Een eeuw strijd voor Nederlands cultureel erfgoed

[p. 191]

Hoofstuk 4
De periode 1919-1945

1 Inleiding

In dit hoofdstuk zal in de eerste plaats aandacht worden geschonken aan twee publikaties die allebei beoogden aan te geven hoe het Nederlandse museumbestel, althans het grootste gedeelte ervan, zou moeten worden gereorganiseerd, wilde dit beter dan tot dusverre tot zijn recht komen.

Voorts komen aan de orde de veranderingen, die zich op museaal gebied in deze periode hebben voorgedaan, al dan niet in overeenstemming met of als uitvloeisel van hetgeen in deze publikaties is neergelegd. Voor zover deze veranderingen de afzonderlijke musea betreffen, zullen zij bij de bespreking daarvan worden bezien.

Verder heeft het hoofdstuk betrekking op de oprichting van een instelling, die in de eerste plaats van belang is voor de kunstmusea, nl. het tegenwoordige Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie. Ook zal de nog vrij schaarse bemoeienis van de Rijksoverheid met de niet aan het Rijk toebehorende musea ter sprake komen.

2 Een ‘boekje’ en een rapport

In het begin van het vorige hoofdstuk is opgemerkt dat in de tijd waarop dit betrekking had, het vraagstuk aan de orde begon te komen of de organisatie van het museumwezen in ons land en de verdeling van het Nederlandse museumbezit zoals zich dat in de laatste honderd jaar had gevormd wel voldeed, dan wel hoe hierin verbetering zou kunnen worden gebracht. Tevens werd vermeld, dat het nog niet de Rijksoverheid was die zich met deze problematiek was gaan inlaten maar dat het vooral de Nederlandse Oudheidkundige Bond is geweest, die hieraan aandacht heeft besteed. Het Rijk doet dit eerst nadat in 1918 het ministerie van onderwijs, kunsten en wetenschappen is gevormd. In datzelfde jaar was een publikatie van de Bond verschenen; het rechtstreeks gevolg ervan was de instelling van een rijkscommissie, die in 1921 met haar rapport gereed kwam. Het lijkt daarom logisch beide publikaties in één verband te bezien.

De in 1898 opgerichte Nederlandse Oudheidkundige Bond - later zou deze vereniging het predikaat ‘Koninklijk’ deelachtig worden - heeft in een reeks vergaderingen, de eerste op 26 januari 1911, een aantal problemen betreffende het Nederlandse museumwezen besproken.¹ Na veel wederwaardigheden, zoals een opdracht aan een commissie tot nadere formulering, liet de Bond een boekje verschijnen onder de titel ‘Over hervorming en beheer onzer musea’.²

Het begint met een voorwoord van de commissie in haar uiteindelijke samenstelling³ over de totstandkoming van wat zijzelf als een ‘boekje’ aanduidde; daarop volgen drie brochures, getiteld i Reorganisatie onzer Rijksmusea, ii Handleiding voor het beheer onzer plaatselijke historische musea, iii De opleiding van onze museum-directeuren; het slot wordt gevormd door 76 tijdens de vergaderingen van de Bond aangenomen stellingen, die in hoofdzaak op deze drie brochures betrekking hebben. De stellingen zijn verdeeld in vier groepen, 13 ‘algemene stellingen’, 9 over de oprichting van een historisch museum, 39 over plaatselijke historische musea en tenslotte 15 over de opleiding der aanstaande kunsthistorici en museumambtenaren.

In de eerste brochure wordt De Stuers geprezen om de opruiming van het Koninklijk

1 De vergaderingen en excursies van de Kon. Nederl. Oudheidkundige Bond hebben tegenwoordig in hoofdzaak of uitsluitend betrekking op de monumentenzorg. Dat voorheen ook het museumwezen herhaaldelijk aan de orde is gekomen, schijnt thans in vergetelheid te zijn geraakt: in de overzichtsrede ter gelegenheid van de viering van het 75 jarig bestaan op 16 februari 1974 werd hiervan althans in het geheel geen melding gemaakt.

2 Leiden z.j. (1918).

3 Mr. S. Muller Fz., voorzitter, dr. C. Hofstede de Groot, A. Pit, prof. dr. Jan Veth, prof. dr. W. Vogelsang, dr. H.E. van Gelder.

[p. 192]

Kabinet van Zeldzaamheden, vooral omdat daardoor in het Mauritshuis meer ruimte voor het Koninklijk Kabinet van Schilderijen vrijkwam, en om de schepping van het Nederlands Museum van Geschiedenis en Kunst, maar als tekortkoming wordt hem aangerekend, dat er geen plan van organisatie aan het samenstel der rijksmusea ten grondslag ligt.⁴ De organisatie van het Rijksprentenkabinet wordt gebrekkig genoemd omdat daarin niet thuis zouden behoren de door Franken geschonken verzameling Nederlandse portretten, de historische atlas van Frederik Muller en de door het ministerie van oorlog afgestane historisch-topografische, militair-kartografische atlas Halma. Slechts de verzameling oude Nederlandse tekeningen wordt een ‘natuurlijk aanvulsel’ genoemd.⁵ Hoewel De Stuers zoals vermeld eerst werd geprezen om de schepping van het Nederlands Museum, wordt dit toch een ‘misgeboorte’ genoemd, omdat het tegelijk de geschiedenis en de kunst wil dienen. ‘Geen directeur vermag te gelijk een kunstmuseum en een historisch museum goed te dienen. Vooreerst omdat het beheer van deze twee musea zóó uiteenlopende gaven en kundigheden vordert, dat geen mensch ze behoorlijk kan omvatten. Maar bovendien omdat het van de onpartijdigheid van een enthousiast (en elke museumdirecteur behoort min of meer een enthousiast te zijn) niet te vergen is, dat hij in koele onpartijdigheid aan elk dezer zoo uiteenloopende richtingen zal geven wat haar toekomt’.⁶ Daarom zou uit het Nederlands Museum de afdeling ‘Zeden en Gewoonten’ moeten verdwijnen. Intussen werd veel bewondering geuit voor hetgeen Pit in de laatste jaren tot verbetering van het museum had gedaan.

Het Rijksmuseum Huis Lambert van Meerten schijnt volgens de brochure een tweede museum van kunstnijverheid te gaan worden maar zeker zou dat niet zijn bij gebrek aan een programma.⁷

Terwijl het Rijks Ethnografisch Museum ondanks zijn deplorabele huisvesting op een gezonde en juiste basis staat⁸, wordt het Rijksmuseum van Oudheden bekritiseerd omdat naast de klassieke archeologie ook de ‘Nederlandse oudheden’ worden verzameld: ‘Eigenlijk is er geene andere rechtvaardiging dan de omstandigheid, dat (klemmend bewijs van den ongezonden toestand!) onmogelijk valt aan te wijzen, op welk rijksmuseum men deze wilde loot der Leidsche museologie [sic] passend kan enten.⁹

Het Koninklijk Penningkabinet wordt gelaakt, omdat het ook gesneden stenen verzamelt; deze toch behoren voor zover ze antiek zijn thuis in het Rijksmuseum van Oudheden.¹⁰

Voorts wordt onder meer een pleidooi gehouden voor een ‘rijkshoofdinspecteur’ voor de Nederlandse musea, waarbij wordt gewezen op een analogie met de inspectie van de algemene rijksarchivaris¹¹, zij het ook dat deze laatste alleen is belast met de inspectie van de rijksarchiefbewaarplaatsen in de provinciale hoofdsteden en de rijksmuseuminspectie ook de gesubsidieerde plaatselijke musea zou moeten omvatten.

Uitvoerig wordt ingegaan op de door de Bond voorgestane stichting van een rijksmuseum voor de Nederlandse geschiedenis.¹²

Als men stelling 18 leest - ‘Het Historisch museum moet omvatten de geschiedenis van Nederland en zijne koloniën, met inbegrip van de gewesten, die in den loop der tijden tot een van beiden behoord hebben’ -, dan lijkt het alsof het hier gaat om een welbewust gekozen positieve opzet, hetgeen nog schijnt te worden bevestigd door het slot van stelling 15 waarin wordt gezegd, dat het historisch museum ‘vooral de kennis en de liefde voor het verleden dient te bevorderen’. Dit klinkt heel fraai maar in feite ging het om iets geheel anders, nl. om de verwijdering uit het Rijksmuseum voor beeldende kunsten van al wat niet van kunsthistorisch belang was.

Huizinga¹³ spreekt terecht van een negatieve grondslag van het museum; hij wijst daarbij ook op stelling 17 - ‘In geval van twijfel over de plaatsing van een voorwerp, behoort het oorspronkelijke werk in den regel in het Kunstmuseum, terwijl het Historische museum zich met een doublet of eene reproduktie vergenoegen kan’ - en op stelling 21, waaruit blijkt dat het historisch museum geen uitingen mag omvatten, ‘welke op het kunstzinnig leven betrekking hebben’. Hoe sterk bij de schrijvers van het ‘boekje’ het primaat van het kunstmuseum voor ogen stond, blijkt overduidelijk uit het feit, dat de ‘stellingen over de oprichting van een historisch museum’ beginnen met een stelling die niet dit maar juist het kunstmuseum betreft.¹⁴

Huizinga heeft tegenover de opvattingen van de Bond zijn stellingen geplaatst.¹⁵ Samengevat luiden deze: 1 Zowel een historisch als een kunstmuseum dient in de eerste plaats om

4 Blz. 5.

5 Blz. 7.

6 Blz. 8.

7 Blz. 9.

8 Blz. 10.

9 Blz. 11.

10 Blz. 12.

11 Blz. 14 e.v.

12 Stelling 18.

13 J. Huizinga ‘Het historisch museum’ (De Gids 84ste jaargang nr. 2, febr. 1920 blz. 251 e.v.; opgenomen in J. Huizinga, Verzamelde Werken Haarlem 1948 Dl. ii blz. 559 e.v.).

14 Stelling 14: ‘Het Rijksmuseum voor beeldende kunsten behoort in de eerste plaats dienstbaar te zijn aan het kunstgenot en afdeelingen te bevatten, gewijd aan de schilderkunst, de teeken- en prentkunst, de beeldhouwkunst, de bouwkunst en de kunstnijverheid. Dit museum behoort zoodanig gerangschikt te worden, dat het een overzicht geeft van de ontwikkeling en de vorming van de kunststijl en het schoonheidsbegrip’.

15 Verzamelde Werken dl. ii blz. 565.

[p. 193]

te genieten, in de tweede plaats om te studeren; 2 het genieten van kunst en dat van historie verschillen niet zo essentieel, dat men langs deze maatstaf een objectieve scheiding zou kunnen aanbrengen tussen hetgeen in het kunstmuseum en in het historisch museum behoort; 3 er zijn tal van gevallen, waarin de historische belangrijkheid de kunstwaarde primeert en het historisch museum dus kunstvoorwerpen moet verwerven.

Over het historisch museum, zoals dit de Bond voor ogen stond, zij tenslotte nog opgemerkt, dat dit volledig, algemeen zou moeten zijn; ‘het geve een overzicht van onze geheele beschaving’ - zij het dan blijkbaar met exceptie van de beeldende kunsten - ‘en van onze geheele geschiedenis; daarom neme men geen genoegen met partieele musea, zooals sommigen, wanhopend aan het verkrijgen van het schoone en nuttige geheel, hier en daar hebben willen oprichten: een Oranje-museum, een Wapen-museum, een Scheepvaartmuseum enz. enz. Kan het soms in groote landen nuttig, noodig zijn, door dergelijke speciale musea den verbijsterenden omvang van het Historische museum eenigszins te beperken, ten onzent zouden zulke detailmusea slechts schade, onherstelbare schade doen aan het grote doel, dat wij beoogen; wij verlangen een volledig beeld van onze zeer eigenaardige beschaving en van onze roemrijke geschiedenis’.¹⁶

Wat voor ‘verbijsterende omvang’ ook toentertijd in ons land een historisch museum zou hebben moeten krijgen, dat alles omvatte wat stelling 21¹⁷ voorschreef, heeft men zich blijkbaar niet gerealiseerd.

In slechts drie bladzijden¹⁸ wordt gesproken over ‘de waarde van buitenlandsche kunst voor onze nationale musea’; de enige aan dit onderwerp gewijde stelling¹⁹ - ‘Het is van het grootste belang, hoogstaande kunstwerken uit buitenlandsche scholen te verzamelen, ten einde door vergelijking hiermede de plaats, die de Nederlandsche kunst in de ontwikkeling der algemeene kunstgeschiedenis inneemt aan te toonen’ - geeft blijk van een neerlandocentrische zienswijze, die in onze tijd wel volkomen ondenkbaar zou zijn.

Na een pleidooi over de inrichting in de musea van steeds voor wetenschappelijke doeleinden toegankelijke depots²⁰ komt de verhouding van de rijksmusea tot de plaatselijke musea ter sprake.²¹ Daarbij wordt het ‘instandhouden van bestaande en het oprichten van nieuwe nationale musea voor geschiedenis, kunst of kunstnijverheid in groote centra’ een rijkszaak genoemd.²²

Wat de financiën der musea betreft, is wel het belangrijkste, dat naar analogie van de wet van 3 december 1874 Stb. 193 tot regeling van het beheer der gelden bestemd voor de voltooiing van het vestingstelsel, een wet tot stand zou komen, die een museumfonds zou scheppen ‘waarin de jaarlijks toegestane bedragen kunnen bijeenvloeien en opgepot worden’.²³

De tweede brochure geeft een ‘handleiding voor het beheer onzer plaatselijke musea’.²⁴ Het is alleszins begrijpelijk dat aan deze materie aandacht werd besteed in een tijd, toen het aantal plaatselijke musea nog steeds toenam maar huisvesting en beheer meestal zeer veel of alles te wensen overlieten.

De laatste van de drie brochures draagt de titel ‘de opleiding onzer museumdirecteuren’²⁵, dus zonder enige beperking aangaande de aard der musea; de inhoud echter betreft uitsluitend de instelling van een afzonderlijke universitaire studierichting in de kunstgeschiedenis, die nodig werd geacht voor aanstaande ambtenaren bij en directeuren van de kunstmusea.

De publikatie van de Nederlandse Oudheidkundige Bond is niet aan de aandacht van de rijksoverheid ontgaan. De vraag was echter wat zij er mee moest aanvangen. De inhoud was ondanks of wellicht ook juist tengevolge van de vele jaren die aan de samenstelling waren besteed, bepaald niet zodanig dat een regering er vlotweg uit kon opmaken, welke concrete maatregelen nu op korte termijn dienden te worden genomen om verbetering te brengen in de algemeen als niet bevredigend erkende situatie van het Nederlandse museumwezen.

De tijd scheen gunstig; de Eerste Wereldoorlog was zo juist voorbij en men koesterde de illusie, dat een lang tijdperk van vrede, vooruitgang en voorspoed was aangebroken, waarin democratische idealen zouden kunnen worden verwezenlijkt. Daartoe behoorde ook de wens, de bevolking door middel van opvoeding de mogelijkheid te geven deel te hebben aan

16 Blz. 27.

17 ‘Het Historisch museum moet omvatten:

a

herinneringen aan historische toestanden uit het openbaar en bijzonder leven van ons voorgeslacht in al zijn uitingen, behalve in die, welke op het kunstzinnig leven betrekking hebben: politiek leven (bestuur en rechtspraak, leger en vloot), kerkelijk leven (armbestuur enz.), maatschappelijk leven (handel, nijverheid en gildewezen, landbouw, scheepvaart, verkeerswezen en koloniën), wetenschappelijk leven, muzikaal leven, huiselijk leven enz.

b

herinneringen aan historische gebeurtenissen (b.v. de voorwerpen van Nova Zembla, veroverde vlaggen en kanonnen enz.).

c

herinneringen aan historische personen (b.v. de bijbel van De Ruyter enz.).

d

afbeeldingen van historische gebeurtenissen, kaarten, gezichten van topographischen aard, portretten van verdienstelijke en vermaarde Nederlanders (zooals de talrijke portretten van leden van het huis van Oranje enz.), prenten betreffende zeden en gewoonten, en in het algemeen afbeeldingen van voorwerpen, waarvan ook de origineelen voor bijeenbrenging in aanmerking komen.

e

eene verzameling modellen, afgietsels en andere reproductiën van voorwerpen niet vallende onder d.’

18 Blz. 28 e.v.

19 Stelling 4.

20 Blz. 31 e.v.

21 Blz. 40 e.v.

22 Stelling 53.

23 Blz. 57 e.v., stellingen 9, 10, en 11.

24 Blz. 64 e.v.

25 Blz. 125 e.v.

[p. 194]

het culturele leven. De instelling van een afzonderlijk ministerie van onderwijs, kunsten en wetenschappen leek een duidelijke vingerwijzing, dat ook de regering in ons land van deze ideeën was doortrokken.

Een man van de aard en aanleg van De Stuers, indien althans zo iemand met de door de Oudheidkundige Bond onder woorden gebrachte gedachten enigermate had kunnen instemmen - De Stuers zelf zou als hij de verschijning van het boekje van de Bond nog had beleefd, dit wellicht scherp hebben veroordeeld - zou misschien hebben overwogen welke vernieuwingen van rijkswege ter hand zouden kunnen worden genomen, terwijl Royer, zeker in de tweede helft van zijn chefschap, het niet had kunnen opbrengen in enigszins belangrijke mate aandacht te schenken, laat staan gevolg te geven aan de geuite ideeën en wensen.

Royer's opvolger, de in 1916 tot chef van afdeling k.w. benoemde mr. M.I. Duparc, koos een andere weg. Voor hem was de publikatie van de Oudheidkundige Bond aanleiding de enige maanden tevoren opgetreden eerste bewindsman van het ministerie van onderwijs, kunsten en wetenschappen dr. J.Th. de Visser voor te stellen over te gaan tot de samenstelling van een commissie van een brede samenstelling, die de regering zou moeten adviseren over de reorganisatie van het museumwezen hier te lande.²⁶ Dat Duparc zichzelf daarbij allerminst wenste uit te schakelen en ook niet lijdelijk wilde afwachten tot deze commissie met haar voorstellen zou komen, bewijst het feit, dat hij niet slechts lid maar zelfs voorzitter werd.

Of het in theorie verstandig kan worden genoemd, dat een departementsambtenaar voorzitter wordt van een commissie, die de regering van advies moet dienen over eventueel door haar te treffen maatregelen, kan men daarlaten; de praktijk heeft bewezen, dat het in de gegeven omstandigheden wel de wijste weg was het presidium in handen te leggen van iemand die, ook afgezien van zijn persoonlijke kwaliteiten, enerzijds door zijn functie alleen al de nodige autoriteit bezat en anderzijds kon worden geacht in beginsel neutraal te staan tegenover de te verwachten divergerende opvattingen, die in de commissie tot uitdrukking zouden komen. In beginsel neutraal wil allerminst zeggen, dat de voorzitter geen eigen standpunt zou hebben ingenomen en zich slechts zou hebben gericht naar de wensen van de commissie of althans van haar meerderheid. Duparc heeft herhaaldelijk van zijn eigen zienswijze doen blijken en in enkele gevallen heeft hij bij stemmingen tot de minderheid behoord.

