Journaal. Deel 1, boek 1

Inwendig zamenstel van het leger.

De Infanterie.

De Infanterie van het Staatsche leger was ingedeeld in vendels of kompagnieën, die van verschillende sterkte waren, hoezeer voor de normale formatie der nieuw opterigten kompagnieën in het tijdperk toen Maurits zijne veldtogten begon, 113 man schijnt aangenomen te zijn. Immers de commissiën, die na het vertrek van Leicester en het invoeren der noodige bezuinigingen aan de Kapiteins der infanterie gegeven werden, luidden alle, op weinige uitzonderingen na, op vendels van 113 man, waaronder het kader begrepen was. Zoodanige kompagnie was zamengesteld als volgt:

Een Kapitein, } ieder met hun jongen.

Een Luitenant, } ieder met hun jongen.

Een Vendrig, } ieder met hun jongen.

Twee Sergeanten,

Twee Tromslagers,

Een Pijper,

Drie Korporaals,

Een Fourier of Klerk,

Een Chirurgijn,

Achttien Muskettiers,

Vier en twintig Spiessen met korsseletten,

Zes Hellebardiers,

Drie Rondassiers edellieden.

Zes en veertig Harquebusiers.

[p. XLIX]

De dertien eerstgenoemden werden officieren genoemd.

De Kapitein of Hopman was het hoofd der kompagnie, hoewel hij niet altijd in den strikten zin des woords haar aanvoerder kon genoemd worden. Verscheidene bevelhebbers van kompagnieën toch bekleedden andere, hoogere betrekkingen in het leger, en het bevel over een vendel voetvolk of eene vaan ruiterij werd hun alleen gegeven opdat zij het geldelijke voordeel, dat daaraan verbonden was, zouden genieten.

Op den Kapitein volgde de Luitenant, die, zoo als de naam aanduidt, zijn plaatsvervanger was en gedurende zijne afwezigheid het bevel voerde.

Bij elke kompagnie was een vaandel, dat aan den Vendrig was toevertrouwd, en het eigendom was van den Staat ¹⁾. Bij het ontbinden (casseeren) eener kompagnie werden de vaandels met eene zekere plegtigheid van de stangen gescheurd en de stangen zelve gebroken ²⁾.

Ten opzigte van de Tromslagers schijnt reeds toen in het leger van Maurits dezelfde verkeerde gewoonte te zijn aangenomen als later bij de meeste legers het geval was, namelijk dat men daarvoor de minder goed physiek ontwikkelde manschappen bestemde. Wij lezen toch in een voorstel tot verbetering van het krijgswezen

1) Als historische bijzonderheid mogen wij hierbij voegen, dat de uniformiteit, die ten tijde van Maurits in zoo vele onderdeelen van het krijgswezen werd ingevoerd, zich toen ook tot de vaandels der kompagnieën heeft uitgestrekt. Door den Raad van State werd namelijk den 4den April 1591 besloten, ‘dat in de nieuwe vaendels sal gestelt worden die Leeuwe in conformiteit soo die int cachet van den Raede werde gebruykt, doende den Leeuwe stellen in couleur den regten Leeuwen soe naer mogelijck gelijck.’ Den volgenden dag werd deze laatste bepaling echter gewijzigd en in de plaats van de kleur der natuurlijke leeuwen werd goedgevonden, ‘dat denselven sal syn van roode couleur, dewyle meest van de provintien sulcx hebben in haer wapenen.’
Sedert dien tijd voerden de Staatsche vaandels en ook die van de Schotsche kompagnieën in dienst van de Vereenigde Nederlanden den rooden leeuw.

2) Eene beschrijving van het ontbinden van eenige kompagnieën en het scheuren der vaandels vindt men in het II Boek van het Journael van Duyck, den 6den Augustus 1594.

[p. L]

dat in het jaar 1618 gedaan werd: ‘Dat de Compaignien sullen moeten versien wesen van bequame tromslagers hebbende den ouderdom van ten minsten van achthien jaren, versien met goede trommen, alsoo men bevindt dat by veele capiteynen daertoe onbequaeme ende oock jongers worden gebruyckt’.

De Fourier of Klerk was den Kapitein of zijnen Luitenant behulpzaam in het voeren van de administratie zijner kompagnie, terwijl de werkzaamheden van den dertienden Officier, den Chirurgijn, van zelve worden aangeduid. Wij komen later op de geneeskundige dienst, zoo als zij in dien tijd bij het leger bestond, terug.

Eene geregelde onderverdeeling, zoo als in lateren tijd plaats had, in sectien en escouades, schijnt in die dagen nog niet bestaan te hebben. Alleen vinden wij eene enkele maal van ‘korporaalschappen’ als onderdeelen van een vendel gewag gemaakt ¹⁾. Dat aan de Sergeanten ieder afzonderlijk een gedeelte der kompagnie ter surveillance was aangewezen, is evenwel waarschijnlijk, hoewel het ons nergens gebleken is. De betrekking van Korporaal was – ten minste bij de Engelsche hulptroepen hier te lande – slechts tijdelijk; hunne benoeming schijnt eenigermate van de soldaten afhankelijk te zijn geweest, daar wij in het 1Ode artikel van de ‘Instructien voor de Officiers van de monsteringe van het krygsvolck ten laste van Hare Majesteit van den 1sten Februarij 1586’ lezen: ‘De Corporaels van elcke Compagnie sullen verandert worden alle maenden, ende vernieuwt bij consent van de Compagnie ofte een deel van dien’ ²⁾.

Zoo als uit het bovenstaande blijkt, was de organisatie der Infanterie zeer eenvoudig. De kompagnie of het Vendel was de administratieve, en in zeker opzigt ook de taktische eenheid. Uit de tijdelijke zamenvoeging van eenige kompagnieën ontstond een regiment, waarover een ‘Colonel’ of ‘Overste Colonel’ het bevel voerde.

1) ’Den 23 May (1585) ben ick met derde halff corporaelschap in de stadt Sloten getogen, latende die reste, onder tgebiedt van mynen Lieutenant in de Lemmer’. (Van Vervou, Eenige gedenkw. Geschiedenissen, bl. 31.)

2) Groot Placcaetboek, II, bl. 241.

[p. LI]

Voor zoodanig regiment was evenwel geene bepaalde organisatie aangegeven; nu eens vinden wij regimenten van 7, dan weder van 20 kompagnieën ¹⁾. Het doel, waartoe eenige Vendels onder één hoofd gesteld werden, regelde de sterkte, die men aan zoodanig regiment gaf. De waardigheid van Kolonel of Overste-Kolonel werd dus gegeven aan hem, dien men met het bevel over een onderdeel van het leger, dat uit verscheidene kompagnieën was zamengesteld, belasten wilde, zonder dat de sterkte van dat onderdeel altijd bepaald was aangegeven. Gewoonlijk was de Kolonel ook Kapitein over een Vendel, dat alsdan den naam droeg van de Compagnie-Colonelle, waarover de Luitenant het speciaal bevel voerde. Aan sommige Kolonels werd het bevel gegeven over Infanterie en Kavalerie. Zoo kreeg bijv. Floris van Brederode bij zijne aanstelling tot Overste-Colonel het kommando ‘over het krygsvolck, soowel te paard als te voet, tsij met heele of halve vanen en vendelen, minder of meer getal, sulcx als de noot van den lande vereischen sal’ ²⁾.

Het voetvolk werd blijkens de bovenstaande formatie, verdeeld in muskettiers, harquebusiers, piekeniers, hellebardiers en rondassiers. Het opmerkelijkste bij die indeeling, en waarbij ook de geschiedenis der taktiek het meeste belang heeft, is de verhouding tusschen de vuurwapenen en de pieken, opmerkelijk daarom, omdat het blijkt, dat Maurits langzamerhand de eerste in verhouding tot de laatste vermeerderde.

Het is bekend, dat zelfs nog lang nadat de draagbare vuurwapenen in gebruik waren gekomen, verreweg het grootste gedeelte der voetknechten met pieken gewapend was, en dat deze ook later bij de uropesche legers niet zijn afgeschaft dan nadat men de bajonet behoorlijk op het geweer had leeren bevestigen om zoodoende

1) Den 7den April 1586 werd Sire Philippe de Sidney, benoemd tot ‘Chef et Colonel d’ung regiment de vingt compaignies’; anderen, als Jehan Piron (11 Maart 1586), de Heeren van Lokeren (10 Sept. 1586) enz., kregen regimenten van 10 vendelen. (Commissieboek van den Gouverneur, Graaf van Leicester. – Rijks Arch.)

2) Commissieb. van den Raad van State van 1588-1591, bl. 103, verso. Rijks Arch.

[p. LII]

den infanterist zoowel voor het gevecht met de blanke wapenen als voor het vuurgevecht geschikt te maken. Zoo lang dit niet het geval was, kon aan eene afschaffing van de piekeniers niet gedacht worden, daar het rappier, waarmede ieder voetknecht gewapend werd, niet voldoende was om bij de toenmalige vechtwijze de piek te vervangen.

Maurits zag evenwel het groote voordeel in, dat van het vuurgevecht te trekken was, en bij de vendels voetknechten, die de hoofdsterkte van zijn leger uitmaakten, vinden wij dan ook aan de musketten en roeren al zeer spoedig een groot overwigt boven de spiessen gegeven.

Bij eene kompagnie van 113 man bevonden zich, zoo als boven gezegd is 64 vuurwapens tegen 30 spiessen en hellebaarden.

Eene kompagnie van 150 man telde 82 man met vuurwapenen en 49 met spiessen en hellebaarden gewapend ¹⁾.

Bij kompagniën, welker sterkte hiervan afweek, vinden wij ongeveer dezelfde verhouding, als:

Op eene sterkte van 130 man, 60 vuurwapenen en 39 spiessen en hellebaarden ²⁾;

Op eene sterkte van 180 man, 105 vuurwapenen en 56 spiessen en hellebaarden ³⁾;

Op eene sterkte van 200 man, 117 vuurwapenen en 64 spiessen en hellebaarden ⁴⁾;

Op eene sterkte van 300 man, 152 vuurwapenen en 120 spiessen en hellebaarden ⁵⁾.

Wanneer men de hieronder in de aanteekeningen aangehaalde datums met elkander vergelijkt, bespeurt men, dat de verhouding van de vuurwapenen tot de pieken, die in Januarij 1589 ongeveer als 1 tot 0,79 stond, reeds kort daarop toen Maurits invloed op de

1) Commissieboek van den Raad van State, 8 Maart 1591.

2) Id. 18 April 1590.

3) Id. 21 April 1589.

4) Id. 23 Junij 1589.

5) Id. 21 Januarij 1589.

[p. LIII]

legerorganisatie begon uit te oefenen, zeer ten voordeele van de eersten gewijzigd werd, en in Maart 1591 reeds in de verhouding van 1 tot 0,47 veranderd was.

De vuurwapenen der infanterie waren het musket en de harquebuse of haakbus (zoo genoemd omdat zij in den beginne voor aan den loop van een haak voorzien was tot steun bij het vuren). Dit laatste wapen werd veelal ‘vuurroer’ of ‘roer’, en de harquebusiers dikwijls eenvoudig ‘schutten’ genoemd.

Het musket ¹⁾ was een lang, zwaar en daardoor niet gemakkelijk te behandelen wapen; het moest wanneer het afgeschoten zou worden,

1) Het is hier de plaats niet om in nadere bijzonderheden omtrent de verschillende vuurwapenen enz. af te dalen. Alleen zij hier opgemerkt, dat het eene dwaling is, wanneer verscheidene schrijvers op het gezag van Strada en Brantôme, de invoering van het musket, als vuurwapen voor de infanterie te velde, aan Alva toeschrijven.
Strada zegt, na de zamenstelling van het leger des Hertogs, dat naar de Nederlanden trok, opgegeven te hebben:
’Le front de chaque compagnie estoit couvert par une invention nouvelle de quinze soldats, qui marchoient devant les autres, armez de mousquets et de fourchettes pour appuyer le mousquet en tirant, car on ne se servoit auparavent de ces sortes d’armes, comme estant trop pesantes, que sur les murailles des villes, d’où encore on ne pouvoit les tirer qu’ apres les avoir posées sur des cavaliers’. (Histoire de la guerre des Pays-Bas, traduite par P. du Rieu, Tom. I, liv. VI, pag. 409).
Strada was hier verkeerd ingelicht, of wel hij bedoelt met ‘une invention nouvelle’ de indeeling van vijftien muskettiers bij elke kompagnie, dat werkelijk door Alva het eerst gedaan werd; vroeger waren de muskettiers in afzonderlijke kompagnieën vereenigd. – Hoyer, die de Mém. de Bellay, Liv. XI, pag. 55 aanhaalt, zegt, dat Karel V de musketten in 1521 voor het eerst bij zijn leger te velde zou gebruikt bebben. Dat zware draagbare vuurwapens, die bij het afvuren op een vork gelegd werden, van veel ouder dagteekening zijn, blijkt uit het Trattato della Militia da Ursus de Ursinus, hetwelk in 1477 het licht zag, en waaruit L. Napoleon (Etudes sur le passé et l’avenir de l’artillerie, I, pag. 94) de volgende regels overneemt: ‘Parmi les six mille fantassins, il y a .... cinq cents arquebusiers (scopettieri), dont un certain nombre porte une petite cerbatane qui tient le milien entre l’escopette et la cerbatane, et qu’on place sur une fourchette pour tirer. Quand on est loin de l’ennemi on peut la placer sur la voiture.’ De musketten zijn bij het Nederlandsche leger langzamerhand meer handelbaar gemaakt, en hebben reeds lang voor de afschaffing der pieken de vuurroeren geheel verdrongen.

