer souden vervougen naer tleger, twelcke den selven morgen optrock naer Emmerick ende gingen logeren in de heeter boven de stadt om den viant die over Rijn wilde te keeren. Voorts quam den post vande Staeten Generael wederomme brengende voor antwoordt dat dselve Staeten Generael het stelden in de discretie van Sijn Ex^tie ende den Raede van Staete off sijt leger opbreecken solden ofte niet naer dat de gelegentheyt haer gedraegen solde, welcke brieven ten selven daege voornt gesonden werden

[p. 146]

aen Sijn Ex^tie met versouck dat dselve tot Arnhem wilde commen omme daerop te resolveren ofte convoy senden dat den Raedt bij hem quaeme naerdat hij tgeraeden vont. Ten selven daege creech men tijdinge dat den aenslach die Graeff Philps op de stadt Gelder gepractiseert hadde ende daeromme hij in haeste, als voorseyt is, vuyt tleger getrocken was, gefailgeert was. Het regende desen dach seer excessivelijck ende des nachts trock tleger van daer voort naer Rees, hebbende ontrent een paer vuyren gerust.

[Den xv^en]

Den xv^en quam tleger voor tot Bijsselijck om den viant te besoucken ende trocken oick eenige oorlochsscheepen den Rhijn op ende qnaemen ontrent Rees, voorts creech men tijdinge dat de oirlochscheepen die voor Berck laegen gemutineert waeren ende haer Overicheyt gevangen hielden, welcke tijdingen in der nacht noch met een poste naer Sijn Ex^tie toegeschickt werden met brieven vanden Raede van Staete, dat aengesien de gelegentheyt vanden viant nu sulcx was dat Sijne Ex^tie in tleger blijven ende op alle voorvallende occasien letten soude ende soot van noode was dat den Raedt wel bij hem commen soude. Voorts was het desen dach schoen weder, tvoors. reysen van Sijn Ex^tie in sulcker haest geschiede omdat hij tijdinge hadde dat den viant de ponten hadde doen bestellen om den xvj^en deser te passeren, doch waeren door Graeff Harman op thuys te Ulst sijnde gewaerschout ende trocken sulcx weder naer Eepe toe. Voorts was den wech daer tleger getoogen was soe quaet ende ongebruyckelijck dattet een miserie was die te gebruycken.

[Den xvj^en Octobris]

Den xvj^en Octobris bleeff tleger tot Bisselijck stille leggen ende regende het dien dach seer ende lieten die van Wesel vivres om gelt volgen soe veele men begeerde.

[Den xvij^en]

Den xvij^en quam tleger met Sijn Ex^tie wederomme naer Emmerick ende ginc logeren in de heeter boven de stadt, op den achternoen begonst het te regenen ende viel al tamelijcken veel waeters, middelertijt bleeff den viant tot Eepe.

[Den xviij^en]

Den xviij^en bleeff tleger stille leggen in de heeter ende quam Sijn Ex^tie geconvoijeert met 2 vaen ruyteren naer Arnhem om met den Raedt van Staete te resolveren op tvertreck ofte breecken vanden leger, doordien de soldaeten mettet quaede weder ende veel trecken heel gematteert waeren ende quaemen met hen Graeven Willem ende Philps van Nassau, ende bleeff den Graeve van Hohenloe in tleger om te commanderen ende op alles ordre te houden, ende quam Sijn Ex^tie contrarie de brieven vanden xv^en daeromme selffs omdat men verstont dat t’mutineren vanden viant

[p. 147]

ontrent Oetmaersen niet en vervolchde, nochte soe breet waer en was als de brieven hielden ende dat t’mutineren tot Berck ende op de oirloochschepen niet met sulcken desordre geschiede, dat men hoopen mochte yet op heml. te konnen prouffyteren insonderheyt soe de winter voorhanden was. Op den avont begonstet wat te regenen.

[Den xix^en Octobris]

Den xix^en Octobris vergaederde men voornoens ende achternoens omme op de gelegentheyt van tleger te beraetslaegen, daerinne des avonts geresolveert werde dat men tleger breecken soude niettegenstaende alle de intercessien van die van Overijssel, Gelderlandt ende Zutphen, die seer gaerne tleger wederomme in de Twente naer Goer ofte Oldenseel oft in tlant van Zutphen naer Grolle gehadt hadden, sonder innetesien dat tweeder ende den gestaedigen regen sulcx niet en geleedt, dat de winter voor de handt was, dat de wegen onbruyckelijck waeren, dat den viant noch met veel volcx bij de Twente lach ende dat de voorsz. plaetsen seer wel met garnisoen voorsien waeren, ende insonderheyt dat ons volck soe gematteert was dat bijnaest de een helft van dien onbequaem waeren te vechten ende dat men tot een beleg weder veel waegens soude behouven, daertoe sijluyden weynich raets wisten ende niet dan met lancksaemheyt souden connen becommen werden, niettemin, indien naderhant sich eenige goede occasie thoende, soude men op haer intercessie letten. Achtervolgende de voorsz. resolutie begonst men de repaertitie vande garnisoenen te maecken ende de patenten te scrijven ende vuyt te geven. Ten selven daege quam tgeheele leger weder te rugge ende logeerden in haer oude qnartieren beneden Zevenaer naer IJseloirt toe.

[Den xx^en Octobris]

Den xx^en Octobris leverde men vast de patenten vuyt aende Capiteynen ende begonsten eenige te vertrecken, te weeten de 8 vaenen ruyteren die in Brabant in garnisoen souden leggen, dwelcke de pas door de Betuwe naemen, werden mede tot Campen scheepen bestelt voor de Vriesche compagnien tegens Saterdach toecommende ende voorts alle gereetschap gemaeckt om op morgen soe het doenlijck was tleger te breecken ende quam te dien fynen den Graeve van Hohenloe tot Arnhem. Op den naernoen begonst het te regenen.

[Den xxj^en]

Den xxj^en werden voorts alle de patenten vuytgegeven ende brack het gansche leger van malcanderen ende trocken alles in garnisoen, werde mede last gegeven om tgeschut de Waele aff te doen drijven naer Dordrecht ende op den achternoen vertrock Sijn Ex^tie vuyt Arnhem om te gaen slaepen tot Eede ende van daer te beginnen de wolvenjacht die hij op de Veluwe vermeynde te doen, daertoe hij de boeren hadde doen versaemelen.

[p. 148]

[Den xxij^en]

Den xxij^en vertrock den Raedt van Staete vuyt Arnhem ende quam tot Utrecht ende van daer des anderen daechs voorttreckende quam den xxiiij^en derselver maent in den Hage. Ende Sijn Ex^tie mits den grooten gestaedigen regen hem belette yet besonders in de wolvejacht voornt. vuyt te rechten quam des naestlesten derselver weder in den Haege vergeselschapt met mijn vrouwe de Princesse ende sijn halve broeder ende susters, die hem tot Utrecht toe tegen getogen waeren. Ende hiermede eynde dvoorsz. tocht, die hoewel met een goede meyninge begonnen nochtans geen prouffijt ofte voordeel en dede, maer ter contrarie diende alleen om de soldaeten te matteeren, gelijck oick geschiede, overmits dselve meer soldaeten sieck ende cranck maeckte dan een van beyde de legers ofte belegeringen van desen jaere gedaen hadde, waervuyt men des te claerder bemerckte met watten onverstant eenigen trachten tleger in sulcken quaeden saisoene noch langer bij malcanderen te doen houden ofte tselve voor eenige plaetsen vande Twente te engaigeren.