De commissie was groot, te groot naar de leden zelf op den duur hebben kunnen constateren en inderdaad in de vergaderingen verschillende malen hebben gezegd.

Opgericht bij Koninklijk besluit van 5 februari 1919 nr. 62 onder de titel ‘Rijkscommissie voor het Museumwezen’²⁷ telde zij oorspronkelijk 20, later 22 leden.²⁸

Ondervoorzitter werd de grote coming-man in de Nederlandse museumwereld de 37 jarige Frederik Schmidt Degener²⁹, directeur sinds tien jaar van het Museum Boymans, waar hij de presentatie van de kunstwerken belangrijk had verbeterd, in het bijzonder door het aantal voor het publiek tentoongestelde objecten sterk te verminderen met toepassing van een strenge selectie op grond van esthetische kwaliteit. Toen al werd hij, naar later zou blijken terecht, gedoodverfd als de toekomstige hoofddirecteur van het Rijksmuseum. Schmidt Degener was een dominerende persoonlijkheid, die zijn stempel op de commissie, zeker op haar meerderheid, heeft weten te drukken. Dit werd nog bevorderd door de grote bewondering die de voorzitter voor hem had.³⁰

Het secretariaat kwam volgens het instellingsbesluit in handen van twee leden-secretarissen, dr. C. Hofstede de Groot en prof. dr. W. Martin; P. Visser, toentertijd commies bij afdeling k.w. die eerst adjunct-secretaris was maar een jaar later ook lid-secretaris³¹ werd, notuleerde doch de eigenlijke redactie van de notulen werd verzorgd door Hofstede de Groot. Voor de samenstelling van het door de commissie ingediende rapport is een speciale redactiecommissie in het leven geroepen³², bestaande uit Schmidt Degener, Hofstede de Groot en de dichter-schilder prof. dr. Jan Veth, buitengewoon hoogleraar aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten te Amsterdam.

Martin heeft als secretaris geen rol gespeeld; Duparc heeft in zijn afscheidswoord in de laatste vergadering aan Hofstede de Groot dank gebracht voor hetgeen hij heeft gedaan

26 Zoals Duparc o.m. heeft meegedeeld in de 28ste vergadering van deze commissie op 19 okt. 1920 gedrukte notulen blz. 876.

27 In het Kon. besluit wordt onder 1^o gesproken van de instelling van een ‘Rijkscommissie van advies inzake reorganisatie van het Museumwezen hier te lande’ maar wordt onder 6^o bepaald, dat de commissie zal kunnen worden aangeduid met de naam ‘Rijkscommissie voor het Museumwezen.’ In beide gevallen staan de aanhalingstekens in het besluit. Veelal is zij de ‘groote commissie’ genoemd in tegenstelling tot de ‘kleine commissie’ zoals de latere Rijkscommissie van advies voor de musea wel werd betiteld. (Huizinga, Verzamelde Werken dl. vi blz. 537).

28 Bij Kon. besluit van 13 maart 1919 nr. 58 werd C.W.H. Baard, toentertijd conservator bij het Stedelijk Museum te Amsterdam tot lid benoemd, bij dat van 5 febr. 1920 nr. 47 werd de adjunct-secretaris P. Visser, de latere chef van afdeling k.w. benoemd tot lid en secretaris.

29 Over hem o.a. Huizinga, Verzamelde Werken dl. vi blz. 535 e.v.

30 De vriendschappelijke verhouding tussen beiden leidde ook tot andere dan zuiver ambtelijke contacten: zo heeft Duparc aan Schmidt Degener op diens verzoek toen deze zijn artikel over ‘Rembrandt's Vogel Phoenix’ (Oud-Holland dl. xlii, 1925 en postuum nog eens uitgegeven met drie andere essays onder de titel Phoenix, Amsterdam 1942) aan het schrijven was, een aantal teksten van Griekse en Romeinse auteurs gegeven, waarin de vogel phoenix voorkwam.

31 Zie noot 27.

32 28ste vergadering op 19 okt. 1920 gedrukte notulen blz. 881 e.v.

[p. 195]

‘voor de verzorging onzer Notulen en voor het Secretariaat’ en aan Visser voor het schrijven der notulen maar Martin heeft hij toen niet genoemd.³³

Behalve de reeds genoemden maakten deel uit van de commissie praktisch alle anderen, die in het Nederlandse museumleven van toen een belangrijke rol hadden vervuld of nog vervulden³⁴, de meest op de voorgrond tredende kunsthistorici³⁵ , een archivaris³⁶ en een architect.³⁷

Op 20 februari 1919 installeerde minister De Visser de commissie met een rede, die door de voorzitter werd beantwoord. Daarna toog zij terstond aan het werk.

Na 35 plenaire vergaderingen³⁸ en vele bijeenkomsten van subcommissies en van het uit de voorzitter, de ondervoorzitter, de secretarissen en de adjunct-secretaris samengestelde ‘bureau’ diende de commissie in de maand juni 1921 haar tot de koningin gerichte rapport in. Het was door alle leden getekend maar wel werd op verschillende plaatsen melding gemaakt van afwijkende opvattingen.

Wat de notulen betreft, eerst werden gedrukte concepten aan de leden toegezonden, die dan hun opmerkingen konden insturen. Vervolgens werden ze, wederom in gedrukte vorm, aan de leden toegezonden ter goedkeuring in de volgende vergadering. Aan de leden werd geheimhouding van het verhandelde en van de notulen opgelegd; hieraan hebben zij zich, op een enkele uitzondering in het begin na³⁹, goed gehouden.

Van enige raadpleging of gebruik van deze notulen in latere jaren blijkt niets. Ze zijn interessante lectuur, niet alleen omdat zij in bijzonderheden tonen hoe en op wiens initiatieven de besluiten van de commissie zijn tot stand gekomen maar ook en wellicht nog meer omdat zij een inzicht geven in karakter en geesteshouding van een groep figuren, van wie de meesten in hun tijd toch wel zeer markante persoonlijkheden zijn geweest en een toonaangevende rol hebben gespeeld in het culturele leven van het eerste kwart van deze eeuw.

Zoals gewoonlijk geven ook deze notulen geen letterlijke weergave van het verhandelde, hoe objectief Hofstede de Groot en vooral Visser ook waren. Maar tussen de regels door of doordat soms melding wordt gemaakt van verontschuldigingen blijkt hoe fel vaak de debatten zijn geweest.

En nu het rapport, dat terstond openbaar is gemaakt.⁴⁰

De opdracht aan de commissie was geweest ‘na te gaan, wat in het algemeen ontbreekt aan de organisatie van het Museumwezen hier te lande en in het bijzonder, wat verbetering behoeft ten aanzien van: het samenstel, de werking, inrichting en leiding der Musea van Geschiedenis en Kunst, voornamelijk der Rijksmusea, de onderlinge verhouding dier instellingen en de opleiding der a.s. Museumambtenaren’. De commissie heeft, het vloeit voort uit haar samenstelling, zich alleen bezig gehouden met de musea van geschiedenis en kunst. Wel nam zij het begrip geschiedenis heel ruim want daaronder rekende zij ook volkskunde en volkenkunde maar aan de natuurhistorische musea heeft zij geen aandacht gewijd; technische musea bestonden er toen hier te lande nog niet.⁴¹

In de ‘inleidende samenvatting der voorstellen’⁴² ziet de commissie het Nederlands museumwezen ‘als een levend organisch geheel’. Ook het afzonderlijke museum diende volgens haar ‘een organisch geheel’ te vormen. Daarom zouden ‘veel duidelijker dan tot nog toe het geval was, het karakter van elk museum en de plaats daarvan in het algemeen samenstel bepaald moeten worden’. Op grond daarvan meende de commissie scheiding te moeten brengen in de verzamelingen, die van verschillende standpunten uit waren gevormd en ten onrechte vermengd waren gebleven.

De commissie verklaarde drie hoofdsoorten van objecten te onderkennen, ‘voorwerpen van uitstekende kunstwaarde, van kunsthistorische betekenis en van historisch belang. Deze verschillende soorten moeten strikt afzonderlijk gehouden worden’.⁴³ Zij wijst op de verwarring en de vermoeienis, die de bezoeker van het Rijksmuseum overvallen, als hem ‘de aandacht er nu eens voor een werk van kunstwaarde, dan weer voor een stuk van in hoofdzaak kunsthistorische beteekenis, dan weer voor een afbeelding van speciaal historisch belang wordt gevraagd, zonder dat de opmerkzaamheid van den bezoeker rustig in een bepaalde richting wordt geleid’. Opgemerkt wordt in dit verband, dat bij het Nederlands Museum van Geschiedenis en Kunst de naam alleen reeds duidelijk maakt, hoe daar oor-

33 35ste vergadering (derde dag) op 12 mei 1921 gedrukte notulen blz. 1096.

34 Dr. A. Bredius, toentertijd adviseur van het Koninklijk Kabinet van Schilderijen;
dr. H.E. van Gelder, directeur van de Dienst voor Kunsten en Wetenschappen der gemeente 's-Gravenhage;
dr. J.H. Holwerda, directeur van het Rijksmuseum van Oudheden;
C.G. 't Hooft, conservator van het Museum Fodor, lid van het dagelijks bestuur van het Nederlandsch Historisch Scheepvaartmuseum;
dr. H.H. Juynboll, directeur van het Rijks Ethnographisch Museum;
Willy Martens, directeur van het Rijksmuseum Hendrik Willem Mesdag;
A.W.M. Mensing, waarnemend conservator van het Nederlandsch Historisch Scheepvaartmuseum;
M. van Notten, directeur van het Nederlands Museum van Geschiedenis en Kunst;
jhr. B.W.F. van Riemsdijk, hoofddirecteur van het Rijksmuseum;
T.B. Roorda, tijdelijk conservator bij het Rijks Ethnographisch Museum en archivaris van de Vereeniging van Vrienden der Aziatische Kunst;
jhr. H. Teding van Berkhout, directeur van het Rijksprentenkabinet, voorzitter der rijkscommissie voor het Architectuurmuseum en secretaris van de Vereniging Rembrandt.
C.W.H. Baard werd al genoemd in noot 27.

35 Behalve de reeds genoemden in de tekst of in de vorige noot:
prof. jhr. dr. J. Six, hoogleraar in de kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, tevens voorzitter van de Commissie van Toezicht van het Rijksmuseum, secretaris van de Commissie van Toezicht en Advies voor de schilderijen der gemeente Amsterdam en lid van de Commissie van Toezicht van het Stedelijk Museum te Amsterdam en prof. dr. W. Vogelsang, hoogleraar in de kunstgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit te Utrecht.

36 Mr. S. Muller Fz., rijksarchivaris in de provincie Utrecht, oud-directeur van het Stedelijk Museum te Utrecht.

37 S. de Clercq.

38 De laatste vergadering was uitgespreid over drie dagen, nl. 10, 11 en 12 mei 1921.

39 Juynboll heeft enige mededelingen gedaan aan een aantal Leidse hoogleraren over de plannen ten aanzien van het Rijks Ethnographisch Museum.

40 Drukkerij Mouton en Co, 's-Gravenhage juli 1921.

41 Met uitzondering van het in 1914 gestichte Veiligheidsmuseum (thans Veiligheidsinstituut) te Amsterdam.

42 Blz. 13 e.v.

43 Huizinga, Verzamelde Werken dl. ii blz. 574 drijft de spot met deze driedeling; hij vindt dat de kunsthistorisch belangrijke voorwerpen ten onrechte zijn ingeschoven tussen kunst en historie; kunsthistorie is immers ook een belangrijk onderdeel der beschavingsgeschiedenis. Blijkbaar had Huizinga geen bezwaar tegen de uitdijing van het begrip ‘voorwerpen van historisch belang’.

[p. 196]

spronkelijk aan scheiding van beide soorten voorwerpen niet is gedacht. Alle openbare verzamelingen zouden in meerdere of mindere mate aan ditzelfde euvel lijden.

‘Het is daarom’, zo gaat het rapport verder, ‘dat de Commissie zich allereerst vereenigd heeft in het voorstel, om een volstrekte scheiding te maken tusschen de voorwerpen, die getoond worden om der schoonheid wille en zulke, die speciaal van historische draagkracht zijn. De laatste verschaffen in het project der Commissie de kern voor een Nederlandsch Historisch Museum. Dit museum moet een instelling zijn van breede allure, waarin, door middel van twee evenwijdig loopende serieën, die der beschavings- en der politieke geschiedenis, de historie van ons volk wordt opgeroepen’.

Dit was dan de eerste splitsing maar de commissie stelt ook een tweede voor: ‘Want de werken, waarvan gezegd kan worden, dat zij tot het ruimer gebied der wereldkunst behooren, moeten - losgemaakt, uit zulk een eerder neertrekkend milieu (d.w.z. waar zij waren opgesteld tezamen met voorwerpen alleen van kunsthistorisch of van geschiedkundig belang) - in hun volle dracht dienstbaar kunnen worden aan de geestelijke en aesthetische beschaving van ons volk’.

Deze eis heeft voor de commissie de betekenis van een algemeen beginsel gekregen; zij wil de scheiding niet alleen in het Rijksmuseum zien toegepast maar ook ten aanzien van het Nederlands Museum van Geschiedenis en Kunst, het Rijksprentenkabinet, het Rijksmuseum van Oudheden en het Rijks Ethnographisch Museum. De werken van het hoge kunstniveau waarop de commissie hier doelt, zouden aan de evengenoemde musea moeten worden ontnomen, in de overweging ‘dat wanneer naast een keuze van schilderijen, hoofdzakelijk uit het Rijksmuseum, een beperkt aantal kunstwerken van zeer voorname orde uit het tegenwoordige Museum van Geschiedenis en Kunst, de Musea van Oudheden en ethnographie en het Prentenkabinet wordt saamgebracht, daarmede een synthese van wereldkunst kan worden verkregen, van welke, door haar geestelijke eenheid, een machtig cultureele werking zal kunnen uitgaan’.

Wat de huisvesting van deze collectie betreft, het Rijksmuseumgebouw zou hiervoor ‘reddeloos ongeschikt’ zijn. ‘Noch de verlichting, noch de zaalverdeeling zijn voldoende; zonder ernstige schending der architectuur is de voor kunstgenot onontbeerlijke rustige omgeving niet te verkrijgen. De Commissie zou de verschillende deelen dier encyclopaedische verzameling dan ook willen zien geordend in een nieuw gebouw van bescheiden omvang, waar geen weelde of pracht de aandacht afleidt van de kunstwerken die er, in uitgelezen nabuurschap, elkaars schoonheid zouden helpen dragen. Zij denkt zich dit Algemeen Kunstmuseum grooter dan het Mauritshuis en kleiner dan het Amsterdamsche Stedelijk Museum, opgetrokken achter de Rijksmuseumgebouwen en daarmede door galerijen verbonden’.

In grote lijnen heeft de commissie aangegeven hoe zij zich de toekomstige bestemming dacht van het Rijksmuseumgebouw⁴⁴: daarin zouden onder meer kunnen worden gehuisvest de kunsthistorische verzamelingen op het gebied van de schilderkunst na de keuze voor het Algemeen Kunstmuseum en het Historisch Museum en verdere uitdunning⁴⁵ en op dat van de kunstnijverheid - in het rapport gebruiks- en sierkunst genoemd -, voorts het Rijksprentenkabinet en het Historisch Museum tenzij dit door samenvoeging met het Nederlands Historisch Scheepvaartmuseum, waarvoor toentertijd de plannen nog geen definitieve vorm hadden gekregen, zou kunnen worden ondergebracht in een nieuw gebouw in het z.g. uitbreidingsplan-Zuid.

Ten opzichte van het Rijksmuseum van Oudheden stelde de commissie ‘zich de klassieke afdeeling in het Algemeen Kunstmuseum zoo voor, dat in deze zalen wisselende tentoonstellingen zullen worden gehouden uit 's Rijks bezit aan klassieke kunst, met dien verstande, dat de voor de Leidsche verzameling duurzaam onmisbare voorwerpen na vijf jaar, of zooveel eerder als het organisch verband van het Algemeen Kunstmuseum dit toelaat, daarheen terugkeeren’.

En wat betreft ‘de verhouding van de Exotische afdeeling in het Algemeen Kunstmuseum tot het Ethnographisch museum’, deze heeft de commissie ‘aldus bedoeld, dat door de selectie van eminente kunstwerken zoo min mogelijk lacunes zouden ontstaan, en die uitgelezen voorwerpen eveneens na vijf jaren, of zooveel vroeger als zij in het Algemeen Kunstmuseum gemist kunnen worden, kunnen teruggaan’.

44 Blz. 17 en 31 e.v.

45 Blz. 17.

[p. 197]

Het Historisch Museum zou drie grote afdelingen moeten omvatten: ‘in Amsterdam kome het centrale museum, waar onze historische schilderstukken, onze uitgebreide portretverzameling en de talrijke documenten van onze beschavings- en zedengeschiedenis, die thans in het gedrang komen of op den achtergrond geraken, hun eigen taal onbelemmerd kunnen spreken, Het zal dan blijken dat zij veel grooter aantrekkingskracht hebben dan menigeen thans vermoedt. De twee andere hoofdafdeelingen zal men elders vinden: de voor- en vroeghistorische moet te Leiden blijven, daar zij het verband niet missen kan met de archaeologische verzameling. De even belangrijke afdeeling der meer eigenlijke volkskunde, in het bijzonder die van het platteland, is ontworpen in nauwen samenhang met het Arnhemsche Openluchtmuseum’.