[p. LIV]

op een ijzeren gaffel of furquet worden gelegd, dien de soldaat te dien einde bij zich droeg en vóór zich in den grond plantte, en schoot een kogel van 12 in het pond. De harquebuse of het roer was veel kleiner en ligter, werd uit de hand afgeschoten en schoot een kogel van 24 in het pond. Beide vuurwapenen waren van lontsloten voorzien.

De manschappen moesten hun kruit en lood in het eerst zelve aanschaffen; bij de Engelsche hulptroepen werd daarvoor een gulden per man in de maand van de soldij ingehouden ¹⁾. Later werd hierin eene zeer wenschelijke verandering gebragt, en werd de munitie door de Artillerie geleverd; de vendrigs der kompagnieën namen haar in ontvangst ten bedrage van 30 pond kruid en lonten in de 48 dagen voor eene voltallige kompagnie van 150 man, en deelden haar uit aan de manschappen ²⁾, van wier soldij de kosten naderhand werden afgetrokken.

Deze inrigting was noodzakelijk, zoowel om te zorgen, dat de munitie altijd bij de kompagnie voorhanden was, als om de verkwisting te voorkomen, die tot groote en nuttelooze kosten leidde.

De spiessen of pieken, waarmede een gedeelte der Infanterie gewapend was, hadden eene lengte van ten minste 18 voeten; bovendien droegen de piekeniers, even als de hellebardiers, welke

1) ’En daar de harquebusiers ordinaris tegenwoordelyck hebben 10 gl. ter maand, sal een gulden voor elke harquebusier of roerdrager hem geemployeert werden in Buspoeder, hem dienende in de dagen van syne excercitie boven syne wachten.’ (Instructie van 1 Februarij 1586. – Gr. Placcaetboek, II, bl. 239.)

2) ’Item la fine pouldre pour les pietons se distribuera par poix á leurs ensingnes et seront les Capitaines des dits pietons tenuz envoier vers le Capitaine General pour avoir ordonnances audit maitre (de l’artillerie) ou Lieutenant, en son absence contrerolleur et commis, pour leur en furnir selon ladite ordonnance, et lesdits de l’artillerie marqueront le jour de la delivrance et y tiendront le respect qu’il convient. Daultant que les pietons sont fort desraisonables et eschillent beaucoup de pouldre sans besoing’. (Instruction et ordonnance advisée faicte et conclute par son Ex^ce. par ladvis de ses consaulx d’estat et des finances sur la conduicte des Maistres et Officiers de son artillerie tant en temps de paix que de guerre. – 20 Aug. 1586. – In het Instructieboek 1586-1588 op het Rijks Archief, M. S.)

[p. LV]

laatste slechts in zeer kleinen getale bij de vendels ingedeeld waren, een rappier of zwaard.

Bij elk vendel voetknechten bevonden zich zoogenaamde rondassiers, die een schild of rondas droegen en wijders met een hellebaard gewapend waren. Deze rondassiers waren door Maurits ingevoerd en bij de organisatie van 1589 was hun aantal op drie per kompagnie bepaald ¹⁾. Waarschijnlijk waren zij tot persoonlijke bescherming van den aanvoerder of van het vaandel en vinden wij er daarom altijd bij iedere kompagnie slechts drie, hoe groot de sterkte moge wezen.

Dat wij aan deze of eene soortgelijke bestemming mogen denken, laat zich ook daaruit afleiden, dat de betrekking van rondassier, ten minste oorspronkelijk, alleen aan edellieden gegeven werd.

Overigens werden de rondassen door Maurits veel gebruikt bij de belegeringen om er zich zoowel in de loopgraven als op de wallen der vesting bij het bespieden van den vijand mede te dekken; zij waren dan van een vizier voorzien. Bij het beleg van Groningen in 1594 had hij er het leven aan te danken, toen bij het bezigtigen van het ravelijn bij de Oosterpoort een kogel op het rondas afstuitte. Toen de Graaf van Solms in 1595 binnen Hulst belegerd werd, verzocht bij onder anderen in een brief van den 26 Julij, ‘dat men hem doch gelt wilde seynden met 30 of 40 scheutvreye rondassen ende helmetten ende waert mogelijck de rondasse van Syn Ex^cie’ ²⁾.

1) Hoezeer de indeeling van rondassiers bij de kompagnieën tot de veelvuldige wgzigingen behoorde, die Maurits bij zijn leger invoerde, stellen sommige schrijvers het ten onregte voor, dat wij hier aan eene eigenlijk gezegde uitvinding van Maurits te denken hebben, die haren oorsprong verschuldigd was aan zijne studiën over de krijgskunst der oude volken. Bij de Duitsche legers toch droegen de bevelhebbers ook somtijds kleine schilden of tartschen. (Georg von Frundsberg, Kriegsthaten, folio 165), en bij de Spanjaarden, Franschen en Italianen waren de piekeniers doorgaans van kleine ronde schilden (rondelles) voorzien, terwijl de officieren er zich nog tot het einde der zestiende eeuw van bedienden. (Mémoires de Bellay, Liv. VII, p. 398.) Ook een gedeelte der Duitsche landsknechten, die met hellebaarden of slagzwaarden gewapend waren, droegen rondassen of kleine ronde schilden aan een riem om den hals. (Hoyer, Gesch. der Kriegskunst, I, bl. 286.)

2) Journael van Duyck, III Boek, 26 Julij 1596.

[p. LVI]

Het blijkt dat de Prins er ook aan gedacht heeft, een grooter gedeelte van het leger met schilden te wapenen, hoewel dit plan niet tot uitvoering gekomen is. ¹⁾. De rondassen zijn voortdurend bij het leger van Maurits in gebruik gebleven; immers in de Resolutiën der Staten Generaal van den 8sten Junij 1611 wordt gemeld: ‘Is Jacob Dircxz. de Swart, custodiemaker alhier in den Hage, opt serieuse recommandatie van Zyn Excell. geaccordeert octroy, omme voor den tyt van vyff jaren naestcommende, alleene in de vereenichde provincien te mogen maecken sekere soo ronde als langwerpige targiën by hem geinventeert.’

1) ’Syn Ex^cie had de overlange eenige groote schilden ofte targes laeten maeken, op de Romeynsche faecoen, om te sien off men daer mede een bataillon piecken soude konnen breecken, d’welc hy tot meermaelen in den Haege hadde doen besoucken (beproeven) ende bevonden tot dien eynde van goede effecte te wesen, waeromme hy dselve mede op desen dach in tleger onder de Engelsen dede besoucken, die wel met piecke vechten, ende bevont tselve mede alsoe, omdat de targes door alle de piecken doordrongen’. (Journael van Duyck, II Boek, 6 Aug. 1595.)’
...... De Schotten versochten onder den heuren eens de targes a la romeine gemaeckt ende bevonden dselve van sonderlinge cracht om een bataillon piecken te breecken’. (Id. 27 Augustus 1595.)

De Kavalerie.

De Kavalerie van het Staatsche leger was verdeeld in twee soorten: lanciers en carabiniers, welke laatste ook harquebusiers of ‘ruyteren vierroers voerende’ genoemd werden.

Zij was ingedeeld in vanen of escadrons, die tot het jaar 1591 van zeer ongelijke sterkte waren, daar Commissiën uitgegeven werden voor 60, 75, 80, 90, 100 en 150 man ²⁾. In den regel was elke vaan uit ééne soort van ruiterij zamengesteld; slechts bij uitzondering vindt men bij eene vaan zoo wel lanciers als harquebusiers ingedeeld ³⁾.

2) Zie onderscheidene aanstellingen in het Commissieboek van Leicester en van den Raad van State. (Rijks Archief.)

3) ’Commission pour le Capitaine Johan Balford ....... une Compagnie de cent chevaulx asschavoir Cincquante Lanciers et Cinquante Harquebousiers’. (Commissieboek van Leicester, bl. 10.)

[p. LVII]

Reeds in Augustus 1590 verzocht de Prins aan den Raad van State, dat men de kompagnieën ruiterij op 100 man zou brengen, met uitzondering van die, welke 150 man telden en dezelfde sterkte zouden behouden ¹⁾.

In Januarij 1591 werd met het oog op den te ondernemen veldtogt besloten, alle kompagnieën 120 ruiters sterk te maken ²⁾, met uitzondering van twee, die op de sterkte van 150 man zouden blijven. De geheele Kavalerie, die toen – immers op het papier – 1290 paarden sterk was, werd daardoor gebragt op 1620 paarden, verdeeld in 13 kompagnieën, namelijk die van Prins Maurits, van den Prins van Espinoy, van Barchon, Dubois, Kinsky, Paulus Bacx, Etmont, Lespini, Marcelis Bacx, Potlis, den Graaf van Valckensteyn, Sleijer en Balen.

De beide laatsten waren zoogenaamde vanen Duitsche ruiters ³⁾ van 150 man.

Kort daarna besloot ook de Raad van State, dat men de Koningin van Engeland zou verzoeken, de vier kompagnieën ruiterij van de hulptroepen, – namelijk die van Sidney, Vere, Parker en Pauli – eveneens tot op 120 paarden te versterken.

Evenmin als bij de Infanterie bestonden er bij de Kavalerie ten tijde van Maurits regimenten. Uit eene missive, door Hunne Hoog Mogenden in het jaar 1671 aan de Staten van Friesland geschreven ⁴⁾, blijkt, dat er van het begin van den oorlog met Spanje tot het jaar 1635 of daaromtrent geen vaste geformeerde regimenten kavalerie in dienst van den Staat geweest zijn, dat ook toen verscheidene provinciën zich nog tegen de invoering daarvan bleven

1) Resol. van den Raad van State, 14 Augustus 1590.

2) Resol. van de St. Gen., 21 Januarij 1591.

3) Zie over de Duitsche ruiters, v. Hoyer, Gesch. der Kriegskunst, I, bl. 292. – Een uitvoerige beschrijving van hunne zeer karakteristieke vechtwijze wordt gevonden in: La vraye et entiere histoire des troubles et choses memorables avenues en tant en Francc qu’en Flandres, et pays circonvoisins, depuis l’an 1562, liv. IX, pag. 273, verso.

4) Deze missive is in haar geheel geïnsereerd in de notulen van de Staten Generaal, van den 26sten Maart 1671.

[p. LVIII]

verzetten, en dat zij eerst tegen het einde van den oorlog bepaaldelijk zijn opgerigt.

Evenwel blijkt het, dat er door Maurits nu en dan tijdelijk regimenten Kavalerie geformeerd werden, waarover alsdan aan een der Ritmeesters het bevel werd gegeven ¹⁾. Vóór dien tijd vinden wij ook bij de Nederlandsche Kavallerie melding gemaakt van hoogere rangen dan die van Ritmeester. Zoo werd bijv. George Everard Graaf tot Solms, den 27sten Februarij 1586 benoemd tot Overste en Colonel over ‘vyf kompagnien ligte peerden’ ²⁾, terwijl in een brief van Maurits aan de Staten Generaal van den 6den April 1591 wordt gezegd, dat de Barchon ‘Luitenant Colonnel van den peerdevolcke is geweest ³⁾.’

Het kader bij eene vaan ruiterij, hetwelk door de Ritmeesters benoemd werd ⁴⁾, bestond uit:

Een Luitenant,

Een Cornet,

Een Kwartiermeester,

Twee Trompetters,

Een Fourier,

Een Hoefsmid.

De bewapening der Kavalerie bestond voor de Lanciers, behalve de lans, uit een rappier en ten minste één ‘kort roer;’ voor de Karabiniers uit een rappier en een ‘lang of een kort roer.’ Spoedig evenwel kwam hierin verandering. Het taktische gebruik, hetwelk men in die dagen van de Kavalerie maakte, wier grootste kracht

1) Journael van Duyck, VII Boek, 17 Junij 1602. – Wanneer wij overigens nu en dan (bijv. in het Journael van Duyck, II Boek, 4 en 20 Mei 1594 lezen van een ‘bataillon’ ruiters, dan komt dat woord daar in dezelfde beteekenis als ‘regiment’ voor, en dient alleen om de tijdelijke vereeniging van eenige kompagnieën aan te duiden.

2) Commissieboek van Leic., bl. 16, verso.

3) Verzameling van bij de St. Gen. ingekomen brieven, 1591. (Rijks Archief.)

4) ’En luy donnans plain pouvoir, authorité et mandement especial de la pourveoir, d’ung lieutenant, cornette et aultres officiers’, luidde het in de commissiën voor de ritmeesters der kompagnieën Kavalerie. (Commissieboek van Leic. passim. Rijks Arch.)