De voornaamste andere voorstellen van de commissie waren:

1	De overbrenging van het Rijks Ethnologisch Museum naar een sterker bevolkt centrum, als hoedanig Den Haag het meest geschikt werd geacht; te Leiden zou een studiecollectie kunnen achterblijven.
2	De instelling van een ‘Museumraad’^46, bestaande uit de chef van afdeling k.w. als voorzitter en ten hoogste zeven andere leden, die in de eerste plaats de regering zou moeten bijstaan bij de reorganisatie van het museumwezen; de raad zou bovenal een adviserend orgaan moeten zijn voor regering, gemeentelijke en andere autoriteiten. Aan de raad zou ook opdracht kunnen worden gegeven, ‘de door de Regeering genomen besluiten uit te voeren, resp. op de juiste uitvoering dezer besluiten toe te zien’.
3	Een wettelijke regeling die het mogelijk zou maken al te bezwarende bij erfstelling of legaat gemaakte bedingen te herzien.^47

Nog enige aangelegenheden waarop het rapport betrekking heeft waren de volgende:

1	de commissie bleek gekant tegen een afzonderlijk portrettenmuseum in de trant van de National Portrait Gallery te houden^48;
2	zij pleitte voor omvangrijke steun op museaal gebied aan Rotterdam in de vorm van ruime subsidies en bruiklenen^49;
3	zij stelde gezamenlijke huisvesting voor van het Leidse Prentenkabinet en het Stedelijk Museum De Lakenhal^50;
4	zij wenste ten behoeve van plaatselijke musea uit de grote rijksverzamelingen afstand in bruikleen van a kunstwerken van die meesters, die hierin al te ruim zijn vertegenwoordigd, b kunstwerken, die in het kader der plaatselijke collecties beter tot hun recht komen, zonder dat het wegnemen aan de werkelijke samenhang der rijksverzameling bepaalde schade toebrengt^51;
5	zij stelde voor de oprichting van een museum van het boek te 's-Gravenhage^52 en een museum voor de bouwkunst te Amsterdam^53;
6	ten aanzien van de eigentijdse kunst sprak de commissie als haar overtuiging uit^54: a dat het Rijk, zoveel in zijn vermogen is, door opdrachten en aankopen voor bouw, versiering en inrichting zijner openbare gebouwen de vaderlandse kunst van eigen tijd behoort te steunen, daarbij de voorlichting volgende van zijn aangewezen adviseurs; b dat de onder a bedoelde kunstwerken alleen in de zeldzame gevallen, waarin zij aan hun omgeving moeten worden onttrokken, in aanmerking kunnen komen voor plaatsing in musea; c dat evenwel het Rijk, overtuigd van zijn plichten ten opzichte van de kunst van eigen tijd, steun zal moeten verlenen aan gemeentelijke en andere openbare musea van hedendaagse kunst, hetzij door geldelijke bijdragen, hetzij door bruiklenen van door aankoop, schenking of erflating verkregen kunstwerken, aan welke steun voorwaarden moeten worden verbonden aangaande de op zijn vroegst tien jaar na de dood van de kunstenaar te beslissen vraag, in welk museum zulke kunstwerken dan zullen worden geplaatst. Deze conclusies hebben evenwel geen betrekking op de penning- en prentenkabinetten.
7	de commissie bepleitte een betere opleiding voor aanstaande museumambtenaren.^55 Hoewel haar voorstellen zowel op de kunst- als op de historische musea doelen, blijken deze toch wel in hoofdzaak de eerste categorie te betreffen;
8	de meerderheid van de commissie was van mening, dat een voorstel tot het organiseren

46 Blz. 116 e.v.

47 Blz. 132 e.v. Hierbij heeft de commissie de steun gehad van mr. S. Gratama, vice-president van de Hoge Raad, en van mr. A.C. Visser van IJzendoorn, lid van de Tweede Kamer.

48 Blz. 52 e.v.

49 Blz. 75 e.v.

50 Blz. 79 e.v.

51 Blz. 93.

52 Blz. 100 e.v.

53 Blz. 102 e.v.

54 Blz. 111 e.v.

55 Blz. 113 e.v.

[p. 198]

van geregelde bijeenkomsten der museumdirecteuren - waarbij waarschijnlijk is gedoeld op de directeuren der rijksmusea - van hen zelf moest uitgaan.^56

9

in een hoofdstuk gewijd aan ‘de vruchtbaarmaking en het beheer der musea’^57 noemde de commissie als de voornaamste middelen ‘waardoor de musea meer vruchtbaar kunnen worden gemaakt voor het publiek, de kunst en de wetenschap’: a de verzorging van museumgidsen, beknopte handboeken en wetenschappelijke catalogi alsmede het doen van geregelde deskundige mededelingen aan de dagbladpers omtrent nieuwe aanwinsten en belangrijke veranderingen; b de uitgifte van een tijdschrift ‘vanwege het geheel der musea (voorlopig alleen der rijksmusea)’; c de beschikbaarstelling bij onderlinge overeenkomst tussen de verschillende musea, van reprodukties op uniforme wijze en tegen zo laag mogelijke prijs; d het houden van voordrachten, rondleidingen en kunstbeschouwingen; e het leiding geven bij systematisch museumbezoek en bij museumlessen van onderwijsinrichtingen; f het geven van gelegenheid tot kopiëren, zo mogelijk in afzonderlijke zalen of anders op bepaalde tijden; g het houden ‘van tijdelijke tentoonstellingen van geringen omvang uit eigen of geleend bezit’; h de openstelling der musea als regel dagelijks en zo lang mogelijk. ‘De heffing van een klein entreegeld op vaste dagen of uren wordt overwogen’ om hun die een verzameling onder rustige omstandigheden wensen te bezichtigen, daartoe de gelegenheid te geven’.

Tot zover in korte trekken de inhoud van het rapport. De aandacht valt in de eerste plaats op wat de commissie ook zelf als haar hoofdthema heeft beschouwd, de oprichting van het Algemeen Kunstmuseum, in haar vergaderingen eerst Encyclopaedisch Museum genoemd.

Daargelaten of het juist is het esthetisch genot van een kunstwerk zo primair, ja zo exclusief te willen stellen als de commissie heeft gedaan, het moet op zijn minst ernstig worden betwijfeld of het grote publiek - en daar ging het haar terecht om - eerder tot het esthetisch genieten van ‘exotische’ en klassieke kunstuitingen komt, wanneer deze zijn tezamen gebracht in één gebouw met de scheppingen van de Europese, dat wil zeggen in hoofdzaak Nederlandse kunst⁵⁸, dan wanneer het met deze wordt geconfronteerd in musea zoals het Rijksmuseum voor Volkenkunde en het Rijksmuseum van Oudheden, althans wanneer daarin een betere en strengere selectie en vooral een betere opstelling zouden zijn aangebracht dan toentertijd het geval was. Met de huidige presentatie in beide musea lijkt het toch wel heel wat eenvoudiger te komen tot het waarderen - ook in esthetisch opzicht - van de aan ons kunstgevoel appellerende voorwerpen, dan wanneer zij zouden zijn onttrokken aan de culturele ambiance, waartoe zij behoren, waaruit zij zijn voortgekomen.

Het was alleszins begrijpelijk, dat hiertegen bezwaar werd gemaakt door Juynboll en Holwerda, de directeuren van de beide musea, waaraan de meerderheid van de commissie de belangrijkste kunstwerken zij het wellicht tijdelijk, wat trouwens onlogisch moet worden genoemd, zou willen onttrekken; zij hadden van hun gezichtshoek uit zeker gelijk: een cultuur tonen zonder de hoogtepunten van haar kunst was in hun ogen een onding.

Maar nu van de andere kant uit gezien, dus van die der esthetici pur sang met mannen als Schmidt Degener en Veth voorop. Zij konden zich beroepen op buitenlandse voorbeelden als het Louvre, het Metropolitain Museum te New York, de Ermitage, het British Museum - maar in dit laatste ontbreekt de Europese schilderkunst -; deze hebben alle een encyclopedisch karakter en dus kan men zich afvragen, waarom dat niet in Nederland zou kunnen. Het antwoord is heel eenvoudig en nuchter: het kon en kan nog niet, omdat Nederland nu eenmaal niet in het bezit is van topstukken⁵⁹ van zoveel culturen, dat men met recht van een encyclopedisch of algemeen kunstmuseum zou mogen spreken. Het is merkwaardig, dat ondanks het veelvuldig gebruik van het woord ‘encyclopedisch’ het bij de commissie nooit is opgekomen, dat men geen encyclopedie kan maken als men zich zou moeten beperken tot een bepaald aantal letters.

56 Blz. 118.

57 Blz. 119 e.v.

58 Opgemerkt zij dat zelfs ten aanzien van de Nederlandse schilderkunst de commissie niet consequent is geweest en althans ten aanzien van de ‘topstukken’ van het Mauritshuis zich in nogal vage bewoordingen heeft uitgelaten. Zie het begin van de aan deze instelling gewijde beschouwing in dit hoofdstuk.

59 De term ‘toppenmuseum’, die nogal eens werd gebezigd, was een van de geliefkoosde onderwerpen voor de caricaturen, die Jan Veth en Vogelsang tijdens de vergaderingen hebben getekend.

[p. 199]

Tegen het voorstel van de commissie pleit ook, dat de tegenwoordige huisvesting van het Museum van Aziatische Kunst in het Rijksmuseum daar toch min of meer de indruk maakt van een Fremdkörper; het trekt er bepaald niet de aandacht, die zijn zo belangrijke collecties verdienen.

Hoe dan ook, het Algemeen Kunstmuseum is er nooit gekomen: toen de commissie werd ingesteld leken de omstandigheden in ons land in financieel en economisch opzicht gunstig voor nieuwe ondernemingen op cultureel gebied maar al spoedig kwam een terugslag, die de regering tot bezuiniging en terughoudendheid, allereerst in de culturele sector, heeft geleid. Om verbeteringen te brengen in de museale situatie moest worden gezocht naar veel minder gelden vergende oplossingen. Deze werden voor alles gezocht en ook gevonden in een betere presentatie in de bestaande musea.

Het Rijksmuseum onderging onder leiding van Schmidt Degener, die in 1922 Van Riemsdijk als hoofddirecteur was opgevolgd, een ware metamorfose; in de eerste plaats werd in de voor het publiek opengestelde zalen van de schilderijenafdeling een groot aantal werken van secundair of nog minder belang weggenomen, waardoor het veel gemakkelijker werd de overblijvende rustig in ogenschouw te nemen. Voorts werden geheel in overeenstemming met de wensen van de rapporten van de Oudheidkundige Bond en de commissie van 1919 de tot het Nederlands Museum van Geschiedenis en Kunst behorende collecties gesplitst in een afdeling kunstnijverheid en beeldhouwkunst en in een afdeling, die toen vaderlandse geschiedenis werd genoemd.

Wat de andere voorstellen van de commissie aangaat het volgende.

Het Rijks Ethnographisch Museum is niet naar Den Haag verhuisd; in de jaren dertig werd het overgebracht naar het voormalige Academisch Ziekenhuis, een huisvesting waartegen de commissie reeds bezwaar had gemaakt.

Een Museumraad met een zekere bestuursbevoegdheid, Huizinga spreekt van een ‘autoritatieve bevoegdheid’⁶⁰ is er niet gekomen; er kwam slechts een commissie met een zuiver adviserende taak onder voorzitterschap van een ‘buitenstaander’, zoals de eerste voorzitter, Huizinga, zich zelf heeft genoemd.⁶¹ Dit was meer in overeenstemming met de in de Tweede Kamer bij de behandeling van de begroting voor het jaar 1922, waarop reeds gelden voor de Museumraad waren uitgetrokken, naar voren gekomen opvattingen.⁶²

Wèl gekomen is er een wet, die de herziening mogelijk maakt ‘in het algemeen belang van bij erfstelling of legaat gemaakte bedingen’. De tekst van deze wet⁶³ is vrijwel gelijk aan het ontwerp, dat de commissie in haar rapport had ingediend.⁶⁴ Sedertdien kan de Hoge Raad wanneer veertig jaar zijn verlopen na het overlijden van een erflater op verzoek van degene, die het beding behoort na te leven in het algemeen belang ‘zulks zooveel mogelijk in aansluiting aan de bedoeling van den erflater’ - de tussen aanhalingstekens geplaatste woorden stonden niet in het ontwerp van de commissie - een dergelijk beding herzien of vervallen verklaren. De beschikking van de Hoge Raad wordt eerst van kracht nadat deze door de Kroon is goedgekeurd. Toepassing van deze wet, die de gelegenheid schept al te bezwarende bepalingen ten aanzien van aan openbare verzamelingen nagelaten collecties te wijzigen, heeft wat de aan het Rijk toebehorende musea betreft tweemaal plaatsgevonden zoals wij nog zullen zien met betrekking tot het Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum.

Van steun op museaal gebied door het Rijk aan de gemeente Rotterdam kwam niets, terwijl ook die ten behoeve van elders gevestigde niet aan het Rijk toebehorende musea tot aan het einde van de Tweede Wereldoorlog slechts van zeer beperkte omvang is geweest.

Een overbrenging van het Prentenkabinet van de Rijksuniversiteit te Leiden naar het gebouw waarin het Stedelijk Museum De Lakenhal is gevestigd, is nooit in overweging genomen.

De door de commissie voorgestane stichting van een Museum van het Boek en van een Museum voor de bouwkunst - onder de naam van Architectuurmuseum - zijn eerst tientallen jaren later tot stand gekomen, het eerste in 1960, het laatste in de jaren zeventig.

Bevordering door het Rijk van de eigentijdse Nederlandse kunst is eerst heel geleidelijk op gang gekomen; het was in overeenstemming met de denkbeelden van de commissie dat niet werd overgegaan tot de stichting van een rijksmuseum van hedendaagse kunst; of zij echter bezwaar zou hebben gehad tegen het Rijksmuseum Kröller-Müller in zijn huidige

60 Verzamelde Werken dl. vi blz. 537.

61 Alsvoren.

62 Minister De Visser zei bij de verdediging van zijn voorstel (op 10 maart 1922) o.m.: ‘Onder de leiding van den heer de Stuers deed deze geniale man eigenlijk op dit gebied als ik het zoo noemen mag alles. Krachtens zijn positie en talenten kon hij dat doen en hij deed het ook. Daarop is aan het Departement gevolgd de periode, waarin de heer Royer aan het hoofd stond van de afdeeling. Bescheiden, als deze altijd was, liet hij bij beslissingen veelal de keuze aan de directeuren over. Maar juist uit de wereld van die directeuren - dat bewijst de unanimiteit, waarmede de directeuren in de commissie de idee van den raad hebben aanvaard, - is hoe langer hoe meer de behoefte gekomen aan een algemeen college van advies. Ik geloof dan ook, dat geen enkele Minister een dergelijk college zal kunnen missen’. Wel verklaarde de minister de naam te willen wijzigen in commissie van advies en zich ook niet te binden aan het voorstel de chef van afdeling k.w. tot permanent voorzitter te maken.

63 Wet van 1 mei 1925 Stb. 174.

64 Het voorstel van de commissie had een invoeging van een uit vijf artikelen (1051a tot en met e) samengestelde tiende afdeling in de 12de titel van het Tweede Boek van het Burgerlijk Wetboek beoogd.

[p. 200]

vorm - in het bijzonder met zijn aankopen van beeldhouwwerken van levende meesters in binnen- en buitenland - mag op zijn minst worden betwijfeld.

Voor de opleiding van aanstaande museumfunctionarissen heeft de invoering van de wet op het hoger onderwijs van 1921 en het daarop berustende Academisch Statuut een grote verbetering betekend door de invoering van nieuwe studierichtingen in de faculteit der letteren zoals die in de kunstgeschiedenis en de geschiedenis.

Van de voorstellen van de commissie voor de vruchtbaarmaking der musea kwam voorlopig niet veel terecht; het bleef bij enkele gidsen en catalogi, rondleidingen en tijdelijke tentoonstellingen, die bepaald niet altijd van ‘geringe omvang’ waren. Er kwam geen entreegeldheffing op bepaalde dagen maar in tegenstelling tot wat de commissie had voorgestaan zou deze worden ingevoerd voor alle dagen.

3 Rijksmuseum te Amsterdam 1919-1945

a De laatste jaren onder Van Riemsdijk 1919-1921

Na de vorming van het ministerie van onderwijs, kunsten en wetenschappen is Van Riemsdijk nog ruim drie jaar hoofddirecteur van het Rijksmuseum geweest. De onzekerheid wat er in de toekomst met het Rijksmuseumgebouw zou gebeuren, d.w.z. welke bestemming het zou krijgen, was voor het nieuwe departement aanleiding aan Van Riemsdijk en de andere directeuren bij het Rijksmuseum te verzoeken geen veranderingen aan te brengen in het gebouw, zulks in afwachting van het rapport van de commissie van 1919.⁶⁵ Derhalve bleef de oude toestand voortduren met zijn tot aan de zoldering toe met schilderijen volgehangen zalen, met zijn ondanks de verbeteringen die Pit had aangebracht, onbevredigende combinatie in het Nederlands Museum van kunstnijverheid en objecten van uitsluitend of hoofdzakelijk historisch belang, met zijn tekort aan ruimte in het Rijksprentenkabinet.

In de loop van 1920 trof Van Riemsdijk enige maatregelen⁶⁶, die los stonden van de huisvesting en waarvan er één tot op de huidige dag vruchten voor het Rijksmuseum afwerpt. Gevolggevende aan een bepaling van het nieuwe bezoldigingsbesluit voor burgerlijke rijksambtenaren en tevens aan de wens die tot uiting was gebracht in het rapport van de commissie van advies inzake de herziening van de lonen en verdere arbeidsvoorwaarden van de ‘werklieden’, werkzaam bij het Rijksmuseum, verbood Van Riemsdijk het aannemen van fooien door de opzichters evenals de tot dusverre gebruikelijke uitkering aan hen van de winsten behaald bij de verkoop van foto's enz. in het museum. Ten einde die winsten ten bate van het Rijksmuseum te doen komen, verklaarden enige personen zich bereid onder hun garantie de verkoop te doen plaatshebben en verbonden zij zich de daarop behaalde winsten ter hand te stellen van de hoofddirecteur om hem in de gelegenheid te stellen in overleg met hen schilderijen aan te kopen om die aan het Rijksmuseum te schenken. Zij vormden een commissie onder voorzitterschap van de voorzitter van de Commissie van Toezicht prof. dr. J. Six; Van Riemsdijk werd secretaris-penningmeester.⁶⁷ Deze commissie, later om rechtspersoonlijkheid te verkrijgen omgezet in een stichting, heeft sedert het jaar van haar totstandkoming, geregeld gelden uit de netto winsten, behaald op de verkoop van reprodukties, briefkaarten enz. in het Rijksmuseum, kunnen besteden voor de verwerving van door de achtereenvolgende hoofddirecteuren gewenste schilderijen.⁶⁸ Aanmerkelijk meer zou voor dit doel zijn kunnen besteed, wanneer de brutowinsten niet zouden zijn afgeroomd door fiscale heffingen. Pogingen aan deze een einde te maken hebben geen resultaat opgeleverd.

De verhoging van het van rijkswege beschikbaar gestelde krediet voor de aankoop van schilderijen, dat in 1918 en 1919 f 12 500 had bedragen, tot f 27 500 in 1920 en ruim f 34 600 in 1921 liet geen verwerving van zeer belangrijke werken toe.⁶⁹ Een paar legaten viel het Rijksmuseum van Schilderijen ten deel; daaronder was Jan van Scorel's Cleopatra, nagelaten door mr. Alphonse ridder de Stuers, in leven gezant te Parijs, oudere broeder van Victor de Stuers.⁷⁰

Eén aanwinst in die jaren springt boven alles uit, die in 1921 van Het Straatje van Vermeer. Prof. Jan Six had dit werk, dat eigendom was geweest van zijn overleden broeder, tijdens een audiëntie op 16 december 1919 bij minister De Visser te koop aangeboden aan het Rijk.

65 22 maart 1919 nr. 1128 afd. k.w.

66 2 okt. 1920 nr. 8875 exh. 7 okt. 1920 nr. 3850 afd. k.w.

67 De andere leden waren jhr. mr. J.F. Backer, lid van de Commissie van Toezicht, en mr. dr. J. Bierens de Haan.

68 In 1920 o.a. vier van de serie van Zeven Werken van barmhartigheid van Michiel Sweerts en het portret van een jongeman van Cornelis de Zeeuw; in 1921 Benjamin Cuyp's graflegging.

69 Gekocht werden o.a. in 1920 een werk van Pieter Codde en in 1921 de Toren van Babel uit de Brugse school, thans in bruikleen afgestaan aan het Mauritshuis.

70 In 1919 liet mevr. M.N.Th. Lublink-Weddik twee schilderijen van Tischbein en een werk van Johannes Weissenbruch na.

[p. 201]

Als taxateurs zouden optreden Schmidt Degener namens het Rijk en Hofstede de Groot namens de familie Six; professor Six zou zelf een vierde van de overeengekomen koopprijs voor zijn rekening nemen. De onderhandelingen leidden echter niet tot resultaat; daarop werd het schilderij gekocht door de directeur-generaal van de Koninklijke Petroleum Maatschappij, sir Henri Deterding, die het na bemiddeling van dr. F.C. Gerretson aan het Rijk ten geschenke gaf, ‘onder voorwaarde dat alle eventueele schenkingskosten, aan deze gift verbonden, ten laste van het Rijk zullen worden genomen, en dat ik nooit in aanmerking zal worden gebracht voor een ridderorde’.⁷¹ Zo is na een tijd vol spanning en onzekerheid dit schilderij voor ons land behouden.

Het Rijksprentenkabinet ontving in deze jaren enige legaten, zowel tekeningen en prenten als geld om tekeningen te kopen.⁷²

In het laatste jaar van Van Riemsdijk's hoofddirectoraat overleed de architect van het Rijksmuseumgebouw, dr. Pierre Cuypers op 93-jarige leeftijd.⁷³

Bij brief van 1 juli 1920 biedt Van Riemsdijk, die de volgende maand zeventig jaar zal worden, ontslag aan op een door de minister te bepalen datum.⁷⁴ Doordat zijn opvolger eerst op 1 januari 1922 in dienst kon treden, is hij nog zo lang in dienst gebleven en heeft hij als hoofddirecteur de schenking van het Straatje van Vermeer kunnen meemaken. Uit de notulen van de commissie van 1919 blijkt wel, dat zijn rol langzamerhand was uitgespeeld: hij heeft in haar vergaderingen slechts zelden het woord gevoerd en zijn opvattingen vonden veelal geen weerklank. De toekomst zou hem echter op één heel belangrijk punt gelijk geven, nl. wanneer hij in tegenstelling tot zovelen van zijn medeleden de ongeschiktheid van het Rijksmuseumgebouw heeft bestreden.⁷⁵

Zijn opvolger heeft als zijn verdiensten genoemd het nauwkeurig catalogiserend werk, de vorming van een omvangrijke collectie gipsafgietsels en bouwfragmenten en de belangrijke uitbreiding van de verzameling schilderijen.⁷⁶

71 13 juli 1921 exh. 13 juli 1921 nr. 3683 afd. k.w.; bedankbrief aan Deterding 22 juli 1921 nr. 3747 afd. k.w.

72 In 1918 het legaat-C.P.D. Pape (203 tekeningen), in 1919 werden met een bedrag, door de verzamelaar Langerhuizen nagelaten, 50 tekeningen gekocht op de veiling van zijn collectie, in 1921 het legaat-De Groot-Jamin (465 tekeningen en ruim duizend prenten), zie Boon t.a.p. blz. 26. Laatstgenoemd legaat bevatte ook voorwerpen voor de afdeling preciosa van het Nederlands Museum.

73 Hij overleed op 3 maart 1921.

74 Exh. 3 juli 1920 nr. 2783 afd. k.w.

75 35ste vergadering (tweede dag) op 11 mei 1921 gedrukte notulen blz. 1081 e.v.

76 Verslagen omtrent 's Rijks Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst 1922, 's-Gravenhage 1923 blz. 1.

b De periode-Schmidt Degener 1922-1941 en de laatste oorlogsjaren 1942-1945

Over de opvolging van Van Riemsdijk bestond bij Duparc geen twijfel. In een nota geschreven naar aanleiding van diens ontslagaanvrage schrijft de chef van afdeling k.w.: ‘De keuze van diens opvolger is niet moeilijk. In deskundige kringen is men algemeen van meening, dat de heer Schmidt Degener de aangewezen man is voor deze functie. Daarover bestaat voor zoover mij bekend geen verschil van gevoelen’. Met functie is hier bedoeld zowel het hoofddirectoraat als het directoraat van het Rijksmuseum van Schilderijen. Duparc vond het niet nodig de Commissie van Toezicht te horen; zijns inziens kon worden volstaan met haar mede te delen, dat het in het voornemen lag Schmidt Degener tot opvolger te benoemen.

Zo vlot is het evenwel niet gegaan, minister De Visser was er ook niet de man naar zo snel een beslissing te nemen. Het begon er al mee, dat de Commissie van Toezicht met het voorstel kwam⁷⁷ het hoofddirecteurschap en het directeurschap van het schilderijenmuseum te splitsen: ‘Het komt ons voor dat de eigenschappen voor een Hoofddirecteur vereischt en die in een Directeur van schilderijen gewenscht zijn, zoo veel uiteenloopen, dat bij de keuze van laatstgenoemden het verkieselijk is niet te rekenen met een zelfs tijdelijke waarneming van het Hoofddirecteurschap.’

De minister gaf in een brief⁷⁸, waarbij hij enige sollicitatiebrieven aan de commissie toezond en toch haar advies vroeg over de opvolging, te kennen, dat hij in tegenstelling met haar van mening was dat de hoofddirecteur tevens directeur van een der tot het Rijksmuseum behorende musea behoorde te zijn.

In haar antwoord van 13 december 1920⁷⁹ wijdt de commissie aangaande de vervulling van het directoraat van het Rijksmuseum van Schilderijen behalve aan de onderdirecteur daarvan Steenhoff - deze had alleen naar die functie, niet naar die van hoofddirecteur gesolliciteerd - aandacht aan vijf personen, die ‘in meerdere of mindere mate in aanmerking zouden kunnen komen’ om met de leiding van het schilderijenmuseum te worden belast, nl. Hofstede de Groot, Frits Lugt, Martin, Schmidt Degener en Veth. Na over hen allen een mening te hebben uitgesproken, komt de commissie tot de slotsom een der laatste twee te moeten voordragen. Zij zou aan geen van beiden echter voorshands het hoofddirectoraat

77 8 nov. 1920 exh. 9 nov. 1920 nr. 4335 afd. k.w.

78 6 dec. 1920 nr. 4742 afd. k.w.

79 Nr. 349 exh. 14 dec. 1920 nr. 4912 afd. k.w.
Hier volgt de volledige tekst van deze wel zeer merkwaardige brief:
‘In antwoord op Uw schryven van 6 December no k.w. 4742, waarvan de bylagen hiernevens teruggaan, hebben wy de eer Uwe Excellentie het volgende in overweging te geven.
De Heer Paets, die alleen vraagt als Hoofddirecteur in aanmerking te komen en de Heer Steenhoff, die uitsluitend aanspraken meent te kunnen doen gelden op het Directeurschap van 's Ryks-Museum van Schilderyen zyn de eenigen, die solliciteerden. Welke eigenschappen de Heer Paets als beheerder van een instelling als 's Ryks-Museum en hoofd van zulk een grooten staf van ambtenaren van alle rangen zou kunnen doen gelden, hebben wy niet gemeend te moeten onderzoeken, aangezien Uwe Excellentie van meening blyft, dat de Hoofddirecteur tevens Directeur van een der Musea behoort te zyn. Zyn kunstzinnigen [sic] aanleg en oog voor kunst zyn zeker niet voldoende geoefend om hem voor Directeur van 's Ryks-Museum van Schilderyen in aanmerking te doen komen.
Moeilyker is het een billyk oordeel over de aanspraken van den Heer Steenhoff uittespreken, hoewel hy sedert 15 jaar als Onderdirecteur aan 's Ryks-Museum van Schilderyen verbonden is. Deze betrekking geeft geen gelegenheid tot zoodanig zelfstandig werk, dat de Heer Steenhoff daaruit ten volle te kennen zou zyn. De Heer van Riemsdyk roemt zeer zyn juisten blik. By ons heeft de kennismaking met zyn “Nederlandsche schilderkunst in 's Ryks-Museum” minder den indruk van degelykheid en frischheid, dan van een ietwat gezochten aanleg tot het paradoxale gewekt. Zyn geringe bekendheid met de Nederlandsche, om te zwygen van uitheemsche kunst in het buitenland, geeft ons niet den moed hem by Uwe Excellentie aantebevelen als Directeur van 's Ryks-Museum van Schilderyen.
Onder de overige Nederlanders, die niet gesolliciteerd hebben, en die wy dus niet weten of zy een benoeming zouden aanvaarden, willen wy er slechts vyf in alphabetische volgorde noemen, die indien zy bereid gevonden werden, in meerdere of mindere mate in aanmerking zouden kunnen komen.
De Heer Dr. Corn. Hofstede de Groot is zonder twyfel de man die onder hen de meest uitgebreide kennis der Nederlandsche kunst bezit zooals uit zyn vele werken voldoende gebleken is en wiens expertises terecht zeer gewaardeerd worden. Zyn huidige verhouding tot den kunsthandel zoude hy moeten opgeven; de ervaring daarby opgedaan zou hem slechts nuttig kunnen zyn. Dat hy op zeer jeugdigen leeftyd zich niet goed aan een ambtelyke betrekking kon aanpassen, behoeft thans allicht voor Uwe Excellentie geen bezwaar meer te zyn. Het lykt evenwel nauwlyks waarschynlyk, dat hyzelf zyn vryheid aan banden zou willen leggen. Ook mogen wy niet verhelen, dat wy meer in hem den geleerde, dan een man van smaak waardeeren, dien wy liefst dit Museum zouden zien beheeren. Niet zonder bezwaar lykt ons ook zyn opvatting van het restaureeren van schilderyen.
De Heer Frits Lucht [sic], in den kunsthandel opgegroeid, heeft, zoover ons bekend is daarmede alle banden verbroken, en heeft daarin alle gelegenheid gehad veel omtrent kunst te leeren. Hy heeft in zyn “Wandelingen met Rembrandt” zich doen kennen als een scherp opmerker. De denkbeelden echter, die hy heeft uiteengezet omtrent een omwerking van 't 's Ryks-Museum doen ons vreezen, dat, indien hem daartoe de gelegenheid geboden werd, onze kunstschatten in stede van beter dan tot nu toe geordend, zouden worden verwerkt tot den opzettelyken chaos van een veiling zaal.
De Heer Prof. D.W. Martin heeft zich in zyn bestuur van het Mauritshuis als een degelyk beheerder dier verzameling doen kennen, door zyn catalogus, zyn verschikkingen en zyn aankoopen. Toch zou ons zyn voorliefde voor het scherpe schoonmaken van schilderyen weerhouden hem aantebevelen, zelfs indien wy geen persoonlykheid wenschten van wien meer uitging. Het lykt ons bovendien twyfelachtig of hy van zyn hoogleeraarsschap afstand zou willen doen.
Van den Heer F. Schmidt Degener gaat ongetwyfeld meer uit. Hy heeft zich en als Directeur van het Museum Booymans en in zyn geschriften doen kennen als een man van smaak en fantasie, soms zelfs op het fantastische af, die een ruimen blik heeft op kunst en die weet te waardeeren, zooals blykt uit de gelukkige hand, die hy by het verwerven van aanwinsten voor zyn Museum heeft gehad. De zorg voor de schilderyen onder zyn beheer lykt ons in goede handen. Wy zyn echter niet geheel gerust, dat die schilderkunst, die vooral waarde heeft voor de kennis onzer kunstgeschiedenis, waarvan zulk een schat in 's Ryks-Museum byeen is, voldoende zyn belangstelling zou hebben. De Heer Prof. Dr. Jan Veth zouden wy de noodzakelyke schifting van die schilderyen, die een eereplaats verdienen en die welke meer historisch belang hebben niet minder gaarne toevertrouwen, ons overtuigd houdend, dat dan by hem de tweede groep de bewondering zou vinden, die haar toekomt. Er zyn weinig kunstenaars, die als hy de bewyzen geleverd hebben, het vermogen te bezitten tot degelyk kunsthistorisch onderzoek. En indien zich dat by hem, wat onze oudere kunst betreft, meest tot werk der grootste meesters bepaald heeft, voor den nieuweren tyd heeft hy blyk gegeven ook de beteekenis der anderen te voelen. Wy ontveinzen ons niet, dat het ons zeer onwaarschynlyk voorkomt dat hy een benoeming zou aanvaarden.
Samenvattend nemen wy de vryheid Uwe Excellentie tot Directeur van 's Ryks-Museum van schilderyen een der beide laatstgenoemden ter benoeming voortedragen.
Wie van de genoemden, of wie overigens ook door Uwe Excellentie ter benoeming zal worden voorgedragen, ongaarne zouden wy hem aanstonds als Hoofddirecteur zien optreden. Niet slechts dat ons de gegevens ontbreken om ons omtrent een ieder hunner een meening te vormen wat hunne geschiktheid in deze betreft, maar ook omdat de nieuw benoemde zoo hy de schilderyen verzameling ter dege wil schiften en nieuw ordenen, het daar volhandig genoeg mee zal hebben.
Wy zouden dus by voorkeur Uwe Excellentie willen aanbevelen den Directeur van het Nederlandsch Museum van Geschiedenis en Kunst den Heer van Notten, tydelyk met het Hoofddirecteurschap te belasten. Het komt ons voor, dat hy daarvoor ten volle de eigenschappen bezit van bezadigheid, beslistheid en takt, die daar zoo noodig zyn en wy houden ons overtuigd, dat zoo hy al misschien niet bereid gevonden zou worden dien post op den duur te bekleeden, hy zonder twyfel er voor te vinden zal zyn dit gedurende enkele jaren te doen. Dan zal gedurende dien tyd kunnen blyken of de nieuw te benoemen Directeur van 's Rijks-Museum van schilderyen op den duur met het Hoofddirecteurschap te belasten ware of dat, wat onzes inziens nog steeds verkieselyk zou zyn, een afzonderlyken [sic] Hoofddirecteur te benoemen zou wezen.
Wel is waar zou dit een verhooging van kosten mee brengen, maar zuinigheid in de salarieering van hoogere Museum-beamten is uit den booze.
Hoewel, voor zoover ons bekend is, geen enkele aanleiding bestaat voor de motie van het Verbond van Nederlandsche Kunstenaars-vereenigingen door Uwe Excellentie ter onzer kennisse gebracht, is het zeker gewenscht, dat dit in de toekomst zoo blyve en niemand door te lage salarieering in deze in verzoeking
Wy veroorloven ons daarom Uwe Excellentie te wyzen op ons schryven van 30 Maart j.l. waarin wy hebben uiteengezet, dat de bezoldiging van de wetenschappelyke ambtenaren van 's Ryks-Museum niet in overeenstemming is met den aard van hun werk, noch met de eischen, die hun gesteld moge[n] worden’.

[p. 202]

opgedragen willen zien maar daarmede Van Notten, de directeur van het Nederlands Museum, tijdelijk willen belasten en na enige jaren willen bezien of de nieuwe directeur van het Rijksmuseum van Schilderijen ook hoofddirecteur zou kunnen worden. Voor degeen, die de door de Commissie van Toezicht genoemde personen heeft gekend, wekt het geen verwondering, dat afdeling k.w. bij haar standpunt bleef en aan minister De Visser voorstelde Schmidt Degener tot directeur van het Rijksmuseum van Schilderijen en tevens tot hoofddirecteur te benoemen.⁸⁰

De minister aarzelt nog en wil eerst spreken met de commissie; hij ontvangt haar op 19 maart 1921 en vervolgens op 1 april haar voorzitter. De commissie gaat daarop akkoord met de benoeming van Schmidt Degener in beide functies. Veth had te kennen gegeven niet in aanmerking te willen komen; hoezeer men kan instemmen met de waardering van de Commissie van Toezicht voor Veth als kunsthistoricus, het zou toch wel zeer riskant zijn geweest aan een man, die geen enkele museumervaring bezat en reeds bijna 57 jaar was, de leiding van het gehele Rijksmuseum of zelfs alleen die van het Rijksmuseum van Schilderijen in handen te geven.⁸¹

Dan eindelijk durft De Visser de knoop door te hakken en wordt bij Koninklijk besluit van 9 mei 1921 nr. 37 Schmidt Degener benoemd met ingang van 1 januari 1922 tot hoofddirecteur en tevens tot directeur van het Rijksmuseum van Schilderijen.

Schmidt Degener was terdege op zijn dubbele taak voorbereid: in de eerste plaats door zijn directoraat van het toen nog in het voormalig Gemeenlandshuis van Schieland⁸² gevestigde Museum Boymans, dat hij op een alom geprezen wijze had gereorganiseerd; bovendien had hij zich in een groot aantal buitenlandse musea georiënteerd in het kader van de opdrachten⁸³, die minister De Visser had verstrekt met het oog op de plannen voor de reorganisatie van het Nederlandse museumwezen, te Wenen⁸⁴, Parijs en Londen alles buiten bezwaar van 's Rijks Schatkist. Ook had hij in het tweede halfjaar van 1921 op eigen kosten een aantal Amerikaanse musea bezocht.

Als Schmidt Degener zijn functies te Amsterdam aanvaardt, is inmiddels de economische en financiële toestand in Nederland volledig gekeerd en in alle opzichten ongunstig geworden, althans naar de toenmalige inzichten. Deze kentering drukt onmiddellijk haar stempel op de begroting van de afdeling kunsten en wetenschappen. Niet alleen worden de aankoopkredieten als gewoonlijk - vroeger, toen en later - beknot, maar er kon ook geen sprake zijn van enig uitzicht op de uitvoering van de grootse plannen van de commissie van 1919 waarvan Schmidt Degener niet slechts een groot voorstander was geweest maar in vele opzichten ook de auctor intellectualis. Van de stichting van het Algemeen Kunstmuseum, die door de overgrote meerderheid van de commissie werd voorgestaan en waarvan Schmidt Degener wel als de grote voorvechter mag worden beschouwd, kon niets komen; naar achteraf bleek voorgoed niets. Ondanks de door de meeste leden van de commissie te uit en ter na geopperde bezwaren tegen het Rijksmuseumgebouw van Cuypers - onder hen ook Schmidt Degener⁸⁵ - zouden de zich daarin bevindende meesterwerken van de schilderkunst en andere takken van kunst er moeten blijven, terwijl de zich in de Leidse en andere musea bevindende ‘toppen’ op hun plaats konden blijven en niet naar een centraal, een ‘encyclopedisch’ nieuw te stichten gebouw te Amsterdam zouden behoeven te worden overgebracht.