[p. LIX]

niet zoo als tegenwoordig in de snelheid van beweging en den schok gezocht werd, daar de aanval hoogstens in den draf geschiedde, bragt mede, dat het schietgeweer langzamerhand de lans verdrong. Nadat herhaaldelijk de gewigtige uitkomsten waren gebleken, die met de vuurwapenen te verkrijgen waren, werd den 3den Januarij 1597 eene geheel nieuwe bewapening voor de Kavalerie vastgesteld, waarbij de lansen afgeschaft en, behalve het rappier, alleen de karabijnen of lange roers en pistolen of korte roers bijbehouden werden. De loop van de eersten moest minstens drie groote mansvoeten lang zijn; de laatsten hadden een loop van 20 rijnlandsche roeduimen lengte, die geboord was op een kaliber van een kogel van 30 in het pond, terwijl de kogel zelf 1/32 pond woog, of, zoo als men het noemde, zij moesten een kogel schieten van 32 rollende en 30 sluitende in het pond. Beide vuurwapenen waren van radsloten voorzien. Twee jaren later werden er nog eenige minder belangrijke wijzigingen in de bewapening en uitrusting der Kavalerie gebragt ¹⁾.

1) Zie de Ordre op de wapening van de compagnien Ruyteren Curassiers, voerende de korte roers, en die voor de compagnien Ruyteren Harquebousiers, beide van den 6den Februarij 1599. (Groot Placcaetboek, II, bl. 249 en 253.)

De Artillerie.

Voor de Artillerie bij het leger der Staten bestond geene zoo geregelde organisatie als voor de Infanterie en de Kavalerie. De reden hiervan lag in de eigenaardigheid van het wapen, dat zich in vergelijking met de andere, eerst kortelings had ontwikkeld, en in den aanvang geheel den vorm en de inrigting had van een gilde, hetwelk onder de bescherming van de Heilige Barbara in onderscheidene steden werd opgerigt, waaruit zich langzamerhand eene stedelijke Artillerie ontwikkelde, die onder de leiding der busmeesters, zoo als de gildebroeders genoemd werden, in het geheim aan de volmaking hunner kunst arbeidden, en weldra een krachtig element van verdediging vormden in den tijd toen iedere stad voor een groot gedeelte voor hare eigene veiligheid had te zorgen.

[p. LX]

Al zeer spoedig evenwel namen ook de landsregeringen het nieuwe krachtige oorlogswapen in handen, en vermeerderde het geschut in alle rijken naarmate men het belang daarvan meer en meer begon te erkennen. Ook de Staten van Holland bleven hierin niet achterlijk, en zoo kon Willem van Oranje in de laatste dagen van zijn leven reeds over een vrij aanzienlijk materieel beschikken, dat in de magazijnen van Holland te Delft voorhanden was, terwijl te ’s Hage, Enkhuizen en Rotterdam geschutgieterijen, te Amsterdam, Purmerend, Monnikendam en elders buskruidmolens waren opgerigt.

Eene eigenlijke Veld-Artillerie, als integrerend deel van het veldleger, bestond evenwel niet, en is eerst in veel later tijd ingevoerd. Het aantal stukken en het materieel, dat noodig werd geoordeeld ¹⁾, werd bij een op handen zijnde veldtogt vastgesteld en in gereedheid gebragt ²⁾; de noodige Kanonniers of Constabels werden ter tijde-

1) Het eigenlijk veldgeschut was gewoonlijk slechts in zeer geringen getale bij het leger aanwezig. Eén stuk op de duizend man werd voor rijkelijk gehouden. Bij Turnhout had Maurits vier stukken en bij Nieuwpoort niet meer dan zes. – Op den togt, dien hij in 1602 naar de Zuidelijke Nederlanden ondernam, om Ostende te ontzetten, voerde hij met een leger van 18942 man, 12 halve kanons en drie kleine metalen stukjes mede. (Journael van Duyck, VII Boek, 21 Junij 1602.)

2) ’Item l’on fera ung estat d’aultant de pieces d’artillerie grosses et petites que Son Ex^ce. ordonnera et voudra estre menées aux champs avecq aussy la quantité de pouldre, nombre de balles, picques, lances, demi lances, harnas, picques pales, hoyaulx et aultre munition servant au train de lad. artillerie, avecq aussy le nombre des gentilhommes, conducteurs a cheval et a pied, qui auront chascun la garde et conduicte de la munition, comme sera cy apres declaire avec aussy les canoniers et aultres servans a icelle artillerie, les pionniers, chevaulx tant limoniers que rolliers. Le quel estat sera signe de Sad. Ex^ce. et desd^ts. finances, etc. (Instruction et ordonnance advisee etc, pag. 63.)
Somtijds werd ook het geschut geleend van de steden, welke nog altijd hare eigene artillerie hadden, waarover de Staten en de Prins niet konden beschikken. Bij de verovering der steden bleef haar geschut in den regel haar eigendom, terwijl dat van den vijand door de Generaliteit in bezit werd genomen. Dit was bijv. het geval met Nijmegen in 1592. ‘In de stadt’, zegt Duyck, ‘werde bevonden een dubble Canon, drie halve Canons, een slange ende XXI cleyne stucken alles van metael, ende noch 11 ofte 12 cleyne ysere stucken, ende omtrent 8000 pont pulvers, toecommende de stadt, soe sij seyden’. – 25 Octobris ... werden de drie halve canons in de stadt gevonden, daer vuyt genomen ende byde batterie van de Generaliteyt gevoucht, om redenen dat dselve by den Prince van Parma daer gelaeten waren, ende de stadt niet thoe en quaemen’. (Journ. van Duyck, I Boek, 22 en 25 Oct. 1592.) Den 8sten Julij 1599 vroeg Maurits aan de stad Utrecht vier stukken geschut voor acht of tien dagen te leen om ten dienste van het land gebruikt te worden, elk voorzien van 300 kogels en het benoodigde buskruid. (Dodt van Flensburg, Archief voor kerk. en wereldl. gesch., VII, bl. 320). Twee dagen later verzocht de Prins in een schrijven uit Bommel om ten minste twee kartouwen met affuiten, gereedschap, 300 scherp en kruid, met den meest mogelijken spoed tegen recepis van den Controleur van der Does te willen afgeven (Id. bl. 321.)

[p. LXI]

lijke aanvulling van die, welke in vaste dienst waren, aangenomen, nadat omtrent hunne bekwaamheid het advies van den Generaal der Artillerie was ingewonnen.

Deze Constabels ontvingen hunne Commissie regtstreeks van den Raad van State, somtijds alleen voor den tijd, dat de troepen werkelijk te velde waren ¹⁾, en in sommige gevallen luidde hunne aanstelling tot Constabel in eene of andere vesting. Hun tractement bedroeg 10, 16 of 20 gulden per maand.

Aan het bevel over het geschut was reeds vroeg door de vorsten eene onderscheiding verbonden, welke bij voorkeur aan edellieden werd toegekend, hetgeen aanleiding gaf om aan hen, ook al viel later de keuze niet uitsluitend meer op adellijke personen, de benaming te geven van Edelluyden van het geschut of der Artillerie, die hier te lande tot het laatst der zeventiende eeuw in gebruik bleef.

1) In de aanstellingen der kanonniers luidde het:
’Die Raden van State der Vereenichde Nederlanden noodich bevindende noch enighe goede Canoniers aen te nemen, omme tot dienste van den Lande in den Legher gebruyckt te wordden, ende geinformeert zijnde vande ervarentheyt ende bequaemheyt van ........ daerop gezien hebbende het advys van den heere van Famars, Grenerael van de Artillerye, hebben den zelven gecommitteert ende geauthoriseert, committeeren ende authoriseeren by dezen omme sich als canonier in den Legher te laten gebruycken, daer ende zoo hem ten dienste van den Lande geordonneert zal worden. Op een tractement van twintich ponden van veertich grooten vlaems tstuk ter maent, zoo langhe hy in den Legher te velde zal wezen, ende nyet langher, enz. (Commissieboek van den Raad van State, bl. 139 verso, e.a.)

[p. LXII]

Het opperbestuur over het geschut en al wat daartoe behoorde werd gegeven aan een Meester Generaal der Artillerie, een titel, waarvan de herinnering nog is blijven voortleven in de benaming van Grootmeester der Artillerie, die tot in onzen tijd is blijven bestaan.

Ten tijde van Maurits was de benaming Generaal der Artillerie in gebruik. Volgens de instructie van den 31sten Maart 1599 ¹⁾ had hij de ‘superintendentie, opsicht ende gesach over het grof geschut met syne equipage, materialen, instrumenten ende munitien van oorloge’, mitsgaders over de officieren, handwerkers, pionniers en arbeiders; over de ponten, trek- en lamoenpaarden; over de constabels en kanonniers en in ’t algemeen over het geheele personeel der Artillerie. Hij moest uitvoerige registers aanhouden van al het personeel en materieel, en deelde met voorweten van den Raad van State de constabels en kanonniers in de grenssteden en garnizoenen in, waar zij naar zijn oordeel de meeste diensten zouden kunnen bewijzen.

Bij het aannemen van nieuwe kanonniers werd zijn advies ingeroepen en was hij verpligt hen eerst ‘wel ende scherpelick te examineren op hare wetenschap ende ervarentheyt’. Hij moest de noodige maatregelen nemen, wanneer er geschut moest marcheren, dat zulks met den meesten spoed geschiedde en dat het behoorlijk geconvoijeert werd, omtrent welk laatste punt hij in overleg moest treden met den Kapitein Generaal. Bij belegeringen was het zoeken van de emplacementen voor de batterijen even als het aanleggen of het aanbesteden daarvan aan zijne zorg opgedragen, en bleef hij, wanneer het vuur tegen de vesting geopend was, het algemeene toezigt daarover houden. Was de vesting veroverd, dan zorgde hij voor het in bewaring nemen van het aanwezige artillerie-materieel en bij het opbreken van het leger gaf hij de noodige bevelen tot het opladen of inschepen van al wat tot de Artillerie behoorde. Hij was bovendien verpligt, eens in het jaar de frontiersteden, vestingen en forten te inspecteren, om te zien of de Artillerie en

1) Groot Placcaetboek, II, bl. 328.

[p. LXIII]

de munitie zich in behoorlijken staat bevonden; tot de noodige herstellingen moest hij last geven en daarvan bij zijne terugkomst eene beknopte opgave doen.

Het was van oudsher, ook hier te lande, gebruikelijk, dat de klokken van de veroverde vestingen gegeven werden aan den Generaal der Artillerie, welke gewoonte evenwel in het laatst der 16de eeuw werd afgeschaft. De Heer van Famars deed nog in 1591 zijn vermeend regt op de klokken en de aangebroken tonnen buskruid in een rekwest aan de Staten Generaal gelden ¹⁾; maar zijn verzoek werd afgewezen met betuiging van den Raad van State aan de Staten Generaal, die het rekwest om advies gezonden hadden ‘dat men niet en weet te spreecken van eenige ordonnantie militair ’t synen propooste dienende’ ²⁾.

In de instructie voor den Generaal der Artillerie van den 31sten Maart 1599 staat uitdrukkelijk in Artikel 14: ‘..... sonder dat de Meester Generael aen alsulck Geschut’ (uit de veroverde plaatsen) ‘al waer ’t ghebroocken ofte geborsten, wapenen, materialen, ofte oock eenige kloeken, ’t zij groot ofte kleyn, yetwes voor hem selven sal hebben te pretenderen, onder deksel van emolumenten, ofte andersins in wat manieren het zy’ ³⁾.

De betrekking van Generaal der Artillerie werd eigenlijk slechts alleen vervuld gedurende den tijd, dat het veldleger op de been was. Van exercitiën, zoo als bij de overige wapens plaats hadden, van proefnemingen, die aan zijne leiding zouden toevertrouwd zijn, vinden wij geen spoor. Hoogstens moest hij de nieuw aan te nemen kanonniers examineren, doch wat van zoodanig examen te wachten was, laat zich afleiden uit de bijvoeging, dat hij ‘is ’t noot, hen-

1) ’Die Heeren van Keenenburg ende Pauli instaende, geven aen, dat die Heere van Famars aen Syne Ex^cie. versoekt ende pretendeert groote gerechticheden; als Generael van tgeschut, soo van syne gedaene diensten voor de ingenomen plaetsen als voor toekomende, namentlyck de clocken, ook die tonnen van Pulvers die opgeslagen syn ende andersints’. (Resol. van den Raad van State, 12 Maart 1591.)

2) Resol. der St. Gen., 6 April 1591.

3) Gr. Placcaetboek, II, 1. 328.

[p. LXIV]

luyden een proeve met een grof stuck zal laten doen, omme geen onbequame aen te nemen’.

Om den Generaal der Artillerie bij zijne afwezigheid te vervangen, werd bij het begin van den veldtogt gewoonlijk een Luitenant der Artillerie aangesteld ¹⁾.

De Artillerie bleef, ook na hare meer bepaalde vereeniging met het overige gedeelte van het leger, haar karakter van gilde behouden: de wetenschap, later in de zoogenaamde constabel-boekjes neergelegd, werd door den meester aan de gezellen en leerlingen onderwezen. Even als de smids-, timmermans-, wagenmakers-, lijndraaijers-, kuipers-, mandemakers- en andere gilden hunne werklieden aan de Artillerie leverden wanneer er een veldtogt op handen was, zoo werden ook de buitengewone constabels voor dien tijd aangenomen en na het eindigen van den veldtogt weder ontslagen.