Schmidt Degener heeft zich wonderlijk snel aangepast aan de nieuwe situatie. Toen hij begreep, dat het Algemeen Kunstmuseum van de baan was, heeft hij volledig volte-face gemaakt: hij is met alle kracht en met alle energie en genialiteit die hem eigen waren, zich gaan toeleggen op een algehele reorganisatie van de inrichting van het Rijksmuseum. In zijn eerste jaarverslag heeft hij zijn visie gegeven ten aanzien van wat er zou moeten en kunnen gebeuren met het Rijksmuseum van Schilderijen⁸⁶: ‘De mogelijkheden om door een andere verdeeling der Schilderijen deze verzameling voor het publiek overzichtelijker en dus aantrekkelijker te maken, werd onmiddellijk na mijn in dienst treden in studie genomen. Van de plannen uitvoerig door de Rijkscommissie voor het Museumwezen omschreven, kan door het geheel ontbreken van geldmiddelen slechts een minimum in vervulling gaan. Het plan om het centrum van onze Nationale Verzamelingen te vervormen tot een Algemeen Kunstmuseum is voor langen tijd onmogelijk geworden. Wel is het mogelijk op een enkele verzameling, die der Schilderijen, eenige van de algemeene principes toe te passen,

80 Zonder datum. Hier volgt de inhoud van deze nota:
‘Onder verwijzing naar mijne nota van Juli 1920 stel ik U.E. voor thans over te gaan tot het verleenen van eervol ontslag aan den heer van Riemsdijk en dan eenige weken te wachten met benoeming van zijn opvolger.
Zooals ik U.E. reeds bij mijn vorige nota heb uiteengezet is er slechts één persoon aangewezen om den heer van Riemsdijk op te volgen nl. de heer Schmidt Degener.
Wat het Rijksmuseum van Schilderijen betreft, gaat de Commissie van Toezicht hiermede accoord. Zij noemt slechts twee namen nl. Schmidt Degener en Jan Veth. Ten aanzien van den laatste veronderstelt zij terecht, dat hij niet voor eene benoeming in aanmerking zal wenschen te komen; afgezien hiervan acht ik met alle waardeering van de buitengewone verdiensten en capaciteiten van den heer Veth, voor deze betrekking den heer Schmidt Degener den beste, te meer daar de heer Veth geenerlei museum ervaring heeft.
Wat het Hoofddirecteurschap betreft was de Commissie van Toezicht aanvankelijk van meening, dat hiervan een afzonderlijk ambt gecreëerd moest worden.
Het is mij bekend, dat dit het gevoelen is van den voorzitter der Commissie van Toezicht (den heer Six). De minderheid, waartoe o.a. de heer Voûte behoort, is van een andere meening.
U.E. heeft echter reeds overeenkomstig mijn voorstel beslist, dat geen afzonderlijk ambt van Hoofddirecteur zal worden gecreëerd (schrijven van 6 Dec. 1920 No 4742 Afd. k.w.). Dit is ook cf. de meening van de Museumcommissie, die met groote meerderheid zich tegen een afzonderlijk Hoofddirecteurschap heeft verklaard.
De Commissie van Toezicht heeft daarop voorgesteld den Directeur van het Nederlandsch Museum, den heer van Notten, tijdelijk met het Hoofddirecteurschap te belasten gedurende enkele jaren om dan later te zien, wie definitief Hoofddirecteur zou moeten worden. Dit is niet anders dan een verschuiven van de moeilijkheid. Bovendien zal het hoogst moeilijk zijn om den heer van Notten niet tot Hoofddirecteur te benoemen, nadat hij enkele jaren tijdelijk als zoodanig heeft gefungeerd. Overneming van het voorstel zou er dus op neer kunnen komen, dat de heer van Notten hoofddirecteur werd en dat zou ik beslist moeten ontraden en wel om de volgende reden.
Van het Rijksmuseum, hoe het ook in de toekomst gereorganiseerd zal worden, zal de schilderijenafdeeling steeds het “pièce de resistance” blijven. In de schilderijenverzameling ligt de groote beteekenis van het Rijksmuseum. Hoe de schilderijen geplaatst zullen worden is een zaak van het eerste belang en daarop kan de Hoofddirecteur het meest invloed uitoefenen. Het zou al te dwaas zijn een Directeur van een minder belangrijke Afdeeling aan het hoofd te stellen van het geheele museum waardoor deze hiërarchisch boven den Directeur van het Schilderijenmuseum zou komen te staan.
Worden de voorstellen van de Museumcommissie aangenomen, dan zal de Hoofddirecteur tevens directeur moeten worden van het Algemeen Kunstmuseum, waarin ook weder de schilderijenafdeeling zal prevaleeren.
Niemand dan de heer Schmidt Degener, die zich door de voortreffelijke inrichting van het museum Boymans ook naam in het buitenland heeft verworven, is daarvoor beter geschikt.
Het is gebleken, dat de heer van Notten voor het Algemeen Kunstmuseum zeer weinig voelt of eigenlijk voor niets voelt dan voor zijn eigen verzameling. De heer van Notten is een zeer correct en hoogstaand man, maar hij mist ten eenenmale, ook reeds door zijn opleiding, de breedheid van opvatting, die noodig is om leiding te geven aan een dergelijk veel omvattend complex. Het is juist de heer Schmidt Degener die getoond heeft, deze breedheid in bizondere mate te bezitten.
Ik mag hierbij niet verhelen, dat de benoeming van den heer van Notten tot Directeur van het Nederlandsch Museum reeds bij velen verwondering heeft verwekt. Hij is in de verste verte niet te vergelijken met zijn uitnemenden voorganger Dr. Pit en zijne benoeming is alleen geschied, omdat er op dat oogenblik niemand anders was en omdat hij toch Dr. Pit als adviseur achter zich heeft.
Ik kan de opmerking niet weerhouden, dat het voorstel van de Commissie van Toezicht (waarmee de heer Voûte zich niet kan vereenigen) eenigszins voortvloeit uit een Amsterdamschen Heerengracht-côteriegeest.
Tenslotte acht ik het ondenkbaar, dat de heer Degener zich eene benoeming tot Directeur van het Schilderijenmuseum zou laten welgevallen, indien hij onder den heer van Notten zou komen te staan. Ik hoop dus, dat U.E. met mijn voorstel zal meegaan en dat ik een voordracht in dien zin over eenige weken zal mogen voorleggen.
Zooals in mijn nota van Juli 1920 reeds is medegedeeld, is het zaak, dat de benoeming van den heer Degener vóór 1 Maart a.s haar beslag krijge, opdat hij tijdig zijn ontslag als Directeur van het museum Boymans kan vragen, te meer daar de heer Degener voornemens is op eigen kosten, vóór de aanvaarding van zijn ambt aan 's Rijksmuseum een halfjaar in Amerika en Europa te reizen. Een voordracht aan H.M. met ontwerp besluit tot het verleenen van eervol ontslag aan den heer van Riemsdijk gaat hierbij.’

81 Als organisator zou zeker ook zijn aangeboren verstrooidheid hem parten hebben gespeeld.

82 Waarin thans het Historisch Museum van Rotterdam is ondergebracht.

83 Deze opdrachten zijn zowel aan leden van de commissie als aan enige anderen verstrekt.

84 Vooral wat Schmidt Degener op het gebied van museale presentatie te Wenen heeft gezien, heeft grote indruk op hem gemaakt, naar hij aan de toenmalige chef van afdeling k.w. te kennen gaf.

85 O.a. in de 22ste vergadering op 23 maart 1920 gedrukte notulen blz. 705 e.v.

86 Verslagen omtrent 's Rijks Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst 1922, 's-Gravenhage 1923 blz. 21 e.v.

[p. 203]

die de genoemde Commissie bij het maken van haar plan voor oogen stonden. Maar ook daarbij moeten reeds, door den nood onzer financiën, zekere offers worden gebracht, gedurende de eerstkomende jaren zullen waarschijnlijk alle veranderingen uitsluitend moeten worden bestreden uit de loopende middelen. Het wordt door nadere bestudeering van doorgangen en ruimten, van de wantdecoratie's en de vloeren inderdaad duidelijk dat het gebouw voor het doel dat het beoogt thans weinig medewerkt. Het zijlicht is georiënteerd op het Noorden, terwijl heden ten dage juist het warme Zuiderlicht wordt gekozen. De opdringende ornamentatie leidt af, in plaats van de aandacht onverdeeld over te laten aan de kunstwerken. Toch is wanneer met overleg te werk wordt gegaan veel te verbeteren. Afmeting en verhouding der meeste lokalen zijn zelfs voorbeeldig. De versiering der zalen zal door het supprimeeren van enkele geschilderde ornamenten bescheidener kunnen worden. Daarentegen moet bij het arrangeeren der kunstwerken meer gelet worden dan tot dusver op het eigenaardige karakter van het gebouw. Er moet getracht worden, hoe lastig dit ook zij, uit gebouw en verzameling iets te maken dat op een geheel gelijkt. Een fout van de tegenwoordige verdeeling is het ontbreken van een begrijpelijke chronologische lijn. Bij het betreden van de Verzameling moet men bij het begin kunnen aanvangen en al doorgaande langs een weg die niet tot onnoodige afwijking aanleiding geeft, het verloop in successieve perioden kunnen volgen. Een opstelling die in groote trekken chronologisch is, die door de plaatsing zelve het belangrijkste onderstreept, die nooit de aandacht vraagt voor het slechts curieuze, kan ook in betrekkelijk onvoordeelige zalen, toch aan het publiek de indrukken geven, die het thans te vergeefs zoekt.

De keus van de te exposeeren schilderijen is in het afgeloopen jaar door een kaartsysteem in groote lijnen vastgesteld en is iets ruimer geworden dan door de Commissie voornoemd was voorzien. Het Kunsthistorisch interessante kan zoodra de scholen⁸⁷ het gebouw verlaten, worden saamgevoegd en wetenschappelijk gerangschikt. Het scheiden van het niet saamhoorige en het logisch opstellen van de nieuw gevormde groepen, is dus het hoofdwerk dat op uitvoering wacht. Reeds werd in den loop van 1922 afzonderlijk bijeengevoegd een keur van de xviiide Eeuwsche schilderijen in het Rijks-Museum, benevens een groep schilderijen die de geschiedenis van ± 1750-± 1850 illustreeren. Het doorzetten van deze afscheiding van het bij uitstek historische is voor de overzichtelijkheid der verzameling een hoofdvoorwaarde. Wel moet ook hier op kleiner voet worden gewerkt. Een compleet, onder eigen directie fungeerend Historisch Museum in de lijnen zooals het Museumrapport dat aangaf, brengt kosten mee die thans niet zijn te bestrijden. De mogelijkheid bestaat om het aanwezige geschilderde materiaal saam te voegen en zoo te ordenen, dat het een eigenaardige en levendige herinnering aan onze Geschiedenis kan vormen. De middentravée, die gemakkelijk van de overige verzameling te isoleeren valt, zou voor een Historische verzameling en met name voor een deel der Geschiedenis te land, aangewezen zijn. Deze proef zal weldra worden genomen. Wat de distributie der schilderijen-massa over de hoofdverdieping betreft, afgezien van het chronologisch element, en het rangschikken naar zekere scholen, zal een rustige plaatsing en een evenwichtige verdeeling over de wanden in de eerste plaats alle aandacht vergen. De proeven in den Drucker-Uitbouw genomen doen vermoeden dat ook in het hoofdgebouw een overzichtelijke opstelling van het xviide Eeuwsche schilderijenbezit, kans van slagen heeft.’

Voor het Nederlands Museum ziet Schmidt Degener echter vooralsnog weinig mogelijkheden⁸⁸: ‘De onbevredigende wijze, waarop het Nederlandsch Museum nog steeds gehuisvest is, verdeeld over drie verdiepingen in twee vleugels van het hoofdgebouw en over twee verdiepingen van een bijbouw doet iedere ingrijpende verandering in de rangschikking en opstelling ontraden, zoolang deze niet samenvalt met een betere verdeeling van alle tentoonstellingsruimten in het geheele gebouwencomplex. Met een betere opstelling der costuums afzonderlijk kon echter worden voortgegaan’.

Het pad van Schmidt Degener liep zeker niet over rozen: in 1923 heeft hij, hoezeer ook op het departement zich gerugsteund wetende door Duparc, zelfs ontslag willen indienen naar aanleiding van de opvattingen van de Rijkscommissie van advies inzake het museumwezen, die hem te weinig armslag zou willen laten.⁸⁹ Haar voorzitter, prof. Huizinga, weet Schmidt Degener dan na een bezoek, dat hij eigener beweging aan deze had gebracht, te overreden van zijn voornemen af te zien.⁹⁰

87 De Rijksnormaalschool voor tekenonderwijs en de Rijksschool voor Kunstnijverheid, die van den beginne af in het Rijksmuseumgebouw waren gehuisvest.

88 Verslagen omtrent 's Rijks Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst 1922, 's-Gravenhage 1923 blz. 26.

89 Schmidt Degener aan P. Visser 8 maart 1923.

90 Telegram van 12 maart 1923 en brief van 13 maart 1923 van Huizinga aan het ministerie; vgl. ook Huizinga, Verzamelde Werken Dl. vi blz. 538. Als deze vervolgens echter schrijft: ‘Ook veel later heeft Degener's haast vrouwelijke gevoelshouding tegenover ambtelijke dingen zelfs het eindeloos geduld en het plooibaar beleid van P. Visser wel eens op zware proef gesteld’, dan rijst toch de vraag of Huizinga Visser goed heeft gekenschetst. Voordat Degener moeilijkheden met Visser kreeg, had laatstgenoemde reeds met vele andere hoofden van dienst conflicten gehad en dat Visser zo plooibaar zou zijn geweest, mag ook wel worden betwijfeld.

[p. 204]

Het werk van de reorganisatie ging voort⁹¹; Schmidt Degener had de takt geregeld overleg te plegen met de zoon van de bouwmeester van het Rijksmuseum de architect Jos. Th.J. Cuypers die tegen het einde van 1924 officieel was benoemd tot adviseur ten behoeve van dit gebouw. De zalen van de Rembrandt-uitbouw waren ongeschikt gebleken voor de werken van de kunstenaar naar wie deze is genoemd. De Nachtwacht kwam terug naar de oude zaal maar op een andere wand en met een betere belichting. De verzameling primitieven werd ruimer gehangen. In de Eregalerij vormde Schmidt Degener een combinatie van schilderijen, meubelen en ceramiek uit de zeventiende eeuw. Een strenge selectie van de schilderijen naar esthetische kwaliteiten werd toegepast; er kwam een hergroepering van het schilderijenbezit, zoals Schmidt Degener al in zijn jaarverslag over 1922 had aangegeven; door een gedeelte van de overdreven wandversieringen weg te nemen kon de aandacht veel beter dan voorheen op de kunstwerken zelf gericht blijven.

Het Nederlands Museum voor Geschiedenis en Kunst werd met ingang van 1 juli 1927⁹² officieel gesplitst in het Rijksmuseum voor Beeldhouwkunst en Kunstnijverheid en het Nederlands Museum voor Geschiedenis waarmede voorgoed een einde kwam aan de verwarring, die de schepping van De Stuers steeds had gekenmerkt.

Het Nederlands Museum voor Geschiedenis kwam slechts heel geleidelijk of beter gezegd met horten en stoten gereed. Op 24 oktober 1931 werd de afdeling Nederland ter zee opengesteld, op 9 mei 1933 een deel van de afdeling geschiedenis te land. De crisistijd verhinderde daarna vooralsnog de voltooiing der werkzaamheden maar met behulp van het zogenaamde ‘Werkfonds’ en van de in het kader van de ‘Werkverschaffing’ beschikbaar gestelde gelden konden deze toch weer ter hand worden genomen, zodat op 22 mei 1937 het Nederlands Museum voor Geschiedenis eindelijk in zijn geheel kon worden geopend. Op gelijke wijze konden ook de eerst onderbroken werkzaamheden ten behoeve van het Rijksprentenkabinet worden hervat.

Kritiek op de reorganisatie is er wel geweest; een belangrijk detail betreft het wegnemen van de bijschriften bij de schilderijen op de namen van de vervaardigers na. Hierover werd ook in de Tweede Kamer geklaagd.⁹³ Maar in het algemeen verwierf Schmidt Degener veel lof in binnen- en buitenland. In hoeverre de door hem aangebrachte vernieuwingen van invloed zijn geweest op het bezoek aan het museum valt moeilijk aan te tonen; verschillende omstandigheden hebben er zeker toe geleid, dat de toeneming niet zo hoog is geweest als men had mogen verwachten. De heffing van een, zij het ook zeer gering, entreegeld sinds 16 oktober 1923 bracht een tijdelijk halt toe aan de stijging van het bezoek na de Eerste Wereldoorlog. Het jaar 1922, toen met de reorganisatie nog maar juist was begonnen, bracht het record voor de tijd tussen de twee oorlogen van ruim 280 000 maar dit was toch minder dan in de jaren 1910 tot en met 1912, toen er telkenjare over de driehonderdduizend bezoekers waren. Tot en met 1932 blijft het bezoekcijfer over de 200 000 maar dan veroorzaakt de crisistijd een teruggang; alleen in 1935 komen er ruim 240 000 bezoekers. Wel lezen we in de jaarverslagen uit de jaren dertig over veel bezoek van scholen aan het Nederlands Museum voor Geschiedenis.

Twee aangelegenheden betreffende het Rijksmuseumgebouw in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog dienen nog te worden vermeld. Na de brand van het Leidse stadhuis op 12 februari 1929 werden omvangrijke maatregelen genomen om de brandveiligheid te verbeteren en op 1 november 1931 werd de onderdoorgang van het gebouw voor alle verkeer per as verboden, nadat was gebleken, dat dit scheuren ging vertonen door de passage van zware voertuigen.

Helaas kon het Rijksmuseum in zijn nieuwe gedaante slechts korte tijd voor het publiek geopend blijven. Daarvan was de Tweede Wereldoorlog en wat eraan vooraf ging de oorzaak. Nadat op 24 augustus 1939 ons land tot voormobilisatie was overgegaan, werd de volgende dag het Rijksmuseum gesloten. Dank zij dr. Jan Kalf, die als hoofd van de kunstbescherming in ons land ook was belast met de beveiliging van de in de musea aanwezige collecties, en met hulp van de Rijksgebouwendienst, kon het omvangrijkste transport van kunstwerken, dat Nederland tot dusverre had beleefd, tegen 1 november 1939 gereed zijn.

De ontruimde zalen van de afdeling geschiedenis ter zee werden tijdelijk ter beschikking gesteld van het Nederlands Spoorwegmuseum, dat daar tot 1946 zou blijven. Andere ruimten zijn gebruikt voor tijdelijke tentoonstellingen, in het bijzonder van werken van levende

91 Uit een op verzoek van de Rijksgebouwendienst van 24 febr. 1925 door Schmidt Degener samengesteld overzicht van 9 mei 1925 in zake de veranderingen, die in het Rijksmuseumgebouw gedurende de eerstvolgende vijf jaren zouden moeten worden aangebracht, zij het volgende geciteerd:
‘De mistoestanden in het Ryksmuseum zijn voor een groot deel te wyten aan het gebrek aan harmonie tusschen de verzamelingen en de lokalen waarin deze zijn ondergebracht. Om aan de verwarring een eind te maken, behooren allereerst de verschillende hoofdafdeelingen in het Ryksmuseum duidelijk gescheiden te worden en tevens moeten de lokalen zoo verdeeld worden dat de architectonische eigenaardigheden aan het tentoongestelde ten goede komen in stee van dit te schaden. Opstellingen die als het ware opzettelijk gebrekkigheden der expositie-ruimten illustreeren zijn uit den booze. Daarentegen zijn gepolychromeerde decoraties, voor zoover zij met de kunstvoorwerpen in concurrentie komen, eveneens te verwerpen.
De Hoofdverdeelingen die in de verzamelingen moeten worden aangebracht en die het gereorganiseerde ensemble zullen laten zien en die op de hier bygaande plattegronden beknopt worden aangeduid, zijn de 4 navolgende:

1

een kunstmuseum, omvattende schilderijen, Beeldhouwwerken, Kunstnijverheid en Bouwfragmenten.

2

kunsthistorische depôts, van dezelfde rubrieken, waarin de voorwerpen plaats vinden die voor den doorsnee-bezoeker van geen belang zijn.

3

een zelfstandig historisch museum, bevattende materiaal dat met Holland's geschiedenis te Land en ter zee in verband staat.

4

een zelfstandig prentenkabinet en een bibliotheek.

Het streven is deze vier hoofdverdeelingen duidelijk plaatselijk te scheiden.
Op één onderdeel, de gipsverzameling, zal later worden teruggekomen.

1

kunstmuseum. Wat 1 betreft, de overzichtelijkheid van deze collecties eischt voor het schilderijen-materiaal een chronologische en volgens scholen gerangschikte opstelling;
voor zoover het Beeldhouwwerken en Kunstnijverheid betreft, een arrangement, dat zoowel met den tijd van ontstaan als met het materiaal dezer voorwerpen rekening houdt. Aan de herschikking in dezen zin wordt sinds drie jaren regelmatig gewerkt. De chronologie is reeds in groote lijnen aangeduid. De 15e, 16e en 17e eeuw vinden haar plaats op de hoofdverdieping van het centrale gebouw. In den rechter vleugel van den beganen grond zal de Meubelafdeeling een overgang vormen naar de 18e en 19e eeuw, die in den Druckeruitbouw gedemonstreerd wordt.

2

kunsthistorische depôts. In de lokaliteiten op de dakverdieping die op het punt staan door de scholen ontruimd te worden komen de kunsthistorische voorwerpen, die in hoofdzaak voor specialisten van belang zijn, tot opstelling. De inrichting dezer lokaliteiten kan uit den aard der zaak eenvoudig zijn.

3

een zelfstandig historisch museum. Het Historisch Museum, dat zooals van zelf spreekt volgens andere principes werkt dan de overige verzamelingen, kan plaats vinden in den geheelen linker benedenvleugel met inbegrip van de linker binnenplaats.

4

het prentenkabinet en bibliotheek. (Deze laatste behoorende bij de in het Ryksmuseumgebouw aanwezige verzamelingen) dat geheel andere functies vervult dan het eigenlijke Museumgedeelte, kan een in zich zelf afgesloten en samenhangend complex innemen, zooals dit op den plattegrond is aangeduid.

Om bovenstaande plannen, die in de afgeloopen drie jaar reeds een begin van uitvoering kregen geheel te verwezenlijken, zijn behalve de inwendige bezigheden van schifting, classificatie enz., de navolgende werkzaamheden uit te voeren die met het gebouw zelf samenhangen.
Onder 1 kunstmuseum, 1ste verdieping, vragen nog de navolgende werkzaamheden om uitvoering.

a

de beide trapopgangen naar de 1ste verdieping. Verven in een zeer lichte kleur om de thans bestaande duisternis te verminderen. Het aanbrengen van electrisch licht voor zeer donkere dagen blijft gewenscht. Het verplaatsen van piedestals voor bustes, die hier door hun aard goed op haar plaats zijn. (De Stuers, Cuypers, Alberdingk Thym enz).

b

voorhal. De Voorhal, door het kerkelijk karakter harer gewelven en venster-verdeeling is het best te benutten voor de meer omvangrijke stukken der vroegste kerkelijke kunst. Opstelling kan hier vinden de verzameling Romaansche doopvonten, verder de verzameling kerkklokken en enkele altaren; het groote carton van Barend van Orley voor het raam in de St. Bavo te Haarlem, benevens het Gotische orgel uit de kerk te Harenkarspel en het Tympanon van Egmont. Architectuur en voorwerpen zelf zullen op deze wijze een harmonische eenheid vormen. Ook hier is uitbreiding van het electrisch licht gewenscht, zooals dit in de meeste ruimten van het Museumgebouw bewaking en veiligheid ten goede zou komen. De Voorhal zou door een behoorlijker installatie van toonbanken en kasten voor boeken- en photo-verkoop gebaat zijn.

c

voormalige regentenzaal. (214). Het inrichten door vitrines en schotten en het aanbrengen van 3 smalle wandopeningen voor de 15e en 16e eeuwsche sculptuur en kunstnijverheid, welk ensemble aldus parallel zal loopen met de schilderkunst uit denzelfden tijd in de aangrenzende kabinetten. Het aanbrengen van een deur tusschen hoek-paviljoen en Zaal 214 zal de circulatie ten goede komen.

d

de twee hoekpaviljoens. Het inrichten komt neer op vloerbedekking met linoleum, verdeeling door schotten en verven van wanden. Het linker paviljoen wordt over enkele maanden door het Ryksopleidingsinstituut ontruimd.

e

zilverkamer. (229). Het verven van wanden en inrichten met vitrines.

f

terra-cotta-zaal. (248). Het verven, met vloerzeil bedekken, het veranderen van een deur, het maken van drie schotten en helderder glas in het bovenlicht.

g

twee kleine kabinetten met zylicht. (237 en 249). Als expositie-zaal bruikbaar maken van 237, verven en bekleeden. Een wand-vitrine voor klein plastiek in 249.

h

voormalige nachtwacht-zaal. (243). In deze zaal zal ter wille van de circulatie een verplaatsing van radiatoren noodzakelijk zijn. Het verven van de koof benevens het verven van de ruimte boven het plafondlicht om daardoor aan de verlichting tegemoet te komen. Tevens zullen een tweetal groote schotten met bespanning moeten worden aangebracht voor de stukken van Elias en Backer. Linoleum als elders.

i

eere-galery. (244-247). De Eere-galery vraagt door het aanbrengen van een parket-vloer om verhooging van het niveau, zoodat deze ruimte op gelijke hoogte met de aangrenzende compartimenten komt te liggen. Ter wille van de circulatie zou een afscheiding van de Voorhal (212) door middel van een of ander Koorhek, dat in den geest van een Jubé kan worden aangebracht, ten zeerste aanbeveling verdienen. De continuiteit der groote ruimten van Voorhal en Eere-galery blijft hierdoor gespaard, terwijl toch de slecht geregelde circulatie, die het publiek verwart, wordt opgeheven. Voor de Eere-galery is verder noodig het wit verven der gewelven, het veranderen van de vitrines der collectie Delftsch van Jhr. Loudon, welke collectie hier een bij uitstek geschikte plaats zal vinden.

j

kabinetten van den rechter vleugel. (270-274). De kabinetten van den rechter vleugel moeten worden geverfd, van linoleum voorzien, de wanden bekleed. De latere Hollandsche kabinetkunst met Vermeer van Delft en Pieter de Hooch aan het hoofd, vindt hier plaats.

De hoofdverdieping is hiermede voltooid.’

92 Ministeriële machtiging 24 juni nr. 3013¹ afd. k.w. Schmidt Degener had voorgesteld aan het historisch museum als naam te geven ‘Nederlandsch Historisch Museum’ (eerst ondershands aan Visser 1 maart 1927, daarna officieel 1 april 1927 nr. 13783 exh. 2 april 1927 nr. 1874 afd. k.w.) maar de Rijkscommissie van advies inzake het museumwezen stelde voor ‘Nederlandsch Museum voor Geschiedenis’: ‘de naam “Nederlandsch Historisch Museum” komt ons minder gelukkig voor aangezien deze na de uitvoerige besprekingen door de Rijkscommissie van advies inzake de reorganisatie van het museumwezen hier te lande een beteekenis heeft gekregen, die door de voorgenomen opstelling van een historisch ensemble in het Rijksmuseum niet gedekt wordt.’ (18 mei 1927 nr. 275/R exh. 18 mei 1927 nr. 2737 afd. k.w.).

93 Bij de behandeling van de begroting voor het jaar 1928.

[p. 205]

kunstenaars en voor concerten, totdat op 9 mei 1944 het museum geheel moest worden gesloten.

Een heel ander gevolg van de oorlog en wel van de maatregelen van de Duitse bezetter was dat in 1941 aan twee leden van de wetenschappelijke staf, mej. Bottenheim en dr. A.B. de Vries op grond van hun Joodse afkomst ontslag moest worden verleend.

Op 21 november van dat jaar is Schmidt Degener overleden, kort voor hij zestig jaar zou zijn geworden.⁹⁴ Met hem verloor niet alleen het Rijksmuseum maar het gehele museumwezen in binnen- en buitenland een van zijn meest markante persoonlijkheden. De door hem begonnen vernieuwing in de presentatie van de collecties is na de heropening van het Rijksmuseum zij het ook op een wat andere voet en met behulp van nieuw verkregen inzichten voortgezet.

Schmidt Degener was een autoriteit maar ook zeker een autoritaire figuur, die ondanks hetgeen hij in de commissie van 1919 verschillende malen had verklaard, in het museum een strenge centralisatie heeft toegepast. Wellicht was die in de gegeven omstandigheden ook wel noodzakelijk, omdat hij - vermoedelijk terecht - van mening was, dat geen eendrachtige samenwerking mogelijk was met degenen, die krachtens hun functie de eerstgeroepenen zouden moeten geweest zijn om hem bij te staan in de uitvoering van de door hem wenselijk en nodig geachte vernieuwingen. Niet alleen werd de Commissie van Toezicht afgeschaft maar op grond van opheffing van hun functies werden per 1 mei 1924 de directeur van het Nederlands Museum Van Notten en de onderdirecteur van het Rijksmuseum van Schilderijen Steenhoff op wachtgeld gesteld. In 1934 vertrekt ook de directeur van het Rijksprentenkabinet jhr. Teding van Berkhout; alle afdelingen van het Rijksmuseum staan dan rechtstreeks onder de leiding van de hoofddirecteur.

Toch doet men Schmidt Degener onrecht als men zich hem voorstelt als een man die alles zelf wilde doen en alleen onbetekenende figuren onder zich kon dulden. Het zou te ver voeren hier in den brede aandacht te wijden aan al diegenen die onder Schmidt Degener als conservator of assistent in dienst zijn geweest en een vooraanstaande rol hebben gespeeld in de Nederlandse musea na de Tweede Wereldoorlog zoals Van Schendel en De Vries maar één man moet hier bepaald wel worden vermeld, nl. de latere hoofddirecteur Röell. Hem heeft hij reeds in het eerste jaar van zijn hoofddirectoraat aan het Rijksmuseum kunnen verbinden. Hij had hem nader leren kennen en vooral hem leren waarderen tijdens de te Parijs in 1921 gehouden belangrijke tentoonstelling van de 17de eeuwse Nederlandse schilderkunst.

Na het overlijden van Schmidt Degener wordt een van de conservatoren, M.D. Henkel, belast met de waarneming van het hoofddirecteurschap, maar deze wordt al in 1943 door ziekte verhinderd die functie verder te vervullen. Een andere conservator, dr. C.M.A.A. Lindeman vervangt dan Henkel. Als laatstgenoemde op 31 mei 1944 komt te overlijden, wordt Lindeman formeel waarnemend hoofddirecteur.

Naast het ‘herculisch’⁹⁵ werk van de reorganisatie en modernisering van het Rijksmuseum heeft Schmidt Degener zich niet minder ingezet voor de verrijking van de collecties en voor het houden van belangrijke tentoonstellingen.

Eerst een en ander over de gelden, die op de rijksbegroting beschikbaar werden gesteld voor het doen van aankopen ten behoeve van het Rijksmuseum.

In 1922 vond een verlaging van de aankooppost voor het Rijksmuseum van Schilderijen plaats met 15 000 gulden tot f 19 643, waarvan f 7 143 bestemd was voor de terugbetaling van een termijn van het door de Vereniging Rembrandt voorgeschoten bedrag voor de aankoop in 1918 van de Zeven Werken van Barmhartigheid van de Meester van Alkmaar. Gelijke bedragen werden uitgetrokken in de volgende drie jaren. Voor het Rijksprentenkabinet en het Nederlands Museum van Geschiedenis en Kunst bleven in 1922 nog de oude bedragen van zeven- en vijftienduizend gulden gehandhaafd maar op de begroting voor 1923 komt voor beide instellingen slechts een memoriepost voor. Van 1924 af krijgen zij de helft van de oude bedragen.

Met ingang van 1926 wordt voor alle rijksmusea het stelsel ingevoerd, dat de bedragen, die twee jaar tevoren door de entreeheffing in 's Rijks Schatkist zijn gevloeid, op de rijksbegroting worden geplaatst boven de tot dusver uitgetrokken aankoopgelden. Voor het

94 Drie maanden later, op 23 febr. 1942 overleed Schmidt Degener's voorganger Van Riemsdijk op 91jarige leeftijd. Tot zijn dood had hij zitting gehad in de ‘Fotocommissie’ van het Rijksmuseum.

95 Henkel in zijn herdenking van Schmidt Degener (Verslagen omtrent 's Rijks Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst 1941, 's-Gravenhage 1942 blz. 5).

[p. 206]

Rijksmuseum van Schilderijen heeft dit tot gevolg gehad, dat in de jaren 1926 tot en met 1928 telkenjare over in totaal ongeveer 45 000 gulden kon worden beschikt.

Op de begroting voor 1928 werd de post voor het Rijksprentenkabinet met duizend gulden en op die voor 1929 met nog eens vijftienhonderd gulden verhoogd. Bovendien werd op de laatste begroting voor het eerst een bedrag van 2000 gulden geplaatst ten behoeve van het Nederlands Museum voor Geschiedenis, terwijl voor het Museum voor Beeldhouwkunst en Kunstnijverheid op de ontwerp-begroting hetzelfde bedrag van 7 500 gulden was uitgetrokken als voorheen voor het Nederlands Museum van Geschiedenis en Kunst.

's Lands financiële toestand lijkt dan wat gunstiger te zijn geworden; nadat oorspronkelijk op de begroting voor 1929 voor het Rijksmuseum voor Schilderijen ruim 43 000 gulden was aangevraagd, kon minister Waszink in zijn Memorie van Antwoord aan de Tweede Kamer mededelen - na eerst eraan te hebben herinnerd, dat terwijl in de afgelopen jaren de aankoopbedragen voor de rijksmusea veel te laag waren, gelukkig de Vereniging Rembrandt heeft kunnen helpen - ‘deze vereeniging, wier optreden in het belang van de Rijksverzamelingen niet genoeg gewaardeerd kan worden’ bereid is ‘aan haar medewerking’ voor de toekomst vaster vorm te geven in dien zin, dat zij voor aankoopen ten behoeve van Rijksmuseum en Mauritshuis geregeld jaarlijks een bedrag van beteekenis toezegt, wanneer het Rijk voorgaat door voor beide musea te zamen een verhooging van f 75 000 uit te trekken, te verdeelen over beide instellingen naar dezelfde verhouding als thans reeds tusschen hare aankoopbudgetten bestaat’. Mitsdien stelt hij een verhoging voor ten behoeve van het Rijksmuseum van Schilderijen met f 50 000, van het Rijksmuseum van Beeldhouwkunst en Kunstnijverheid met f 6 000, van het Rijksprentenkabinet met f 4 000 en van het Koninklijk Kabinet van Schilderijen met f 15 000.⁹⁶

Van 1930 af worden de bedragen voor het Rijksmuseum van Schilderijen, het Rijksmuseum van Beeldhouwkunst en Kunstnijverheid en het Nederlands Museum voor Geschiedenis in één begrotingspost verenigd om ook voor de laatstgenoemde twee instellingen de mogelijkheid te openen voordeel te trekken uit de regeling met betrekking tot de entreegelden.

In de volgende jaren werd met inbegrip van de uit die regeling overgeboekte gelden voor de drie hiervoor vermelde delen van het Rijksmuseum telkens, bijna 110 000 en voor het Rijksprentenkabinet 12 000 gulden uitgetrokken. In het kader van de bezuinigingsmaatregelen, die de regering meende te moeten treffen om de gevolgen voor Nederland van de internationale economische crisis het hoofd te kunnen bieden, werden echter bij Nota van Wijzigingen in de begroting voor het jaar 1932 de beide bedragen evenals de aankoopposten voor de andere rijksmusea met 25% verlaagd. In de volgende jaren werden deze posten vrijwel beperkt tot de uit de entreegelden verkregen bedragen. Van 1935 tot en met 1941 wordt voor het Rijksmuseum met inbegrip van het Rijksprentenkabinet slechts iets meer dan dertigduizend gulden uitgetrokken. Daarentegen maakt de abnormale positie van de Nederlandse gulden in de bezettingsjaren het mogelijk, dat in 1942, 1943 en 1944 telkens ruim 123 000 gulden en in 1945 zelfs iets meer dan 150 000 op de begroting voor het Rijksmuseum kon worden gebracht.

Wat heeft nu het Rijksmuseum en in het bijzonder wat heeft Schmidt Degener kunnen bereiken met de hiergenoemde bedragen?

Voorop zij gesteld, dat de meeste belangrijke en voor die tijd kostbaar te noemen aankopen die Schmidt Degener heeft gedaan, slechts mogelijk zijn geworden, doordat de Vereniging Rembrandt haar tussenkomst verleende, in het bijzonder door haar traditioneel geworden stelsel van renteloze voorschotten; daardoor toch ontstond voor het Rijksmuseum de gelegenheid de voldoening van de koopprijs over een aantal jaren uit te spreiden, terwijl deze terstond in zijn geheel aan de koper kon worden uitbetaald.

Met deze hulp van de Vereniging Rembrandt kon Schmidt Degener zich met succes gaan toeleggen op een nieuw verzamelterrein voor het Rijksmuseum, nl. dat van de Italiaanse en Spaanse schilderkunst. Daarmee doorbrak hij de nog steeds heersende eenzijdigheid van de meeste openbare en particuliere schilderijenverzamelingen hier te lande, die toch wel bij uitstek waren gericht op de schilderkunst van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden. Veel verzamelgebieden waren voor ons land voor altijd gesloten, omdat de belangrijkste werken daarvan zich in buitenlands museaal bezit bevonden maar op het terrein van de

96 Bovendien werden de aankoopposten verhoogd met de overschotten van de voorafgaande dienstjaren. De omschrijving van de aankoopartikelen op de begroting werd in verband met de invoering van de Comptabiliteitswet 1929 Stb. 259 aangepast ten einde ook in de toekomst betaling in termijnen mogelijk te maken.

[p. 207]

Italiaanse schilderkunst, die van zo'n enorme betekenis is geweest voor de schilderkunst in de Nederlanden, kon toch nog een importante collectie worden vergaard, deels door koop, deels door legaat en schenking, ook al bleven topstukken meestal buiten bereik.

Al in het eerste jaar van zijn hoofddirecteurschap kocht Schmidt Degener met financiële steun en tussenkomst van de Vereniging Rembrandt schilderijen van Goya⁹⁷, Tiepolo⁹⁸ en Tintoretto.⁹⁹ Dezelfde tussenkomst maakte in 1925 de aankoop mogelijk van zeven schilderijen van Italiaanse meesters¹⁰⁰, afkomstig uit de voormalige collectie van de groothertogelijke familie van Oldenburg.