De gewigtigste betrekking na die van den Generaal en zijnen Luitenant, was die van Contrerolleur van het geschut, die met het opperste toezigt over en de verantwoording van het artillerie-materieel belast was, een naamlijst van al de kanonniers te velde moest aanhouden, en wat het administratieve gedeelte betreft, nagenoeg dezelfde instructie had als de Generaal der Artillerie ²⁾. Hij hield de algemeene registers van het materieel van den lande, waartoe de

1) ’Comme ainsi soit que pour la deffense des provinces unies et pour faire teste a lennemy, avons trouvé expedient de dresser en ceste premiere saison ung camp et qu’a ceste cause soit besoing de commettre quelque personne idoine et qualifiée a l’estat de lieutenant de l’artillerie, scavoir faisons que ce considéré et pour le bon rapport qui nous a esté faict de l’artillerie, Avons, ladvis de ceulx du conseil d’estat, ensemble par l’advis de messire Charles de Levin, Seigneur de Famars, M^re. General de la dicte artillerie, Icelluy Nicolas Pluncquet commis et establi, commettons et establissons par ceste au dict estat de Lieutenant, En luy donnant plain pouvoir authorité et mandement especial pour en absence du dict M^re. General deservir ledict Estat, vacquer et entendre au faict et conduicte dicelle artillerie, le tout suivant l’Instruction ce dressée ou que lon pourra dresser cy apres etc.’ (Commissieboek van Leic., bl. 28 verso.)

2) Zie de Commissie voor Jan Pauli als ‘Contrerolleur van tgroff geschut ende wes voirts den treyn desselffs aengaet’. (Commissieboek van den Raad van State, van 1588-1591, bl. 138.)

[p. LXV]

Commiesen Stapeliers van de magazijnen te Dordrecht en te Delft ¹⁾ en alle andere Commiesen van amunitie hem de vereischte opgaven moesten doen. Hij had een tractement van 30 gulden in de maand. Bij het leger te velde bevonden zich steeds twee Conmiiesen, waarvan de eene – de Commies van de Artillerie – al het grof geschut met wat daartoe behoorde, en de andere – de Commies van amunitie – het kruid en lood en de lonten voor de Infanterie en Kavalerie, de draagbare wapenen, gereedschappen, het hout- en ijzerwerk, de stormbruggen enz. onder zijne bewaring had ²⁾.

Zij namen een zeker aantal Conducteurs aan, die gedeeltelijk bereden waren, wier dienst bestond in het overbrengen der munitiën naar de plaatsen, waar zij noodig waren, als de batterijen, de loopgraven, enz., terwijl overigens aan ieder hunner het toezigt gegeven was over een onderdeel van den voorraad materieel, die mede te velde genomen werd ³⁾. De werkmeesters moesten de benoodigde gereedschappen bij hen ontvangen en weder inleveren.

De edellieden van het geschut voerden het bevel over een of meer stukken, zoo te velde als bij belegeringen. Zij werden tegen het openen van den veldtogt gewoonlijk ten getale van twintig beschreven ⁴⁾.

De Kanonniers of Constabels ⁵⁾ waren bestemd voor de eigenlijke

1) Zie de instructie voor den Commies-Stapelier van de magazijnen van ammunitien tot Delft, en de commissie voor Huyck Cornelisz. van ’s Gravesande. (Commissieboek van den Raad van State van 1588-1591, bl. 70.)

2) Zie de commissie voor IJsbrand van der Does, als Commies van ammunitien. (Id., bl. 137.)

3) ’Si comme l’un des cuvelliers aura la pouldre en garde, ung aultre les boulletz, ung aultre les picques, hallebardes, lances, corseletz, harcquebutes, meisches et aultres choses y servans, ung aultre les picques pales, hoyaulx, congnees ferremens, et ainsy en avant selon qu’il y aura beaucoup de munition, et que le train est grand’. (Instruction et ordonnance advisée etc, uit het Instructieboek 1586-1588, bl. 61 verso. Rijks Arch. M. S.)

4) Militaris instructien en ordonnantien, bl. 21, op het Rijks Archief. M. S.

5) De woorden konstabel en kanonnier worden meestal willekeurig voor dezelfde betrekking gebezigd. Aanvankelijk evenwel schijnen de konstabels eene soort van onderofficieren geweest te zijn, en zelfs in den tijd, dat het onderscheid niet meer algemeen in acht genomen werd, vinden wij hier en daar de constabels en kanonniers nog afzonderlijk genoemd. Zoo werden er in September 1591 tot bediening van acht stukken geschut, die ter ondersteuning van Hendrik IV naar Frankrijk gezonden werden, gedeputeerd: eene commissie voor ‘Claes Beeckman als connestabel’, en voorts commissiën ‘voor de canonniers tot negentien in getale’. (Res. St. Gen., 7 Sept. 1591.)

[p. LXVI]

bediening van de stukken. Zij waren of permanent in dienst (Ordinaris Canoniers) en dan in de vestingen en forten in garnizoen, of wel zij werden voor den tijd van een veldtogt of belegering aangenomen (extra-ordinaris). In beide gevallen ontvingen zij even als de Officieren eene afzonderlijke Commissie. Tot de dienst opgeroepen, moesten zij zich voorzien van een telstok, lontstok, kruidhoorn, ruimnaald en passer ¹⁾. Aan hun hoofd was gesteld een zoogenaamde Veld-Constabel ²⁾.

Waarschijnlijk is deze Veld-Constabel dezelfde, die elders Meester Constabel genoemd wordt, met het opzigt over de anderen belast was, en dagelijks de batterijen moest langs rijden. Hij hield eene lijst aan, waarop al de kanonniers, die men in dienst had, nominatief vermeld stonden, opdat hij altijd den Generaal zou kunnen inlichten, waar de beste Kanonniers te vinden waren.

Men rekende in den regel op ieder stuk geschut twee Kanonniers ³⁾, terwijl de verdere bediening bestond uit handlangers, die gewoonlijk

1) Groot Placcaetboek, II, bl. 337.

2) ’Ende opdat alles met beter ordre geschieden, sal de Veldt-Constabel op alle canoniers van ’t Leger particuliere opsicht hebben, ende op yeders goet devoir’ enz. (Groot Placcaetboek, bl. 338.)

3) ’Item les gentilhommes de l’Artillerie seront soubz le Maitre, en son absence soubz Ie Lieutenant, et auront le soing et conduite des pieces d’Artilleries ainsy que led. Maitre et en son absence le Lieutenant leur ordonnera avecq les cannoniers ordonnez a scavoir pour chascune piece deux’. (Instruction et ordonnance advisée, pag. 63 verso.)
In 1599 werd bepaald, dat bij ieder stuk in batterij twee of drie kanonniers zouden gesteld worden, en zoo veel timmerlieden, bootsgezellen en arbeiders ‘om tzelve te wenden, keeren en handelen als van noode zal wezen’. (Groot Placcaetboek, II bl. 328. – Zie ook de Instructie voor de bootsgezellen van ’t geschut, id., bl. 342.

[p. LXVII]

uit het scheepsvolk genomen werden en bootsgezellen van ’t geschut werden genoemd ¹⁾.

Wanneer het leger te velde ging werd nog bovendien het volgende personeel bij de Artillerie aangenomen:

Twee meester timmerlieden, elk met 30 à 36 of meer goede timmergezellen, ieder met zijn gereedschap ²⁾;

Twee meester Smids met twee knechten;

Twee Wielmakers met ieder een knecht;

Een Kuiper;

Een Schanskorfmaker met een knecht;

Een Rijswerker;

Een Lijndraaijer of Gareelmaker;

Drie of vier harniqueurs of affuitsmeerders, die belast waren om, zoowel op marsch als anders, altijd bij het geschut te zijn om het oog te houden op alle touwwerk, haamknuppals en ander tuig van de trekpaarden, het zoo noodig te repareren en de assen en raderen goed gesmeerd te houden.

In het laatst van 1591 werden op verzoek van Hendrik IV ³⁾

1) ’Tot het geschut te bewegen en te stellen hebben sy (de Staten) kloeck schipsvolck uitgekoren, die sy daertoe specialijcken deden aennemen en onderhouden, bevindende dat volck seer bequaem ende gheschickt om het geschut in de schepen te laden, weder te lossen, planten, vervoeren, en dat zelfde metter handt, bij gebreck van paerden, in noodt treckende over alle Dijcken en Morassen: Item dat te planten ende afteschieten, en voorts alles wat tot het geschut behoort, met eene wonderlijcke behendigheyt’. (Van Meteren, Hist. der Nederl., XVI, bl. 295. – Editie van 1663.)
Voor den veldtogt van 1591 werden 500 bootsgezellen aangenomen ‘omme bij ’t geschut te gebruycken’. (Journael van Duyck, in de inleiding van ’t jaar 1593.)

2) De meester timmerman voerde het bevel over al de timmerlieden en hunne knechts, had het opzigt over het werk, dat door hen gedaan werd, en deed verantwoording van de materialen en het gereedschap. (Zie het Commissieboek van het Raad van State van 1588-1591, bl. 50.)

3) ’Exhibé a l’assemblee de messieurs les etats generaux par le sieur ambassadeur de France, de Buzanval, le 28 de Juin 1591’. (Register van ingekomen brieven, bl. 236 verso. – Rijks Archief.)

[p. LXVIII]

vier heele en vier halve kartouwen naar Frankrijk gezonden om gebruikt te worden bij het beleg van Rouaan.

Daarbij waren ingedeeld: ‘een edelman met een substituut om te kommanderen, een commis met 5 conducteurs, een M^r tymmerman met 4 andere goede werklieden, 2 harnacqueurs, een cuyper en 16 canonniers’. Verder werden medegenomen: ‘boven d’ordinaris affuten, 2 affuten voor heele en 2 affuten voor halve cartouwen, 2 paar raders tot heele en 2 paar raders tot halve cartouwen; 64000 pond kruid voor 4000 schoten, 4000 kanonkogels en 16000 pond lonten’. De kosten waren geraamd op 50000 gulden ¹⁾.

Later werden behalve het hier boven vermelde personeel nog aan de Artillerie toegevoegd vier of vijf petardiers, die in een daartoe aangewezen huis buiten den Haag hunne petarden moesten maken en daarmede het leger te velde volgen ²⁾.

Bovendien had de Generaal der Artillerie onder zijne bevelen eene of meer kompagnieën pionniers – ook esplanadeurs genoemd – ³⁾ ieder ter sterkte van een kapitein, een luitenant, twee korporaals, een tamboer en 50 man in gewone dienst, die wanneer het leger te velde was met nog 30 gravers vermeerderd werden, en vooral bij het transport te lande van het geschut en de voertuigen tot verbetering der wegen als anderzins werden gebruikt. Na den veldtogt van 1591 vooral werd door den Raad van State op de vermeerdering van pionniers aangedrongen, ‘die welcke in de voergaende tochten grootelycx van doene zyn geweest ende voertaene niet gemist en zullen kunnen wordden’ ⁴⁾.

1) Resolutiën der Staten Generaal, 1 en 9 Augustus 1591.

2) Eene uitvoerige beschrijving der toenmalige petarden vindt men bij Strada, Hist. de la guerre des Pays Bas, II, pag. 746.

3) Item les pionniers qui seront retenuz en service en l’Artillerie seront particulierement soubz la charge du M^re. d’Icelle. (Instruction et ordonnance advisée.) In Julij 1586 werd Jan Duyck aangesteld tot Overste en Colonel van alle de Nederlandsche pionniers. (Commissieboek van Leic., bl. 85.)

4) Resolutie der Staten Generaal, 5 November 1591. – Register van ingekomen brieven, bl. 495 verso.

[p. LXIX]

Tot het transport te water werden gewoonlijk vijf of zes scheepskapiteinen met hunne ponten en pleiten aangenomen.

Zij bleven, ieder met ongeveer 70 à 80 man van hun bootsvolk, altijd bij het geschut.

Een provoost van de Artillerie had het opzigt over de schepen en moest in het bijzonder er voor waken, dat geen materieel werd ontvreemd. Eindelijk was bij de Artillerie te velde een Chirurgijn ingedeeld ¹⁾.

Dat een Veldheer als Maurits bij de bijzondere gesteldheid van het oorlogstooneel, waarop hij werkzaam was, eene bijzondere zorg aan het pontonwezen wijdde, behoeft wel niet gezegd te worden ²⁾.

Het opzigt over dit belangrijk gedeelte van het legermaterieel was opgedragen aan eenen Brugmeester, die al de ponten voor het grof geschut, de schepen, aken, schuiten van de schipbrug, de zeilen, kabels, touwen, enz., onder zijne bewaring had ³⁾. Bovendien was er een bijzondere Commies of Opziener van de schepen aangesteld.