Maar de oude Nederlandse schilderkunst geraakte daarmede allerminst op de achtergrond. Wederom met behulp van de Vereniging Rembrandt, die een derde van de koopprijs voor haar rekening nam, werd in 1928 ‘Het zieke kind’ van Gabriël Metsu gekocht, dat tot de collectie-Steengracht had behoord. In het jaar daarop kon het Rijk van de Vereniging Rembrandt overnemen, voor slechts honderdduizend gulden, Rembrandt's schilderij van zijn moeder, dat ook tot de Oldenburgse collectie had behoord en in 1928 door M.P. Voûte, die het al in 1922 aan het Rijksmuseum in bruikleen had afgestaan, aan de Vereniging Rembrandt was gelegateerd. In 1930 is het dezelfde instelling die de aankoop mogelijk maakt van de ‘Gevangenneming van Christus’ door Jheronimus Bosch en van ‘de H. Dionysius in gebed,’ een werk van de Zuid-Franse schilderkunst.¹⁰¹

Pleegt in het algemeen het bezit van een museum, zeker als het werken van hoge kwaliteit betreft, nooit meer ‘aan de markt te komen’, een belangrijke uitzondering op deze regel deed zich voor toen de Sovjet-Unie een aantal werken uit Russische musea ging verkopen. Zo kon, ook weer dank zij de Vereniging Rembrandt, het Rijksmuseum in 1931 de portretten aankopen van Sir Thomas en Lady Gresham van de hand van Antonio Moro.

Twee aankopen tezamen van uitzonderlijke betekenis vinden plaats in 1933, beide betreffen werken van Rembrandt nl. ‘De Verloochening van Petrus’, vroeger in de Ermitage, en ‘Titus in monniksdracht’, voorheen in het Museum te Moskou. Nadat de minister van financiën De Geer in 1931 voor de aankoop een buitengewoon krediet had geweigerd, ging de koop toch door, toen de Vereniging Rembrandt een lening kon aangaan groot f 781 000 bij de Stichting ‘Pensioenfondsen voor de koloniale landsdienaren en locale ambtenaren’ te 's-Gravenhage, af te lossen in veertig jaarlijkse termijnen. De Staat stelde zich borg voor aflossing en rentebetaling, terwijl de vereniging op zich nam gedurende tien jaar jaarlijks f 13 500 en de resterende dertig jaar jaarlijks f 9 000 te betalen. De aldus aangegane schuld is derhalve eerst in 1973 geheel afgelost; op zichzelf beschouwd zijn zulke langdurige verplichtingen zeker niet aanbevelenswaardig, vooral niet omdat zij de aankoopmogelijkheden van toekomstige directeuren belemmeren maar in dit geval zijn zij niet zo ernstig geweest wegens de in de laatste twintig jaar opgetreden constante geldontwaarding.

Nog een werk van Rembrandt heeft het Rijksmuseum onder het bewind van Schmidt Degener kunnen ‘kopen’, dat wil zeggen het Rijk behoefde slechts maar een klein deel van de koopprijs te betalen - dat nog door de Vereniging Rembrandt werd voorgeschoten -, toen in 1939 met behulp van deze vereniging, de Fotocommissie en een aantal particulieren¹⁰² de ‘Jeremia, treurende over de ondergang van Jeruzalem’ werd verworven.

Tot zover de belangrijkste aankopen tijdens het hoofddirecteurschap van Schmidt Degener ten behoeve van het Rijksmuseum van Schilderijen.

Als Schmidt Degener is overleden, zijn de omstandigheden waarin ons land verkeerde, niet van dien aard, dat er ondanks de hogere kredieten sprake kon zijn van veel aankopen. In 1942 mislukte een poging tot aankoop van ‘De clementie van Keizer Titus’ van de hand van Rembrandt, doordat het voor een hogere prijs werd geveild dan het door het departement van financiën beschikbaar gestelde extra-krediet van f 260 000.

In het volgende jaar werd door de kunsthandel aangeboden een toentertijd aan de Delftse Vermeer toegeschreven ‘Voetwassing’. Het stuk dat in zeer slechte staat was, werd sterk aangeprezen door de ‘gemachtigde voor het museumwezen’ dr. D. Hannema.¹⁰³ De waarnemend hoofddirecteur van het Rijksmuseum schrijft in wat gematigder termen¹⁰⁴: ‘...slechts Prof. van Regteren Altena neemt een afwijzend standpunt in. Overigens zijn er eigenlijk slechts verschillende nuances van de waardering... Het stuk staat, wat kunstwaarde betreft ver ten achter bij de vier doeken, die het Rijksmuseum reeds van dezen meester heeft’. Op 28 juni 1943 heeft er een conferentie in het Rijksmuseum plaatsgevon-

97 Don Ramue Satue.

98 Telemachus en Mentor.

99 Portret van een lid van de familie Grimani.

100 Ambrogio Borgognone, Madonna met Kind; Lorenzo Costa, H. Familie; Gaudenzio Ferrari, Madonna met Kind en Engelen; Lorenzo Lotto, portret van een geharnast ridder; G. Moroni, portret van een jonge vrouw; Marco d'Oggiono, Madonna met Kind; Filippino Lippi, portret van een jongeling.

101 Thans in bruikleen afgestaan aan het Mauritshuis.

102 Dr. F. Mannheimer, dr. H.P. Heineken, P. van Leeuwen Boomkamp, I. de Bruyn en ir. J.F.F. de Kok.

103 Aan de secretaris-generaal van het departement van o., w. en c. schreef Hannema 15 juni 1943 ‘Resumeerende kan ik den aankoop van dit, in het oeuvre van onzen grooten meester Johannes Vermeer zoo belangrijke doek warm aanbevelen. Een dergelijk werk mag ons land niet verlaten.’

104 In een brief aan Van der Haagen 26 juni 1943.

[p. 208]

den¹⁰⁵, waarbij de meningen nogal uiteen liepen, niet zozeer over de wenselijkheid het werk voor Nederland te behouden als wel over de vraag of het een groot bedrag waard was. Hannema heeft vervolgens in opdracht van het departement van opvoeding, wetenschap en cultuurbescherming het schilderij aangekocht voor f 1 300 000. Er is toentertijd nog geen beslissing genomen over de uiteindelijke bestemming: men dacht onder meer aan Delft. Na de Tweede Wereldoorlog verklaart de kunstschilder Han van Meegeren niet alleen de Emmausgangers, die het Museum Boymans al voor de oorlog had aangekocht als een werk van Vermeer, maar onder meer ook de Voetwassing te hebben vervaardigd. In 1954 ontvangt de Staat van de curator in het faillissement van Van Meegeren een bedrag terug van ruim een kwart miljoen gulden.

De periode van het hoofddirecteurschap van Schmidt Degener heeft voor het Rijksmuseum van Schilderijen een ongekende verrijking gebracht ten gevolge van schenkingen en legaten. Er is in de geschiedenis van het Rijksmuseum geen tijd geweest, zeker ook niet later, dat het zo heeft kunnen profiteren van het particulier mecenaat.

De Vereniging Rembrandt mag hier in de eerste plaats worden genoemd; behalve met haar gewone jaarlijkse inkomsten uit haar vermogen en contributies heeft zij door allerlei acties gedaan weten te krijgen, dat zij, dan wel een of meer van haar leden belangrijke schenkingen hebben gedaan. Zo is zij erin geslaagd Schmidt Degener te steunen in diens streven werken van Italiaanse meesters voor het museum te verwerven. Behalve de hiervoor al genoemde steun bij de aankoop door het museum van schilderijen uit de Oldenburg-collectie heeft zij of hebben haar leden in 1923 uit die verzameling een aantal werken geschonken.¹⁰⁶

In 1929 wordt in het leven geroepen een ‘Nationaal Fonds’ voor de Vereniging Rembrandt, dat in dat en het volgende jaar ruim een half miljoen bijeen weet te brengen; dit bedrag wordt overgedragen aan de vereniging. Een heel andere mogelijkheid voor deze vereniging om gelden te krijgen was toen bij Koninklijk besluit van 29 juni 1929 nr. 77 werd overgegaan tot de uitgifte van speciale Rembrandt-postzegels. De prijs hiervan bedroeg vijf cent boven de frankeerwaarde; de aldus verkregen extra-baten kwamen de vereniging ten goede.

De voorzitter van de Vereniging Rembrandt M.P. Voûte schonk in 1922 drie werken van Barent Fabritius.¹⁰⁷ Na zijn dood bleek hij twee schilderijen van Moro en Verspronck^l08 aan de vereniging te hebben gelegateerd; zij schonk deze vervolgens aan het Rijksmuseum. Verschillende schenkingen van Italiaanse schilderijen van andere herkomst dan uit de Oldenburg-collectie staan eveneens op naam van leden van de vereniging.¹⁰⁹

Ook de Fotocommissie gaf uit de door haar met de verkoop van foto's en reprodukties behaalde winsten werken ten geschenke, op een enkele uitzondering na¹¹⁰, schilderijen van Nederlandse meesters.¹¹¹

De grootste schenkingen door particulieren zijn geweest die van Deterding, die na gelijk al vermeld in 1921 het Straatje van Vermeer te hebben gegeven, in 1936 een aantal zeer belangrijke schilderijen geeft en van nog groter importantie, die van het echtpaar Kessler-Hülsmann in 1940; beide schenkingen bestonden uit werken van Italianen en Nederlanders.¹¹²

Het is vaak niet mogelijk de beweegredenen van schenkingen aan musea te weten te komen maar men mag wel als zeker aannemen, dat voor vele schenkers de persoon van Schmidt Degener en de wijze waarop hij het Rijksmuseum reorganiseerde van doorslaggevende betekenis zijn geweest. In twee gevallen is er geen twijfel dat het ging om Schmidt Degener zelf en wel als in 1933 ter gelegenheid van het feit dat hij vijfentwintig jaar tevoren zijn museale loopbaan was aangevangen D.G. van Beuningen en J.H. van Heek elk een schilderij aan het Rijksmuseum van Schilderijen ten geschenke geven.¹¹³

Van de legaten in de tijd van Schmidt Degener is het grootste geweest dat van J.W. Edwin vom Rath, die in 1940 zijn gehele verzameling Italiaanse kunst waaronder een groot aantal schilderijen heeft nagelaten.¹¹⁴

Daarentegen heeft Schmidt Degener niet meer mogen beleven, dat als laatste blijk van hun steun aan het Rijksmuseum het echtpaar Drucker-Fraser, die enige dagen na elkaar in 1944 zijn overleden, hun reeds in bruikleen gegeven schilderijen en aquarellen - voornamelijk uit de Haagse school - hieraan hebben nagelaten.¹¹⁵

105 Hierbij waren aanwezig van de zijde van het departement secretaris-generaal Van Dam en Van der Haagen, namens het Rijksmuseum Lindeman, Van Schendel en Schuurman, en voorts als adviseurs dr. J.G. van Gelder, Hannema, Martin en Röell, alsmede de restauratoren Luitwieler, Mertens en De Wild. Volgens Martin en Röell zou men pas mogen beslissen over de aankoop nadat het werk was schoongemaakt. Röell achtte het bepaald onjuist een hoog bedrag te betalen voor een werk dat in zo'n slechte staat verkeerde; Van Schendel achtte de aankoop niet verantwoord.

106 Fra Angelico, Madonna met Kind; L. Bassano, Morosina Morosini, geschenk van een groep leden; F. Bissolo, Madonna met Kind en Heiligen, geschenk van een lid; L. di Credi, Madonna met Kind en Johannes; J.C. da Pontormo, portret van een dame; A. de Predis, portret van een jonge vrouw, geschenk van een groep leden; Veronese, Venus met Amor.

107 ‘De verloren zoon’, ‘de Pharizeeër en de Tollenaar’ en ‘de rijke man en Lazarus’. In 1926 schonk hij nog het mansportret van Corneille de Lyon.

l08 A. Moro, portret van een ridder in de orde van Calatrava; J. Verspronck, meisjesportret.

109 In 1922: A. de Loarte, Bodegone, geschenk van een groep leden en Tintoretto, portret van een lid van de familie Grimani, geschenk van een groep leden; in 1937: G.G. Savoldi, mansportret, geschenk van een lid.

110 M. Lenain, de dobbelaars (in 1929).

111 In 1922: J. Buys, nachtelijke straatscène; in 1924: Cornelis van Haarlem, Mars en Venus; in 1920: W. Buytewech, voorname vrijage; in 1931: J. Vrel, vrouwtje bij de schouw; in 1936: E. de Witte, haven bij zonsondergang.

112 Van de schenking-Deterding maakten deel uit: H. Avercamp, IJsvermaak; J. van Goyen, polderlandschap en gezicht op Arnhem; F. Guardi, Feest op het Canal Grande te Venetië en Gezicht op de oever van het Brenta-kanaal bij Venetië; A. van der Neer, Het grote maanlicht (afkomstig uit de verzameling-Six) en ijsgezicht; A. van Ostade, de visverkoopster; S.J. van Ruysdael, riviergezicht.
Tot de schenking van het echtpaar Kessler-Hülsmann behoorden: B. Avercamp, ijsvermaak; G. Bellini, Madonna met Kind; Jan Brueghel de Oude, bloemenstilleven; F. Guardi (toeschrijving), lagune bij Venetië; Meester van de Brunswijkse triptiek, de H. Valerianus en de H. Caecilia; Meester van de Cassoni, de heldenmoed van Horatius Cocles; Meester van Delft, Maria en Johannes; F. van Mieris de Oude, portret van een heer; Rembrandt, oosters potentaat; Jan Steen, tweeërlei spel; J.C. Verspronck, mansportret.

113 Van Beuningen schonk Christus aan het Kruis van El Greco, Van Heek een drieluik van de Meester van Delft.

114 O.a. werken van Bartolo di Fredi, F. Bassano, Bellini, Bordone, Botticelli, Canaletto, Ceruti, V. Crivelli, Dominico di Francesco gen. Di Michelino, Florentijnse school, Gerini, Longho, A. Magnasco, Montagna, Piazzetta, Rosselli, Rotari, Signorelli, Starnina, G.B. en G.D. Tiepolo, Tintoretto en Zugno.

115 O.a. schilderijen van Bauer, Borsboom, Breitner, P. Gabriël, Isaac en Jozef Israëls, Poggenbeek, H.J. Weissenbruch en aquarellen van Bauer, Bosboom, Breitner, Isaac Israëls, Jongkind, Jacob en Willem Maris, Mauve en Witsen.

[p. 209]

Met de zoals hiervoor al is vermeld nogal wisselende aankoopkredieten heeft Teding van Berkhout tot zijn aftreden in 1934 als het ware gewoekerd om de verschillende collecties van het Rijksprentenkabinet aan te vullen. Het woord woekeren zou men hier haast letterlijk mogen opvatten, want als hij tekeningen van levende kunstenaars koopt, weet hij hen er soms toe te bewegen die beneden de normale prijs af te staan; dit wekt ontstemming, ook bij minister Terpstra, die hem hierover in 1931 heeft gekapitteld.

Naast de aankopen hebben, vooral na 1934, ook schenkingen plaats gevonden, zoals van Schmidt Degener zelf¹¹⁶, van mr. H.K. Westendorp¹¹⁷, I. de Bruin¹¹⁸, ‘van een belangstellende die onbekend wenst te blijven’, zoals Edwin vom Rath bij de bekendmaking van diens schenking in de Nederlandse Staatscourant aangeduid stond. Ook de Fotocommissie sprong soms bij.¹¹⁹

Veruit de belangrijkste mecenas van het kabinet is echter F.G. Waller geweest. Op zijn schenkingen van 1913 en 1917 volgde een grote verzameling volksprenten, ‘7160 stuks in totaal, die hij in 1923 met een zorgvuldig bewerkte lijst van uitgevers en onderwerpen aan het Prentenkabinet overdroeg’.¹²⁰ Kort voor zijn dood op 23 november 1934 heeft hij nog 68 tekeningen geschonken. Nadien bleek, dat hij de Staat der Nederlanden tot enig erfgenaam had benoemd onder de last van enige legaten en onder voorwaarde, dat het gehele overige vermogen onder de benaming ‘F.G. Waller-Fonds’ afzonderlijk van het andere vermogen van de Staat zou worden bestuurd door beheerders, die de erflater had aangewezen¹²¹ of hun opvolgers. De opbrengsten van dit fonds dienen in hoofzaak te worden besteed ten behoeve van de verzameling van het Rijksprentenkabinet.¹²² Waller had deze erfstelling met Visser besproken. Dit fonds heeft sinds 1937 toen het zijn eerste uitkering deed aan het Rijksprentenkabinet veel meer armslag gegeven; daardoor heeft het honderden prenten en ook veel tekeningen kunnen verwerven. Wat er jaarlijks wordt aangekocht ten laste van het fonds, wordt vermeld in het jaarverslag van het Rijksmuseum.

Het Nederlands Museum van Geschiedenis en Kunst ontving in 1925 het legaat- J.G.A.N. de Vries bestaande uit Europees porselein en Chine de commande. In hetzelfde jaar schonk de Fotocommissie een zilveren schaal van Johannes Lutma.

Na de splitsing van dit museum in het Rijksmuseum van Beeldhouwkunst en Kunstnijverheid en het Nederlands Museum voor Geschiedenis in 1924 kreeg de eerste van deze twee instellingen in de loop der jaren een aantal belangrijke legaten, zoals dat van J. Spoor bestaande uit Chinees en Japans porselein in 1936, van M. Elzas een collectie horloges en dat van Edwin vom Rath in 1934, nl. diens collectie Italiaanse beeldhouwwerken, meubelen en ceramiek. In 1934 werd uit de nalatenschap van mevr. A.S.M. van Tienhoven-Hacke een compleet poppenhuis uit het einde van de 17de eeuw verkregen. In 1928 viel dit museum een schenking Chinees porselein ten deel van het echtpaar Drucker-Fraser.

De vorming en uitbreiding van de kantverzameling is te danken aan de in 1925 opgerichte vereniging ‘Het Kantsalet’.

Schenkingen werden ook ontvangen van de Fotocommissie.¹²³

Voor het Nederlands Museum voor Geschiedenis is van groot belang geweest dat in 1928 het echtpaar Drucker-Fraser een som geld schonk, die het mogelijk maakte dat in het volgende jaar kon worden overgegaan tot de aankoop van het schilderij van Prud'hon, dat Rutger Jan Schimmelpenninck en zijn familie uitbeeldt.

Als laatste van de activiteiten van Schmidt Degener moet hier worden vermeld het organiseren van indrukwekkende tentoonstellingen, die vooral des zomers werden gehouden zowel om het bezoek van Nederlanders gemakkelijker te maken in een tijd, dat er nog geen sprake was van vakantiespreiding, als om meer vreemdelingen te trekken, die ook in het algemeen in dat deel van het jaar ons land plachten te bezoeken. Daarmee was een geheel andere weg ingeslagen dan bijvoorbeeld in de tijd van De Stuers, die zoals vele anderen, ook uit de museumwereld, niets moest hebben van het uitlenen van belangrijke werken uit musea. Tot de belangrijkste exposities hebben behoord die in 1923 ter viering van het 40 jarig bestaan van de Vereniging Rembrandt¹²⁴, die van 1925 ter gelegenheid van het 650 jarig herdenkingsfeest van Amsterdam met als hoogtepunt de Claudius Civilis van Rembrandt uit het museum te Stockholm, en de grote Rembrandt-tentoonstelling in 1932, waar o.a. de Aristoteles en de z.g. Brunswijkse familiegroep van Rembrandt werden getoond.