Ook voor bruggen, die bij belegeringen tot het overtrekken der grachten moesten dienen, werd het noodige materieel medegevoerd. Herhaaldelijk vinden wij bewijzen, hoe Maurits ook hierin gewigtige

1) De dienstverrigtingen voor de onderscheidene aan het wapen der Artillerie verbonden personen worden aangegeven in de ‘Instructie voor de gemeene officieren van den train van de Artillerye’ (Groot Placcaetboek, II, bl. 333.)

2) ’Z. Exc. heeft aan de Staten van Holland sonderling gerecommandeerd om eene schipbrug te maken. Die hebben Cornelis Maas belast een specificatie te maken van ’t geen daartoe noodig zou zijn’. (Resolutie van den Raad van State, 16 November 1590.)
In het meermalen aangehaalde manuscript: Militaris instructien en ordonnantien enz., komt op bl. 20 verso voor eene ‘Lijste van behoeften bij Zijn Ex^cie, in ’tjaer 1605 noodigh bevonden om een vloth te maecken over een rivier van 2000 voeten breet, die de twee leste jaeren mede te velde hebben geweest, ende bij Schenkenschans over de Wael en Rijn gelyck zijn geslaegen’ en op eene ‘Generaele Lijst van de materialen ende behouften desen aengaende, soo men ordinaris plach te velde te nemen, (bl. 17^a) worden vermeld: ‘6 Biese bruggen van vijtftich stucken, yder stuck lanck 10 voet, breet 6 voet’.

3) Zie de Instructie van den Brugmeester van den 31sten Maart 1599. (Groot Placcaetboek, II, bl. 354.)

[p. LXX]

verbeteringen trachtte in te voeren en te dien einde vele proefnemingen liet doen ¹⁾.

Wanneer men den oorsprong en de ontwikkeling der Artillerie in aanmerking neemt, dan is het zeer natuurlijk, dat er eene groote verscheidenheid van geschutsoorten bestond, die zoowel in kaliber als in zwaarte, lengte en uitwerking verschilden. De nadeelen, die daaruit voor de praktijk ontstonden, waren dan ook te gewigtig, om niet tot vereenvoudiging te leiden. Hoewel wij er nergens de onmiddellijke bewijzen voor gevonden hebben, is het toch meer dan waarschijnlijk, dat de krachtige organiserende geest van Maurits ook op dit veld werkzaam geweest is, en dat hij in dit even als in de overige onderdeelen van de leger-inrigting, eene regelmatigheid in het leven heeft geroepen, die vroeger niet bestond.

Immers terwijl wij in zijnen tijd nog gewag gemaakt vinden van eene menigte verschillende kalibers, als van 48, 36, 24, 18, 12, 10, 7, 6 pond enz., treffen wij in het leger, waarmede hij zijne veldtogten in 1591 begon, slechts drie soorten van geschut aan, namelijk :

de heele kartouw (of het heele kanon) van acht en veertig pond;

de halve kartouw (of het halve kanon) van vier en twintig pond;

het veldstuk van 12 pond.

De beide eerste geschutsoorten werden stukken van batterie (belegeringsgeschut) genoemd ²⁾.

Als uitzondering vinden wij nu en dan melding gemaakt van Valkonetten (ligtere veldstukken van zes pond); van drielingen, ook

1) Zie over de proeven met stormbruggen van kurk het Journael van Duyck, III Boek, 12 en 18 Julij, 6 en 8 October 1597.

2) ’Stenwick ist mitt ganz und halben Carthaunen beschossen worden, welche fast uf der alte manier gemacht gewesen, welche sie alhier besser als Kürtze und leichte stück zu veltt oder ein orth zu beschisen halten, diewyll sie nicht weitt zurück lauffen, auch besser zwisch den schantzkorben und durch die brustwehren (wie ich selbste mit Vleischz darauf achtung gehabt und gesehn) können gebrauchtt werden’. (Brief van Jan de Jonge, Graaf van Nassau, aan zijnen vader Graaf Jan de Oude; – zonder datum, maar ontvangen te Dillenburg, den 25sten Julij 1592. Archief van Z. M.

[p. LXXI]

wel fransche kartouwen genoemd, die 36 pond ijzer schoten en meest tot bewapening der vestingen dienden, daar zij te zwaar waren om te velde te worden medegevoerd en te ligt om bres te schieten; van 18ponders, die gewoonlijk voor scheepsgeschut dienden, en een enkele keer ook van 10ponders, die ook tot het veldgeschut werden gerekend. Met uitzondering van de drielingen waren alle deze stukken van brons.

Behalve deze kanons gebruikte Maurits bij zijne belegeringen ook mortieren.

De heele kartouw (48ponder) was geboord op een kaliber van 52 pond; de lengte was 11 3/4 Mechelsche of 10 183/400 Rijnlandsche voeten ¹⁾; het gewigt 150 maal de kogelzwaarte (7000 à 7200 pond). De gewone lading bedroeg 20 pond kruid, waarmede men de volgende uitkomsten verkreeg:

het kernschot (in ’t poyn-blanck)	250 geometrische passen
het vizierschot (horisontaal met de spijs)	500 geometrische passen
onder 45 graden	2913 geometrische passen

(Iedere geometrische pas van 5 geometrische voeten).

Men rekende dat een heel kanon in 12 uren tijds 100 of ten minste 80 schoten kon doen, waarbij het elke 10 of 12 schoten met natte haren kleeden werd afgekoeld.

Het was bespannen met 31 paarden (15 span en een lamoenpaard).

De halve kartouw (24ponder) was geboord op een kaliber van 28 pond; de lengte was 10½ Mechelsche (9 138/400 Rijnlandsche) voeten; het gewigt omtrent 190 maal de kogelzwaarte (4500 pond).

De gewone lading bedroeg 12 pond kruid, waarmede de volgende uitkomsten werden verkregen:

het kernschot op	200 passen;
het vizierschot op	400 passen;
onder 45^o	2585 passen;

De halve kartouw werd bespannen met 23 paarden (11 span en een lamoenpaard) ²⁾.

1) De Mechelsche voet was 89/100 Rijnlandsche.

2) Somtijds waren de halve kartouwen met veel minder paarden bespannen. Bij het beschrijven van den marsch van Maurits naar Bislich in 1595, zegt Duyck: ‘Hiernaer volchde ’t geschut ende alle de carroye, hebbende elcke halve canon soe 15 als 17 peerden ende de veltstukken 11 peerden’. (Journael, 26 Aug. 1595.)

[p. LXXII]

De veldstukken (12ponders) waren geboord op 14 pond; hunne lengte bedroeg 8 2/3 Mechelsche (7 214/300 Rijnlandsche) voeten; hun gewigt was 266 maal de kogelzwaarte (3200 pond).

De uitkomsten van het vuur met de gewone lading waren:

het kernschot op	150 passen;
het vizierschot op	300 passen;
onder 45^o	1900 passen;

Het veldstuk werd met 11 paarden (5 span en een lamoenpaard) bespannen.

De valkonet, (6ponder op een kaliber van 7 pond geboord) woog 2100 pond, dus ongeveer de helft van het gewigt der halve kartouw. Daar zij bijna even lang was als deze (10 Mechelsche voeten), moet zij aanmerkelijk minder ijzerdikte gehad hebben. Haar kern- en vizierschot (met eene lading van 4 pond) was gelijk aan die van de halve kartouw. Zij was met 7 paarden bespannen.

Uit de mortieren werden granaten van 100 pond, groote brandkogels en steenen geworpen ¹⁾, maar de afstand welke men bereikte, bedroeg geen 600 pas ²⁾. De bommen werden, wel is waar, nog niet veelvuldig gebruikt, maar waren toch reeds sedert ongeveer eene eeuw bekend ³⁾. Dat men de buizen temperde naar gelang van den te bereiken afstand, blijkt uit hetgeen Duyck den 28sten Augustus 1592 bij gelegenheid van het beleg van Koeverden schrijft: ‘Men schoot desen dach eenige vierballen, doch sonder effect,

1) ’Des nachts werden (bij het beleg van Groningen) mede geplant beoosten den heerwech 2 mortierstucken om vierwerck ende granaeden ende oock steenen in de stadt te doen werpen en de begonstet mette mortieren noch dien nacht keyen in de stadt te schieten’. (Journael van Duyck, II Boek, 20 Junij 1594.)

2) Delprat, Verhand. over de vorderingen in den aanval en de verdediging der sterke plaatsen.

3) Zie Hoyer, Gesch. der Kriegsk., I, bl. 262, waar hij de onjuiste opgave van Strada – ook bij verscheidene onzer schrijvers gevolgd – dat de uitvinding door een burger van Venlo zou gedaan zijn, verbetert.

[p. LXXIII]

eensdeels omdat men meent, dat de ballen niet wel getempert en syn, overmits dselve al te vrouch branden ende dickwils geconsumeert syn eerse nedercommen ende eensdeels omdat den M^r geen propositie en hielt om die te werpen, d’eene reyse die te corte werpende, ende d’andere reyse over’.

In 1602 schoot de bezetting van Ostende uit hare kanons kartetsen van musketkogels in sterk zeildoek gewikkeld. Ook vinden wij nu en dan melding gemaakt van vuurpijlen, die echter aanvankelijk niet bijzonder schijnen voldaan te hebben ¹⁾. Later evenwel kwam hierin eenige verbetering, daar de fachinendammen en borstweringen der Spanjaarden voor Ostende door vuurpijlen in brand geschoten werden ²⁾.

De inrigting der affuiten en van het verdere artillerie-materieel was een onderwerp van Maurits bijzondere zorg, en terwijl men nog in het jaar 1590 het veroverde geschut tot model nam ³⁾, vinden wij later vele gewigtige verbeteringen als het resultaat van de verkregen ondervinding en van zorgvuldige proefnemingen aangebragt. Zoo liet de Prins de affuiten van kistjes voorzien, bevattende 6 kardoezen, 6 kogels, een buskruidmaat en een kruidhoorn. Tusschen de zijwangen van het affuit werd eene kist aangebragt, waarin twee spaden, eene groote en eene kleine bijl, een houweel, een koevoet, een stelhout en een lontstok.

De paarden, welke tot bespanning van het geschut en de andere voertuigen noodig waren, werden slechts voor den tijd dat de veldtogt duurde in dienst genomen, en zoodra het leger uit elkander ging, weder afgedankt. De zorg daarvoor was opgedragen aan een commies van de togtpaarden die 20 of 30 conducteurs onder zijne bevelen had.

1) Journaal van Duyck, I Boek, 21 Junij 1593.

2) Diego Uffano Trattato della artilleria y uso d’ella, Bruxellas 1613, III, cap. 23.

3) Duyck zegt in de ‘corte voorrede’ van zijn Journael, dat de Staten ‘de maniere ofte faetsoen niet en hadden, daernaer men alle affuyten ende andere gereetschap maeken mostte, ’t welcke haere werckluyden vuyt dese veroverden affuyten lichtelijcken geleert hebben’.

[p. LXXIV]

Deze requireerden de benoodigde paarden, die dus eigenlijk slechts voor onbepaalden tijd gehuurd werden. De eigenaars waren verpligt, bij ieder span paarden een knecht te leveren en er twee gareelen en twee paar strengen bij te voegen. Wanneer deze laatsten ontbraken, werden zij door het land verstrekt en van de huurprijs gekort. Alleen het tuig van de lamoenpaarden, dat omtrent 40 gulden kostte, behoefde om den hoogen prijs niet geleverd te worden. Om te voorkomen, dat de paarden voor andere einden, als tot bespanning der zoetelaarswagens enz., werden gebruikt, werden zij met een brandteeken, waar een kanon op stond, gebrand.

Op dezelfde wijze als de paarden werden de noodige wagens door den Wagenmeester in dienst genomen ¹⁾. Buitendien werden er somtijds paarden ten gebruike van het leger aangekocht ²⁾.

1) ’...... ende resolveerde men den 24 Septembris, dat men den 8 Octobris mettet leger tot Doesborch soude wesen, daer men eer niet commen en konde omdat men waegens ende treckpeerden met meenichte soude moeten hebben, die soe op een stont niet te becommen en waeren, waeromme men den 26sten vuyt sondt den Waegenmeester Claes de Wael om te huyren tgetale van 500 waegens ende last gaff om aen te nemen 400 treckpeerden om daermede 22 ofte 23 stucken geschuts te lande te moegen voeren, daer men die begeeren sonde’. (Journael van Duyck, II Boek, 28 Sept. 1594.)

2) ’Is goetgevonden dat men door den Commis Moyal aen handen van den voorsz. de Jongh sal doen tellen 250 ponden omme daermede twaelff arbeytspeerden te koopen’. (Resol. v. d. Raad van State, 20 Augustus 1590.)

Ingenieurs en Mineurs.

De werkzaamheden, welke bij een leger te velde in onzen tijd aan de Genie, als een op zich zelf staand gedeelte van het leger worden opgedragen, stonden in den tijd van Maurits onder het algemeen toezigt der Artillerie. De aanleg daarentegen van nieuwe fortificatiewerken, zoowel vestingen als forten, en het onderhoud der reeds bestaande, werd door den Raad van State of den Opperbevelhebber van het leger opgedragen aan Ingenieurs, die den titel

[p. LXXV]

voerden van Meester Ingenieur, ook wel Fortificatie-meester of Ingeniaris ordinaris genoemd ¹⁾.

Eene andere betrekking, die dikwijls met die van Ingenieur werd vereenigd, was die van Meester-mineur, ook wel Kapitein van de Mineurs genaamd, aan wien alle werkzaamheden tot den mijnenoorlog behoorende, zoowel bij de verdediging als bij den aanval van vestingen opgedragen werden ²⁾.

1) Zie de commissie, den 21sten Julij 1588 gegeven aan M^r. Pieter Timmermans, als Ingeniaris ordinaris, ‘omme soe dikwils hem sulcx geordonneert sal worden sich te laten vinden in alle steden, casteelen ende schantzen om aldaer te visiteren de fortificatien, ende opt onderhout derselver ende oock om nieuwe te maeken allen goet advys te gheven ende de selve in werck te stellen ende te vorderen soe hem sulcx belast wordt. Oock den crychsoversten tallen tyde te dyenen met syn goet advys ende vernuftheyt tzy in vuyrwercken oft andere handwercken ende behendicheden des hy sich is verstaende’. Zijn tractement was 40 gl. in de maand. (Commissieboek van Leic., bl. 17 verso.) Ten tijde van Maurits’ eerste veldtogten had de Republiek nog den uitstekenden Adriaan Anthonieszoon in dienst, die eerst door Prins Willem I aangesteld als Ingenieur en Raad der fortficatiën, naderhand den titel voerde van Sterkte-bouwmeester der Vereenigde Nederlanden en de ontwerpen gemaakt heeft van de meeste sterkten in zijnen tijd aangelegd, als bijv. van de Bourtangerschans, de Bellingwolderschans, de Schenkenschans, Enkhuizen, Lingen, Harlingen, enz. (Vriemoet Athenae Frisiacae, pag. 98.) Hij was een uitstekend wis- en sterrekundige, die groote diensten bewees bij het beleg van zijne vaderstad Alkmaar, waar hij de betrekking van Schepen en daarna verscheiden jaren die van Burgemeester bekleedde (Boomkamp, Alkmaar en deszelfs geschiedenissen). Vijf en veertig jaren later werd hij door Maurits weder in de Vroedschap dier stad aangesteld. (Brandt, Historie der Reform., II, bl. 858.)

2) ’Robert etc. Comme pour l’advancement de notre service avons trouvé convenir d’avoir quelques mineurs pour besoigner en terre, tant en villes assiegées que siegement d’icelles, scavoir faisons que pour le bon rapport que faict nous a esté de la personne de Adrien de la Croix et de son idoineté et experience au faict des mines, mesmes d’avoir esté encloz en la vilie de Maestricht et y avoir faict preuve de son art. L’avons commis et retenu, commectons et retenons par cestes pour M^r mineur avec aucthorisation pour tant mieux effectuer sa dicte charge lever trente mineurs pour servir en dessoubz luy au traictement asschavoir pour sa personne a l’advenant de cincquante livres de XL gr. pour le dict de la Croix et pour les aultres trente mineurs dixhuict semblables livres le tout par mois, et en besoignant aux mines auront augmentation jusques trente livres par mois dont ils seront tenuz d’apporter rectification du general de l’artillerie ou son L^nt des jours par eulx ouvrez auxdits mines ensemble passer monstre soubz rolle endroict leur gaiges susd^ts par devant le commissaire des monstres de l’artillerie sy aulcun y at, sinon par ledit general ou lieutenant comme dict est’ etc. (Commissie voor André de la Croix, van den 2den Julij 1586 in het Commissieboek van Leicester, bl. 51 verso.) Op den Staat van Oorlog van 1588 en 1589 (Rijks Archief) komt Andries de la Croix voor als Kapitein van 31 mineurs.

[p. LXXVI]

Hij voerde het bevel over het Korps Mineurs, dat onder het opzigt stond van den Controleur van het geschut ¹⁾, en waarbij sedert oudsher gewoonlijk Luikerwalen werden in dienst gesteld, wier aantal naar gelang van de behoefte vermeerderd of verminderd werd.

Het traktement van ieder mineur was achttien gulden, en wanneer hij in de mijnen werkte werd het hem berekend tegen dertig gulden in de maand.

De loopgravenarbeid bij belegeringen behoorde geheel en al tot den werkkring van den Generaal der artillerie ²⁾.

Zoo als reeds vroeger gezegd is, voerde Maurits, daartoe voornamelijk aangespoord door Willem Lodewijk, bij zijn leger de gewoonte in om den schansarbeid door zijne soldaten te doen verrigten. Voor het opwerpen der circumvallatie- en contravallatieliniën, iets dat tot hunne eigene veiligheid en bescherming tegen den vijand diende, werd hun geen afzonderlijke betaling gegeven, doch het delven der loopgraven en gallerijen, het opwerpen van batterijen, schansen, katten, in één woord, al wat tot de eigenlijk gezegde belegering behoorde, geschiedde tegen daggeld, tenzij er afzonderlijk pionniers voor dat werk aangenomen waren, of wel,

1) ’De heeren Staten hebben noch in ordinaris dienst een Comp^ie mineurs sterck dertich persoonen, welcke den Controlleur van de artillerie bevolen wort int leger synde te monsteren, ende opsicht te nemen off sy oock conform de rollen ende lysten van betaelinge sterck syn’. (Militaris instructiën en ordonnantiën, bl. 24.)

2) ’Item led. M^r et soubz luy le Lieutenant et Prevost de l’artillerie conduiront les trenchiez avecq le M^r des trenchies et aultres officiers, et feront les approches aux ville chasteaux et places et ordonneront les bateries ainsy que par le Capp^ne general, aura esté commandé’. (Instruction et ordonnance advisée. Instructieboek van 1586-1588, bl. 63 verso.)

[p. LXXVII]

het werd aanbesteed aan aannemers, die dan op hunne beurt de werklieden moesten betalen ¹⁾. De soldaten, tot het werk gekommandeerd, ontvingen boven hunne soldij, het voor dien tijd zeer aanzienlijke daggeld van 10 à 15 stuivers ²⁾. Wanneer men digt bij de vesting kwam, en het graven dus zeer gevaarlijk werd, werden de approches dikwijls bij de roede aanbesteed ³⁾.

Dat aanbesteden van den loopgravenarbeid bleef nog in gebruik lang nadat de Stadhouder zijne troepen er aan gewend had, tot den schansarbeid gekommandeerd te worden. De bezwaren, daaraan verbonden, bleven echter daarom niet onopgemerkt, want, zoo als Duyck bij het beschrijven der belegeringswerken voor Oldenzaal zegt ⁴⁾: ‘omdat d’aennemers van alsulcke wercken dickwils veel willen winnen ende daerom de werckers weynich geven, die dan geen groot gevaer willen staen, blyven sulcke periculeuse wercken dickwils onvolmaeckt als in desen geschiede, want omdat van den Stadt seer geschooten worde, liepen de werckers wech ende de korven bleven ongevult’.

1) Groot Placcaetboek, II, bl. 343.

2) Orlers, Oorlochsdaden van Maurits, bl. 143. – Volgens de Militaris Instructiën en ordonnantiën, bl. 36, kregen de werkers (soldaten) 10 en de commanderenden, mits dat sy de soldaten aendryven ende selffs medewerken 20 stuyvers daegs. Dan op dangereuze ende perykeloose plaetsen geeft men somwylen meer doch met consideratie hetselve getrocken wort in consequentie’.

3) Journael van Duyck, II Boek, 19 Julij 1595. – Op de onmiddellijk volgende datums vindt men verscheidene opgaven vermeld van de prijzen, waarvoor de belegeringswerken werden aanbesteed, als bij voorbeeld:
Voor eene batterij van 10 stukken, binnen eenen dag op te werpen, 350 gl.;
Voor een tranchee, om de beide legers buiten de stad (Grol) te vereenigen, 38 stuivers de roede;
Voor eene gallerij door de gracht, in vier dagen te voltooijen, 1400 gl.
Elders (6 Julij 1596) vinden wij in Breda aanbesteed het opwerpen van eene halve maan met voorliggende gracht ter breedte van 30 voet en ter diepte van 3½ voet beneden den waterspiegel tegen 18 gl. de roede; 6 Augustus 1596 het opwerpen van het fort van Neuzen, hebbende volgens het bestek een walgang van 600 roeden, 42000 gl.

4) Journael, III Boek, 21 October 1597.

[p. LXXVIII]

De aanbesteding der werken geschiedde door eenen Controlleur van fortificatien, terwijl het opzigt over den batterijbouw opgedragen was aan twee batterijmeesters, ook Conducteurs van de batterijen genoemd.

Aan eene eigenlijke opleiding van Ingenieurs werd in den tijd vóór Maurits niet gedacht, daar men tot het vervullen dier betrekking eenvoudig zoodanige personen uitzocht, die men daarvoor geschikt oordeelde, gewoonlijk wiskunstenaars of bouwkundigen, die zich door eigen studie met de militaire fortificatie hadden vertrouwd gemaakt. De Prins evenwel wijdde ook hieraan bijzondere zorg; hij liet de toekomende ingenieurs bijzonder onderwijs geven aan de Universiteit te Leiden en zond ten dien einde in Januarij 1600 aan de Curatoren eene instructie, die hij door Simon Stevin had doen opmaken, en waarin zoowd het theoretische als het praktische onderwijs geregeld werd ¹⁾.

Nadat in dit stuk eerst de bepalingen zijn opgenomen omtrent de uitgebreidheid aan het onderwijs in de wiskunde en het landmeten te geven, luidt het verder:

‘Hierin genoeg ervaren wesende sullen bequaem syn om tot de fortificatie ofte sterk-bouwinge te komen, waertoe bereid sullen worden houten ofte aerde botsen ²⁾ van schanssen ende bolwercken, ende daermede geleerd hebbende de eigen namen, soo sal het trecken van plannen ofte grondteekeningen van steden haer luiden ligt vallen, ’twelk men hun van steden ook dadelyk sal doen te werk stellen.

Sy sullen ook tekenen op ’t papier den omtrek van schanssen ofte steden met vier ende meer bolwerken, waar af men alsdan hen luiden de maten sal geven, ende sullen daarna sulcke sterkten op ’t veld tekenen met bakens.

1) Instelling en Instructie van en voor een Lector of Leezer in de Duitsche taale om de telkonsten en ’t landmeeten ten dienste der Ingenieurs, en Vestingbouwkunde op de Universiteit te Leyden te leeren. (Extract uit de Resolutiën van Curateuren en Burgemeesteren den 10 Januarij 1600. – Van Mieris, Handvesten enz. van Leyden, bl. 526.)

2) Nabootsingen.

[p. LXXIX]

Dusverre gekomen zynde, sullen mogen in de somer trecken na ’t leger, ofte ter plaetse daar sterckten gebouwd werden, ’t welk den genen best gelegen sal zyn, die als soldaten, in dienst wesende, dan te velde moeten komen, ende sien daer de saken selfs, ja helpen die met er daet bevorderen.

Ende daertoe gekomen wesende, dat sy ’t land alsoo oorbaren dienst konnen doen, sullen henluiden, die willen, des winters tot Leyden mogen oefenen, als voren geseid is, in diepsinniger stoffen, die daer geleerd sullen werden, om tot alle saken, de Ingenieurs ontmoetende, nog vaster ende volkomelijcker voorsien te wesen.

De lessen van telling ende meting op papier sullen een half uur lang gedaen werden in ’t gemeen, ’t ander half uur sal volbragt werden met elck een in ’t bysonder te beantwoorden ende onderwysen van ’t geene sy vragen ende uit de gemeene lessen niet verstaan hebben.

Ende, want degenen die dadelyk met Ingenieurshandel omgaan, met malkander geen latyn en spreken, of immers seer selden, maar dat men in elk land des lantsspraak gebruikt; soo en sullen desen lessen niet in ’t Latyn, François of andere tale gedaen werden, maar alleenlijck in ’t Duits.

Men verstaet ook, dat alle diegeenen die tot ’t leeren deser konst van Ingenieurs toegelaten werden, eerst sullen beloven ende sweren aen den vyand deser landen daermede geen dienst te doen’.

Op voormelden datum (10 Januarij 1600) werd de bekende Ludolf van Keulen tot leeraar in de wiskunde aan de Universiteit te Leiden aangesteld.

Geneeskundige dienst.

De militaire geneeskundige dienst liet in die dagen veel te wenschen over, hoewel ook hier, even als in de overige onderdeelen van het krijgswezen, verbetering merkbaar was.

Voor de gewone dienst bij het leger te velde was, zoo als reeds boven gezegd is, bij ieder vendel voetknechten en bij de Artillerie een zoogenaamde Chirurgijn aangesteld. Wanneer wij evenwel de

[p. LXXX]

bekwaamheid van deze Chirurgijns, die ook meermalen onder den naam van barbiers voorkomen, afmeten naar het aanzien, waarin zij stonden, dan was zij voorzeker maar zeer gering. Niet alleen toch, dat zij bij de vermelding van het kader, dat tot de kompagnieën behoorde, onder de korporaals en tamboers gerangschikt werden, maar hunne gagie bedroeg ook niet meer dan 12 gl. in de maand, terwijl die van de korporaals 16 gl. was.

De Meester-Chirurgijns daarentegen stonden in alle opzigten op veel hooger trap, en werden rijkelijk bezoldigd ¹⁾. Hun aantal was zeer gering, te oordeelen naar de weinige commissiën, die wij van hen vinden opgeteekend. Bovendien is dit ook af te leiden uit de omstandigheid, dat zelfs nog op den 12den Maart 1591, dus zeer kort voor dat het leger te velde ging, door de heeren van Keenenburg en Pauli in den Raad van State werd te kennen gegeven, ‘dat Syne Excellentie wel goedt ende noodigh soude vinden, dat een medecyn tot ’s Lands gagiën aengenomen werde, om in den Leger onder het Crys-volck te dienen, ende dat Doctor Augustinus Strobanus daertoe soude mogen aengenomen worden’ ²⁾.

1) ’Volcht noch int leger een Doctor in de Medecyne die ordinaris by Syn Ex^cie is, ende houd des swinters zyn residentie in den Haege, plach ordinaris ter maent te hebben hondert guldens ende in de leste jaeren heeft hy niet meer gehadt als vyftich guldens, ende te velde zynde noch hondert guldens ende all ten twee en dertig dagen en deffroyement van wagen en scheepsvrachten ende de tafel van Zyn Ex^cie.
’Item syn noch in dienst drie chirurgyns, die gehouden zyn, het leger te volgen ende haer te vernoegen, waar sy gesonden worden, tsy in belegerde plaetsen ofte elders, ende zyn dese gehouden, tot haeren coste medetenemen medicamenten voor ’t geheele leger tot dry verbanden buyten costen van gequeste, hebbende yder sjaers 800 guldens, boven defroyementen van wagens en scheepsvrachten, ende de vrije tafel te velde zynde by de Edelluyden van Syn Ex^tie’. (Militaris Instructiën en Ordonnantiën, bl. 46.)

2) Op den Staat van Oorlog van 1595 wordt Strobanus ‘Doctoor in de medecyne’ vermeld met een tractement van 150 gl. in de maand, wanneer hij in het leger was en eenen apotheker hield; – buiten het leger trok hij slechts 50 gl. (Resol. van den Raad van State, 12 Maart 1591.)

[p. LXXXI]

In het Commissieboek van den Raad van State ¹⁾ vinden wij ook het bewijs, dat er in het jaar 1588 eene betrekking werd ingesteld, die eenige overeenkomst had met die van Inspecteur van de geneeskundige dienst in onzen tijd. Immers in de commissie, waarbij M^r. Adriaen van de Spiegel ²⁾ tot Meester-Chirurgijn wordt benoemd, lezen wij niet alleen, dat hem uitdrukkelijk belast wordt, ‘opsicht ende sorge te draghen over allen den gequetsten ende crancken soldaten ende bootsvolck in slandts dienste wezende zoo te water als te lande, dieselve te visiteren ende nae syne goede experientie met Gods hulp te cureren’, maar daarenboven: ‘oyck de goede opsicht te hebben over de andere Chirurgiens onder onzen Compagnien te water ende te lande dienende, ten eynde sy hun totten gequetsten ende crancken ernstelick quyten ende dezelve nyet en versaymen’. Deze Adriaen van de Spiegel had een tractement van slechts honderd gulden in de maand, ‘waerop hij gehouden wordt alle medicamenten ende wat daer aen is clevende op zijn eigen costen te besorgen, ende oyck twee geschikte dienaers t’ onderhouden’. Natuurlijk moeten hier onder alle medicamenten’ alleen die verstaan worden, welke hij persoonlijk in zijne eigene praktijk noodig had, zoo als dan ook eene dergelijke bepaling in de commissien van ieder der meester-chirurgijns voorkomt. De medicijnen enz., welke zij en ook de chirurgijns van de kompagnieën behoefden, werden door den Apotheker bij het leger te velde medegevoerd ³⁾.

1) Bl. 60 verso.

2) Adriaan van de Spiegel had reeds gedurende het beleg van Antwerpen als Chirurgijn van het leger gediend. Bij de komst van Leicester was zijne Commissie opgehouden. Hij is daarna Chirurgijn van den Graaf van Hohenlo geweest (Bor, XXI, pag. 752) en overleed in 1617.

3) ’Eenen Apothecaris is mede gehouden het leger te volgen met een winckel gestoffeert volgens de lyste daervan gemaeckt tusschen hem en de Heeren Staten ende versiet dezen Apothecaris alle frontiersteden van alle medicamenten, ende heeft desen geen tractement, dan alleenlycken defroyement van scheeps- en wagenvrachten, ende de vryheit dat nimant in ’t quartier van Syn Ex^tie eenige speceryen mach vercoopen dan hy alleen’. (Milit. Instr. en Ordonn. bl. 46.) Hierna laat de schrijver eene uitvoerige lijst volgen van hetgeen de Apotheker verpligt was te velde mede te nemen.

[p. LXXXII]

Eigenlijke militaire hospitalen bestonden er toen ter tijde nog niet; alleen vinden wij ergens melding gemaakt van eene ambulance bij het leger te velde ¹⁾. Van oudsher was het gebruik, dat wanneer er eenig gevecht was geleverd, de gekwetste soldaten in de nabijgelegen steden werden opgenomen en verpleegd door de stadschirurgijns, die daartoe op de tractementen, welke zij van de stedelijke regeringen trokken, verpligt waren, en hoogstens nog eene kleine vergoeding van de manschappen daarvoor konden vorderen ²⁾.

Dat dit dikwijls aanleiding tot afpersingen gaf, blijkt niet alleen uit den hieronder aangehaalden brief, maar ook uit eenen dergelijken van eenigzins lateren datum, insgelijks uit het archief van Wijk bij Duurstede afkomstig ³⁾, waarbij de Raad van State zich beklaagt, dat twee chirurgijns aldaar de paarden en de wapenen van gekwetste ruiters, die zij onder hunne behandeling hadden, aangehouden en als pand voor de door hen gevorderde betaling in beslag genomen hadden. ‘Is derhalve’, zegt de Raad, ‘alsnoch onse ernstige meyninge, by UL. ordre gestelt worde, dat de arme soldaten niet beschat ofte verongelijkt, noch heur peerden gearresteert en worden tot slants groot achterdeel. Maer begeeren UL. hun authoriteyt interponeren, dat de chirurgijns met redelicken sallaris hun sullen laten genoegen, d’ welck aen der soldaten gagiën allencxkens soude mogen gevonden ende ingehouden worden’.

Sedert den tijd van Maurits zijn ruim twee eeuwen verloopen

1) In het akkoord omtrent het vrijlaten en loskoopen der wederzijdsche gevangenen in 1602 met den Aartshertog Albertus gesloten, wordt gesproken van ‘alle de Officiers van ’t gasthuis des legers’. (Journael van Duyck, VII Boek, 14 Mei 1602.)

2) ’Ende want buyten alle goede oude gewoente, maniere van doene ende alle redelicheyt is, een goede soldaet in zynen buydel te slaen, dye in zyn lichaem smarte genoech geleden heeft, zoe men oyck in alle voorgaende oorloghen altijt gesien heeft, dat de gequetste werden in den naest gelegen steden gebracht alwaer deselve by de stadtchirurgijns op de gagie dye zy van de selve steden ontfangen, ende op eenighe extraordinaire vergeldinghe plegen gecureert te worden’. (Brief van den Raad van State aan de regering van Wijk bij Duurstede, van den 7den Augustus 1585, opgenomen in de Kronijk van het Hist. Genoots. te Utrecht, III Serie, 4de deel, bl. 34.)

3) Id., bl. 35.

[p. LXXXIII]

voordat de geneeskundige dienst de plaats innam, waarop zij billijkerwijze in het welbegrepen belang van het leger aanspraak mogt maken.

Eenige andere betrekkingen bij het leger.

De hoogste waardigheid was die van Kapitein-Generaal, de eigenlijke Opperbevelhebber van de krijgsmagt. Deze betrekking was van de vroegste tijden af verbonden aan die van Stadhouder; de plaatsbekleeder van den Vorst was in het gewest, waarover hem het bestuur was gegeven, uit den aard der zaak tevens bevelhebber van de troepen. Na de vestiging der Republiek bleef ook deze inrigting even als zoo vele anderen regtens bestaan, en dientengevolge was Maurits van Oranje aanvankelijk slechts Kapitein-Generaal van Holland en Zeeland; later werd hij het van Gelderland en Utrecht enz., naar gelang ook deze gewesten hem tot hunnen Stadhouder benoemden ¹⁾. Hoezeer hij in de werkelijkheid als Opperbevelhebber van het leger der Republiek optrad, is hem echter nimmer, even als later aan Frederik Hendrik en zijne opvolgers, eene aanstelling als Kapitein-Generaal van de Unie gegeven.

Op den Kapitein-Generaal volgde onmiddellijk in rang zijn plaatsvervanger, die den titel van Luitenant-Generaal, of ook wel dien van Overste-Luitenant voerde ²⁾; terwijl ook nog in enkele gevallen de rang van Veldmaarschalk gegeven werd, eene betrekking, waaraan het opperbevel over het krijgsvolk verbonden was, en de authorisatie om het tegen den vijand te gebruiken, ‘met voorweten, correspondentie ende Consent van de Heeren Gouverneurs der respective Provincien’ ³⁾.

1) Den 19den Julij 1588 werd Maurits ook aangesteld tot Kapitein-Generaal van Brabant en Vlaanderen. (Commissieboek van den Raad van State van 1588- 1591, bl. 45.)

2) Zie de Commissie voor Johan Philips, Graaf tot Valckesteyn, tot Overste- Luitenant van den Graaf van Nieuwenaar in het kwartier van Zutphen, van den 10den Maart 1589. (Id., bl. 71.)

3) Zie de Commissie voor Joost de Zoete, Heer van Villers, tot Veldmaarschalk van de Vereenigde Provinciën van den 9den Augustus 1588. (Id., bl. 21.) – Na zijnen kort daarop gevolgden dood is evenwel de betrekking van Veldmaarschalk voorloopig niet meer vervuld.

[p. LXXXIV]

Het bevel over de vestingen werd gegeven aan Gouverneurs. Zij voerden het kommando over het garnizoen, waren verpligt de vrijheden, regten en privilegiën der ingezetenen te beschermen, de ordonnantiën op het stuk van den krijgshandel en andere zaken tot de gemeene welvaart dienende, scherpelijk te onderhouden, en over alle voorvallende zaken met de Staten Generaal te corresponderen. Zij mogten geen krijgsvolk in of uit de hun toevertrouwde sterkte laten trekken, dan met goedvinden van Hunne Hoogmogenden en met patenten van Zijne Excellentie ¹⁾.

De kommandanten der forten voerden den titel van Hoofd- en Superintendent.

De Gouverneur eener vesting werd hoofdzakelijk in zijne werkzaamheden ondersteund door een Wachtmeester, wiens betrekking het best vergeleken kan worden met die van de plaatselijke kommandanten van onzen tijd. Hij was verpligt altijd in persoon bij het openen en sluiten der poorten tegenwoordig te zijn, de wachten te stellen, ‘de loose of het woord’, te ontvangen van den Gouverneur en het aan de officieren die de wacht hadden, mede te deelen en voorts goede discipline onder het krijgsvolk te doen onderhouden, en voor het bewaren van vrede en eendragt tusschen militairen en burgers te waken. Hij moest het opzigt houden over de wallen, de grachten, het geschut enz., en van al wat daaraan mogt ontbreken kennis geven aan den Gouverneur. Een dadelijk kommando over de troepen had hij in zijne hoedanigheid van Wachtmeester niet ²⁾.

In belangrijke vestingen hadden deze Wachtmeesters den rang van Sergeant- Majoor, die ongeveer gelijk was aan dien van Generaal- Majoor in onze dagen, en zoo vinden wij dan ook herhaaldelijk

1) Zie onder anderen de Commissie voor Charles de Heraugière, als Gouverneur van ’t Slot en de Stad Breda van den 26sten Maart 1590. (Id., bl. 125 verso.)

2) De instructie voor de wachtmeesters, van den 9den December 1593, is te vinden in het Receuil van Placcaten rakende den Oorlog, I deel, N^o. 21.

[p. LXXXV]

gewag gemaakt van den Sergeant-Majoor van deze of gene vesting ¹⁾.

Bij het leger te velde was ook een Sergeant-Majoor of Wachtmeester-Generaal aangesteld, wien opgedragen was ‘te houden en bij het krijgsvolk, zoo te paard als te voet te velde wezende, te doen houden alle goede wacht en wake, zoo, bij dag als bij nacht, zoo de tijd en gelegenheid vereischen zal’ ²⁾. Hij was belast met het opstellen der wachten, het uitzenden van verkenningen naar de zijde van den vijand, het inwinnen van berigten, in één woord, met alles wat op de veiligheidsdienst in de legerkampen betrekking had ³.

De dislocatie van het leger was opgedragen aan een Kwartiermeester ⁴⁾, die in overleg met den Opperbevelhebber, aan de verschillende troepenafdeelingen van het leger te velde hare kwartieren moest aanwijzen.

1) Zie de Commissie voor den Kapitein Lambert Charles, als Sergeant-Major van het Slot en de Stad Breda, van den 26sten Maart 1590. (Commissieboek van den Raad van State van 1588-1591, bl. 126 verso.)

2) Zie de Commissie voor Adrien Plouchart, gezegd Cressonnière, als Sergeant-Major of Wachtmeester Generaal van het leger, van den 21sten November 1591. (Id., bl. 122 verso.)

3 ’Robert, Conté de Leicester etc. ....scavoir faisons que pour la bonne cognoissance que nous avons de la personne de Thomas Cheston et de ses leaulté, experience et bonne diligence, luy avons establi, ordonné et commis, establissons ordonnons et commectons par ces presentes en l’estat de Capitaine et Chef d’escoutte et de guet, dict en anglois Schoutmeester, lui donnant plein pouvoir authorité et mandement especial d’Icelluy estat doresnavant tenir et desservir, poser et asseurer les Corps des gardes du camp pour meilleure asseurance dicelluy en tel nombre et endroict que conviendra et luy sera ordonné par le general ou mareschal da Camp, avoir bon soing que par les gens de guerre soit tenu bon guet et garde tant de jour que de nuict, poser et mectre lesd. Corps des gardes et sentinelles a cheval, recepvoir Ie mot de guet du dict general ou mareschal de Camp et apres la distribuer a ceulx qui seront des gardes qu’il appertiendra, porter bon soing et vigilance que le general ou mareschal de Camp soit adverti de toutes entreprinses embuscades et intelligences qu’il descouvrira de l’ennemy tant aux advenues du Camp que ailleurs’, etc. (Commissieboek van Leic., bl. 48.)

4) Zie de Commissie voor Seino van Dort, Heer van Dort, als Kwartiermeester, van den 4den Mei 1590. (Commissieboek van den Raad van State van 1588-1591, bl. 119 verso.)

[p. LXXXVI]

De Advocaat-fiscaal van den Raad van State was belast met het onderhouden van de plakkaten en ordonnantien ‘mitsgaders om der gemeene saecke gerechticheid in ’s landts saecken onder den Raede van State der Vereenichde Nederlanden ressorterende voor te staan, te sustineren, ende te defenderen’.

Als zoodanig was hij ook de voornaamste regterlijke beambte voor de krijgsmagt, en ‘gehouden de Veldoversten ende Maerschalck van den legher als fiscael te assisteren, de aenclachten helpen formeren, ende de saecken te instrueren, totter sentie excluz’ ¹⁾.

Het in hechtenis nemen en bewaren van de beschuldigden en het executeren der veroordeelden was opgedragen aan den Generaal geweldige provoost over al het krijgsvolk te voet en te paard ²⁾, die in alles wat zijn ambt betrof, in overleg trad met den Auditeur-Generaal ³³⁾, en wien tot uitvoering zijner bevelen een zeker aantal beredene en onberedene geregtsdienaars was toegevoegd ⁴⁾.

Bovendien waren er, tot handhaving der militaire justitie in de verschillende gedeelten van de Republiek, Auditeurs-Militair aangesteld ⁵⁾, en bij de onderscheidene afdeelingen van het leger afzon-

1) Zie de Commissie voor Anthonis Duyck als advocaat fiscaal van den Raad van State. (Commissieboek van den Raad van State van 1588-1591, bl. 41.)

2) Zijne uitvoerige instructie is te vinden in het Commissieboek van Leicester, bl. 73 verso.

3) Id., art. 6 der Instructie, bl. 73^a verso.

4) De Raad van State schreef den 14den Augustus 1590 aan de Staten der gewesten onder anderen: ‘.....ende dewijlen den soldaten dagelijckx loopen moescoppen uyt het leger, den huysluyden grooten overlast aendoende, dat Sijn Excellentie soude goedt vinden dat den Generaal Provoost mogte met twaelff dienders, als ses te peerde en ses te voete, werden versterckt. (Resol. van den Raad van State, 14 Augustus 1590.)

5) Aan deze schijnt, wanneer hun regtsgebied zich over eene of meer grensvestingen met de omliggende landstreek uitstrekte, den naam van Commissaris in de frontierplaatsen gegeven te zijn. Immers de instructie voor den Auditeur militair binnen Bergen op Zoom, Ambrosius Martini (Commissieboek van den Raad van State van 1588-1591, bl. 62 verso) is volkomen gelijkluidend met die voor den Commissaris in de frontierplaatsen van de Meijerij van den Bosch, Verreyck. (Id., bl. 116 verso.)

[p. LXXXVII]

derlijke provoosten, die hunne rapporten aan den Provoost-Generaal moesten inleveren. Eindelijk vinden wij nog melding gemaakt van de aanstelling van een Gerichtscholte over het krijgsvolk in het Vorstendom Gelder, Graafschap Zutphen en de stad, steden en landen van Utrecht, wiens betrekking ongeveer dezelfde schijnt geweest te zijn als die van Auditeur-Militair.

Hem was opgedragen om ‘Clage ende antwoort rede ende wederrede aen te hooren, een yegelicken sonder aensien van persoonen den rijcken als den armen, ende den armen als den rijcken, goet cort ende onvertogen recht te laten wedervaren ende voorts alles te doen wat eenen oprechten ende vromen Gerichtscholte schuldich is ende behoort te doen, volgende den inhoud der Keyserlicke Malefizrechten ende hercomen, mitsgaders alzulcke placcaten, ordonnantien ende acten gemaeckt op de krijchsdiscipline ’t stuck van sauvegarden ende dergelicke tenderende tegens de foulen, ongeregeltheden ende andere disordren van de soldaten’ ¹⁾.

De militaire regtspleging eindelijk was opgedragen aan krijgsraden, die niet uit een bepaald aantal personen waren zamengesteld, maar waartoe alle ‘presente Capiteynen, Lieutenanten en Vaandrigs’, onder het voorzitterschap van den kommanderenden Officier werden bijeengeroepen ²⁾.

De Artillerie-Officieren werden niet tot leden van eenigen krijgsraad gekommandeerd, tenzij de aangeklaagde een artillerist was, als wanneer de krijgsraad uitsluitend uit Artillerie-Officieren bestond ³⁾.

Overigens was de Raad van State de opperste militaire regter, hoezeer Maurits den zoogenaamden Hoogen Krijgsraad – oorspronkelijk niets anders dan een krijgsraad te velde – tot een permanente regtbank gemaakt schijnt te hebben.

1) Commissieboek van den Raad van State van 1588-1591, bl. 62.

2) Zie Art. 65 van den Articulbrief van 1590.

3) Dit blijkt uit de Order van den 30sten October 1752, waarin wij lezen: ‘Aangezien d’Artillerie Bediendens in de Garnisoenen door het gering getal hunner Officieren, geen particulieren krijgsraad kunnen formeeren, gelijk voor dezen in het Veld, zoo zal voortaan in de garnisoenen een Officier van d’Artillerie bij de te houdene krijgsraden worden gecommandeert’, enz.

[p. LXXXVIII]

Aan dezen Hoogen Krijgsraad werd van de vonnissen, door de krijgsraden gewezen, geappelleerd, en zulks niettegenstaande men ook aan den Raad van State appelleerde ¹⁾, eene onregelmatigheid, die nog lang daarna schijnt voortgeduurd te hebben. In geval van gemeene delicten werden de informatiën en de krijgsraad door magistraatspersonen bijgewoond ²⁾.

Wat ten slotte de aanstelling betreft tot de verschillende hier boven omschreven betrekkingen bij het leger, deze ging, zoo als vroeger gezegd is, in het algemeen van den Raad van State uit, behoudens het regt van de Provinciale Staten om enkele benoemingen zelf te doen, en tot anderen eene voordragt van eenige geschikte personen op te maken.

In het jaar 1618 werd er eene regeling omtrent het aanstellen van de Kapiteins en mindere Officieren door de Staten Generaal vastgesteld, waarin onder anderen het volgende voorkomt ³⁾.

‘Dat eenige Ritmeesterschappen van de Inlandtsche natie vervallen wesende, de respective betaelende provincien nomineren sullen drye persoonen tot elck vacerende compaignie, wel lettende op derselver personen bequaemheyt, boven dewelcke oock noch de Lieutenant ende Cornette derselver Comp^ie voor genomineert sullen gehouden worden, vuyt welcke vijff persoonen de Heeren Stadthouders respective eenen tot Ritmeester sullen kiesen.

1) Rapport der Commissie van Mil. Wetgeving, 8 April 1807. – Zie Vreede, Ontwerpen van strafwetten en regtspleging, 1ste stuk, bl. 19.

2) Van Hasselt, De Judicio Militari, I, pag. 26.

3) Ordre by Zyne Ex^ie, Zyne G. Graeff Willem Lodewijck van Nassau, Stadthouder enz, de Heere Prince Henrick Fred. van Nassau enz. ende den Raedt van State, volgens de resolutie der Ho. Mo. Heeren Staten Generael vanden 2 May 1616 geraempt, om deser landen Crychsvolck, soo te peerde als te voete, tot derselver landen dienst bequaemer te maecken ende te houden, als tselve tot noch toe is geweest. (Resol. St. Gen., 6 Dec. 1618.) In dit stuk vindt men onder anderen de volgende opmerkelijke bepaling:
’Dat voortaen geene vercoopingen oft oversettingen van Capiteynschappen oft andere Crychs-Officieren en zullen meer mogen toegelaten worden, ten waere met goede kennisse van saken’.

[p. LXXXIX]

‘Oock de Ritmeesterschappen te velde vervallende, sullen bij de respective Heeren Stadtholders datelijck gegeven worden, soo als tot noch toe.

‘Ende belangende de vuytheemsche Compaignien, zullen dezelve vergeven worden bijde voorsz. Heeren Stadthouders, met advis vanden Heere Prince Henrick als Generael vande Cavaillerie.

‘Des sal int confereren vande Ritmeester oft Capiteynschappen ernstelick ende voornementlick gelet worden opte gene die deur heure goede diensten ende cloecke daden heur recommandabel gemaeckt hebben. Ende en sullen oock geen Ritmeesters oft Capiteynen gestelt worden, dan die ten minsten vier Jaeren tlandt gedient hebben. Ende belangende de Lieutenanten, Cornetten ende Vendrichs, dat dezelve sullen moeten gedient hebben drie jaeren, overal in gelijckheyt van bequaemheyt de ingeborene vant landt prefererende.

‘Wat aengaet de Lieutenanten, Cornetten ende andere officieren, dat deselve gestelt sullen worden bijden Heere Prince Henrick, zoo wel als gelijcke authoriteyt wordt toegestaen den Colonels vande Regimenten der vuytheemsche natien’.

Bij de Infanterie werden dezelfde bepalingen gemaakt omtrent het vervullen der opengevallen kapiteinsplaatsen; bij de vreemde kompagnieën Infanterie moest door den Stadhouder het advies van de Colonels ingewonnen worden.

Tot het aanvullen der Luitenants- en Vendrigsplaatsen moest de betalende provincie den Kapitein der kompagnie ontbieden, die den persoon noemde, wien hij voor die betrekking het geschiktst oordeelde, hetzij uit zijne kompagnie of uit eene andere; daarop droeg de provincie een drietal personen en daarenboven, als het een Luitenantsplaats was, ook den Vendrig, aan den Stadhouder voor, die daaruit eene keus deed ¹⁾. Men moest ten minste vier jaren gediend hebben om tot Kapitein en drie jaren om tot Luitenant of Vendrig te worden aangesteld.

1) Dit was tot dien tijd toe reeds gebruikelijk geweest. – Zie Resol. van de Staten v. Holl., 9 Nov. 1618.

[p. XC]

In de vreemde kompagnieën werden de Luitenants en Vendrigs aangesteld door de kolonels op advies van de Kapiteins en met ‘goede kennisse’ van de Stadhouders.

De aanstelling tot alle andere lagere rangen verbleef aan de Kapiteins.

Het stelsel, dat de onderscheidene provincien de bevelhebbers over het krijgsvolk, dat ten hare repartitie stond, zouden aanstellen, is eerst in 1651 aangenomen.

In dezelfde ‘Ordre’ van het jaar 1618 komt ook een voorstel voor tot het pensioneeren van oude en voor de dienst ongeschikt geworden krijgslieden, namelijk: ‘Dat de Ruyteren die ...... bevonden sijn .... mits heuren ouderdom ende verlempheyt totten dadelijcken landtsdienst onbequaem te sijn, sullen affgedanckt, ende weder andere bequaeme inde plaetse aengenomen worden, ende datmen deselve onbequaeme sal toeleggen eene paye van 14 ofte ten minsten 12 gl. ten 42 dagen, ende dit alles voor dese reyse, sonder naemaels getrocken te mogen worden in consequentie.

‘Datmen de Officieren die insgelijcx deur ouderdom ende vermincktheyt onbequaem syn, mede soude mogen licentieren, mits deselve toeleggende een redelijck onderhout, als eenen Lieutenant 50, eenen Cornet 40, eenen quartiermeester 30 ende elcken Corporael 16 gulden ten 42 dagen’.