116 Collectie gravures van Polidoro da Caravaggio en andere 17de eeuwse gravures naar Rafael, Caracci, Titiaan en Tintoretto, ongeveer vijftig stuks (1935).

117 Grafiek (1936).

118 Deze gaf in 1937 een ongelimiteerd krediet voor de aankoop van een tekening van Dirck Barentsz op een veiling bij Frederik Muller.

119 O.a. een tekening van Lucas van Valkenborch in 1937.

120 Boon t.a.p. blz. 27.

121 De eerste beheerders zijn geweest dr. J.C.J. Bierens de Haan, ir. J.A. Royer, mr. A. Staring en mr. P.G. van Tienhoven.

122 Jaarlijks leggen de beheerders rekening en verantwoording af aan de minister onder wie het Rijksmuseum ressorteert en door tussenkomst van deze aan de Algemene Rekenkamer.

123 O.a. in 1937 een console-tafel in de stijl van D. Marot en een eikenhouten groep, voorstellende de Opstanding van Christus (Noord-Nederlands ± 1485).

124 Getoond werden de belangrijkste kunstwerken, die door tussenkomst van de Vereniging Rembrandt publiek bezit zijn geworden en tevens 19 schilderijen uit de Oldenburg-collectie, die zij toen van de eigenaren in handen had met de bedoeling om ze met steun van belangstellenden en met behulp van door haarzelf te verstrekken bijdragen mettertijd voor het Rijk te verwerven.

[p. 210]

Ook in 1938 had Schmidt Degener een grote Rembrandt-tentoonstelling willen houden maar deze ging wegens de dreigende internationale toestand niet door, evenmin als zijn plan in 1942 een expositie te houden ter herinnering aan het feit, dat driehonderd jaar te voren de Nachtwacht was voltooid. Wel doorgang vond in 1939 een tentoonstelling van de door de Vereniging Rembrandt voor de Nederlandse musea aangekochte werken van Rembrandt, 7 schilderijen en 12 tekeningen.

Ook met het houden van tentoonstellingen in het buitenland heeft Schmidt Degener zich roem verworven: die van Nederlandse kunst in 1929 te Londen trok een kwart miljoen bezoekers en leverde een groot batig saldo op, dat ten gunste kwam van de Vereniging Rembrandt.

4 De Haagse rijksmusea 1919-1945

a Koninklijk Kabinet van Schilderijen (Mauritshuis)

Een strikte toepassing van het beginsel van het samenbrengen van alle ‘topstukken’, die zich in de openbare verzamelingen hier te lande bevonden, in één Algemeen Kunstmuseum, gelijk dat werd voorgestaan door de rijkscommissie van 1919, zou hebben betekend, dat ook de belangrijkste werken van het Mauritshuis naar het ‘Encyclopedisch’ museum zouden moeten worden overgebracht. Het is begrijpelijk, dat Bredius en Martin daartegen gekant zouden zijn. Vermoedelijk om te voorkomen, dat bij Bredius ontstemming zou worden opgewekt en hij zijn bruiklenen zou terugnemen, eerder dan dat rekening werd gehouden met de gevoelens en inzichten van Martin, wiens aanzien en invloed in de commissie bepaald niet groot zijn geweest, laat het rapport zich merkwaardig vaag uit, als het spreekt over het Koninklijk Kabinet van Schilderijen¹²⁵; ‘Omtrent één onderdeel openbaarde zich een verschil van zienswijze, te weten aangaande de verhouding, waarin deze verzameling zou komen te staan tot het Algemeen Kunstmuseum te Amsterdam. Werd zonder hoofdelijke stemming het denkbeeld aanvaard, dat bij enkele kunstwerken, die in het Algemeen Kunstmuseum voor het goede overzicht zeer speciaal gewenscht zullen zijn, dit museum de voorkeur zal hebben, in zooverre het huidige karakter van het Koninklijk Kabinet van Schilderijen hierdoor niet wordt geschonden, zoo meende eene minderheid van twee leden, bij welke zich achteraf nog een derde lid bleek aan te sluiten, dat de beslissing over de vraag of meesterwerken als Rembrandts Anatomische les, Vermeers Gezicht op Delft, een of meer portretten door Holbein, de Memling, de R.v.d. Weijden en de Goudsmit door A. Moro onder deze uitspraak vallen, door onze Commissie moest worden genomen, als zijnde van te groot gewicht om haar, overeenkomstig het gevoelen der overige leden, over te laten aan den toekomstige Museumraad.... De meerderheid der Commissie wenschte niet verder te gaan dan in het algemeen de meening uit te spreken, dat zoo min mogelijk de groote kunstwerken, die sedert langen tijd de aantrekkelijkheid van een bepaald museum uitmaken, daaraan zouden moeten worden onttrokken, indien zij in het kader van dit museum passen.’

De commissie heeft in haar rapport onder woorden gebracht wat volgens haar het Koninklijk Kabinet van Schilderijen zou moeten worden¹²⁶:

‘Er bevinde zich te 's-Gravenhage eene keurverzameling:

a	in de eerste plaats bestaande uit wat wellicht de meest karakteristieke uiting is van onzen nationalen bloeitijd: de kabinetstukken onzer beste meesters, vertegenwoordigd door een zoo volledig mogelijke keuze;
b	van Nederlandsche schilderkunst uit de xve en xvie eeuw;
c	van Vlaamsche kunst uit den bloeitijd, zooveel mogelijk in het hierboven omschreven karakter en, evenals het onder b genoemde, met enkele zich hierbij aansluitende uitingen uit het buitenland;
d	van goede stalen onzer xviiie eeuwsche kabinetkunst, liefst met enkele aanverwante uitingen uit het buitenland;
e	van uitgezochte xviiie eeuwsche pastels;
f	van miniaturen (geen verluchtingskunst).

De twee laatste categorieën internationaal’.

Of wanneer het Algemeen Kunstmuseum er zou zijn gekomen, het hier weergegeven

125 Blz. 72 e.v.

126 Blz. 72.

[p. 211]

programma in de praktijk niet tot twijfel en moeilijkheden aanleiding zou hebben gegeven, lijkt niet onwaarschijnlijk. Zoals gezegd, dit museum is er niet gekomen, maar wel is er op den duur naar gestreefd de in het Mauritshuis geëxposeerde collectie zoveel mogelijk in overeenstemming te brengen met het hier weergegeven programma van de commissie van 1919.¹²⁷

Martin is ook in de periode 1919-1945 er naar blijven streven de kwaliteit van de verzamelingen van het Mauritshuis op te voeren. Als hij daarbij alleen afhankelijk was geweest van de hem door het ministerie van onderwijs, kunsten en wetenschappen verleende kredieten, zou hij niet ver zijn gekomen: in de jaren tot en met 1922 is er voor het Koninklijk Kabinet van Schilderijen op de begroting van dat departement slechts tienduizend gulden per jaar uitgetrokken, in 1923 een memoriepost, dan twee jaren vijfduizend gulden, daarna het stelsel, dat bij het z.g. ‘fixum’ - dat in 1929 met 15 000 gulden werd verhoogd - werd gevoegd de opbrengst van de twee jaar tevoren ontvangen entreegelden. Maar ook zo zou het beschikbare bedrag nooit de dertigduizend gulden behalen en wanneer met ingang van 1934 het fixum geheel wordt geschrapt, zelfs de tienduizend gulden niet eens. Eerst van 1942 af wordt een bedrag van ruim 25 000 gulden per jaar uitgetrokken.

Gelukkig hebben de Vereniging Rembrandt met haar renteloze voorschotten en particulieren die bijdragen in geld gaven, toch een aantal aankopen mogelijk gemaakt. Zo kocht Martin met behulp van beide ‘bronnen’ werken van Aert van der Neer¹²⁸, Isaac van Ostade¹²⁹, Ferdinand Bol¹³⁰ en Thomas de Keyser¹³¹ en met steun alleen van de vereniging schilderijen van Aelbert Cuyp¹³² en Emanuel de Witte¹³³ Met particuliere financiële steun konden werken van Moroni¹³⁴, Jan Steen¹³⁵ en uit de omgeving van Dieric Bouts¹³⁶ worden verworven. Toch is het nog mogelijk geweest een aantal schilderijen uit eigen middelen te kopen.¹³⁷

Maar bovendien en bovenal heeft het Mauritshuis in deze periode schilderijen van particulieren ten geschenke gekregen. Zo ontving het kabinet in 1926 ter gelegenheid van het zilveren ambtsjubileum van Martin een vijftal werken.¹³⁸ Deterding heeft niet alleen het Rijksmuseum maar ook het Mauritshuis met zijn schenkingen bedacht: in 1928 ‘de briefschrijfster’ van Ter Borch¹³⁹, in 1936 - het jaar waarin hij ook zijn grote schenking aan het Rijksmuseum deed - volgden ‘schepen voor de kust’ van Jan van de Cappelle, een schilderij van Aelbert Cuyp¹⁴⁰, het ‘oestermaal’ van Frans van Mieris de Oude en de ‘oestereetster’ van Jan Steen¹⁴¹. Onder de andere aan het Mauritshuis toegevallen werken uit die tijd dienen vooral te worden genoemd een riviergezicht van Jan van Goyen¹⁴² en twee schilderijen van Jacob van Ruisdael.¹⁴³

Legaten zijn er slechts enkele geweest.

Een inbruikleengeving door Bredius in 1929¹⁴⁴ bewijst, dat toen diens verhouding met het Mauritshuis en zijn directeur weer goed was geworden. Deze was namelijk in 1920 grondig bedorven door de aankoop tegen zijn advies in van het hiervoor al vermelde werk uit de omgeving van Bouts. Weliswaar was destijds aan Martin verzekerd, dat de aan Bredius verdiende titel van ‘adviseur’ slechts een eretitel was, maar zo vatte deze het niet op. Bredius nam en verkreeg ontslag als adviseur¹⁴⁵ en deelde Martin mede¹⁴⁶, dat hij voornemens was zijn in bruikleen gegeven schilderijen uit het Mauritshuis terug te nemen. Volgens Martin zou dit voornemen niet in direct verband staan met de aankoop van het schilderij door het Mauritshuis; Bredius had nl. het laatste jaar reeds zijn schilderijen te koop aangeboden. Voor het departement was evenwel een en ander aanleiding te trachten Bredius en daarmede ook zijn schilderijen voor het Mauritshuis te behouden; het is er inderdaad in geslaagd hem te bewegen weer adviseur te worden¹⁴⁷, nadat de minister overeenkomstig het verlangen van Bredius aan Martin had opgedragen, ‘in het vervolg bij het doen van aankoopen het advies van den heer Bredius in te winnen alvorens eenige toezegging of andere voorbereidende stappen te doen’.¹⁴⁸ Bredius heeft, daargelaten of er inderdaad geen verband heeft bestaan tussen zijn aftreden als adviseur en het plan zijn bruiklenen terug te nemen, deze in het Mauritshuis gelaten.

In 1922 vraagt Bredius wederom ontslag als adviseur maar dan geeft hij als reden op dat hij zich voor zijn gezondheid in het buitenland, nl. te Monte Carlo gaat vestigen. Bij Koninklijk besluit van 21 maart 1922 nr. 38 wordt hem het gevraagde ontslag als adviseur

127 O.m. door wederzijdse inbruikleengeving door het Rijksmuseum van Schilderijen en het Koninklijk Kabinet, vooral na de Tweede Wereldoorlog toen het eerste de Italiaanse en Spaanse werken uit het Mauritshuis kreeg en het laatste een aantal schilderijen uit de 15de en 16de eeuw, Vlaamse schilderijen uit de 17de eeuw en 46 portretminiaturen. Maar ook tijdens de periode van dit hoofdstuk kwamen er bruiklenen uit het Rijksmuseum: o.a. in 1924 IJsvermaak van H. Avercamp, de toren van Babel in aanbouw uit de Brugse school en een drieluik met Madonna en Heiligen van Jan Provoost.

128 IJsvermaak (1924).

129 Reizigers voor de herberg (1925).

130 Portret van een jonge man (1927), tevens met behulp van een legaat van mevr. A.C. Loffelt-de Groot.

131 Portret van Loef Vredericx als vaandeldrager (1931, vroeger in bezit van de tsaar van Rusland); de Vereniging Rembrandt putte hiervoor uit het legaat-Van Weel.

132 Vee aan een rivier (1936); ook hiervoor putte de Vereniging Rembrandt uit het in de vorige noot genoemde legaat.

133 De Oude Kerk te Amsterdam tijdens een dienst (1936).

134 Portret van Vercellino Olivazzi (1922), thans in bruikleen afgestaan aan het Rijksmuseum.

135 Citerspeelster (1928).

136 De opstanding, vroeger toegeschreven aan Aelbert Bouts (1920).

137 O.a. in 1932 Vrolijke drinkers van A. van Ostade, uit de collectie Steengracht, in 1913 aan het Mauritshuis ontgaan toen het meer dan f 15 000 opbracht, aangekocht voor f 11 000; eveneens in 1932 Jongensportret van J. de Braey; in 1935 Gezocht op de Kerk van Veere van Jan van der Heyde; in 1938 Meisje met perziken van Aelbert Cuyp; in 1939 Maria met Kind van Jan Gossaert van Mabuse.

138 J.H. van Heek schonk Drieluik met de aanbidding der Koningen van de Meester van Alkmaar, J. Goudstikker de slapende grijsaard van Abr. van Dyck uit de Oldenburg-collectie en dr. C. Hofstede de Groot twee Engelse miniaturen, toegeschreven aan O. Humphrey; uit een voor het jubileum bijeengebracht fonds werd aangekocht een stilleven met dode reebok van Abr. van Dyck.

139 Uit de collectie-Six.

140 Ruïne van de Abdij te Rijnsburg.

141 Uit de collectie-Six.

142 Geschonken door A.S. van der Bergh.

143 Winterlandschap en gezicht op het Damrak te Amsterdam, beide geschonken door prinses L. de Croy.

144 Het afscheid van Benjamin door Barent Fabritius.

145 Kon. besluit van 24 dec. 1920 nr. 41.

146 Martin aan minister van onderwijs, kunsten en wetenschappen 21 sept. 1920 nr. 279 geheim exh. 27 sept. 1920 nr. 49 kab.

147 Kon. besluit van 6 april 1921 nr. 49.

148 4 april 1921 nr. 28 afd. k.w.; het ontslagbesluit van 24 dec. 1920 was voor het lid der Tweede Kamer ir. J.W. Albarda aanleiding geweest op 26 maart 1921 de volgende vragen te richten tot minister De Visser:

‘i

Is het juist dat dr. Bredius zijn ontslag heeft genomen als adviseur bij het Mauritshuis?

ii

Is het juist, dat buiten dr. Bredius om advies in zaken het Mauritshuis betreffende, bij anderen werd ingewonnen?

Zoo ja, kan dan hieromtrent eenige mededeeling worden gedaan.’
De minister antwoordde:

‘i

Deze vraag kan bevestigend worden beantwoord.

ii

Het is inderdaad juist, dat buiten Dr. Bredius om advies in zaken het Mauritshuis betreffende, bij anderen werd ingewonnen. Een verschil van inzicht met betrekking tot den aankoop van een schilderij gaf hiertoe aanleiding. De ondergeteekende meent, dat dit niet had moeten geschieden buiten voorkennis van Dr. Bredius, wiens buitengewone verdiensten tegenover het Mauritshuis hij steeds ten volle heeft erkend en blijft erkennen. Hij verheugt er zich dan ook bijzonder in, dat Dr. Bredius zich thans op zijn verzoek bereid heeft verklaard het Adviseurschap op nieuw te aanvaarden, ten gevolge waarvan ook in de verzameling van het Mauritshuis geen verandering zal komen.’

[p. 212]

verleend ‘onder dankbetuiging voor de vele en belangrijke diensten door hem als zoodanig aan den lande bewezen’.

Een merkwaardige overeenkomst heeft het Rijk met Bredius in 1931¹⁴⁹ gesloten: daarin werd nl. vastgelegd, dat de schilderijen die aan het Rijk door hem zouden worden gelegateerd, nooit uit het Mauritshuis of zo te eniger tijd het Koninklijk Kabinet van Schilderijen mocht worden verplaatst naar enig ander gebouw, nooit daaruit zouden mogen worden uitgeleend. Uiteraard had Bredius ermede kunnen volstaan deze door hem gestelde eis neer te leggen in zijn testament maar het was begrijpelijk, dat het departement hem ook op dit punt tegemoet wenste te komen. Een bijzondere eer werd hem bewezen door de verlening van het grootkruis in de Orde van Oranje-Nassau in 1935 ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag, de hoogste Nederlandse onderscheiding die iemand uit de kunst- of kunsthistorische wereld tot dusverre ten deel was gevallen.

Het ontbreken van elektrische verlichting noodzaakte in de wintermaanden tot vroegtijdige sluiting van het Mauritshuis. Een proefneming het museum in de wintermaanden wat langer 's middags open te stellen bevredigde dan ook niet, zodat het na verloop van enige maanden weer om 3 uur werd gesloten.

Het bezoek klom in de jaren na de Eerste Wereldoorlog tot in de tachtigduizend maar liep in de crisistijd weer terug tot even over de vijftigduizend. Uiteraard was het aantal bezoekers in de oorlogsjaren belangrijk lager.

In 1926 en 1927 vond een algehele restauratie van de grote benedenachterzaal plaats, in 1932 van de voorgevel.

Een bouwkundige voorziening van geheel andere aard geschiedde onder de druk van de ongunstige internationale toestand: in 1939 werd in het onderhuis een bomvrije schuilplaats voor schilderijen gebouwd. Na de afkondiging van de voormobilisatie werd op 25 augustus van dat jaar het Mauritshuis voor het publiek gesloten. Dit bleef ook het eerste kwartaal van 1940 het geval. Na de Duitse inval vond op 6 juni 1940 heropening plaats. Bij beschikking van de secretaris-generaal van het ministerie van onderwijs, kunsten en wetenschappen van 8 augustus 1940 nr. 3601 afd. k.w. werd de naam veranderd in ‘Rijkskabinet van Schilderijen Mauritshuis’. In het jaarverslag werd hierover opgemerkt: ‘Deze naam drukt duidelijk uit het karakter, den eigenaar en de plaats der verzameling, maar niet de herinnering aan haar grondvesters, ons Vorstenhuis’.

Tijdens de oorlogsdagen in mei 1940 gingen tien door het Mauritshuis aan Middelburg in 1912 en 1924 uitgeleende schilderijen verloren, De overige schilderijen van het Mauritshuis bleven onbeschadigd; eerst waren zij in bomvrije schuilplaatsen in het westen van het land ondergebracht. Een gedeelte van de verzameling werd in 1942 naar nieuwe bergplaatsen in het zuiden en oosten getransporteerd. Door het bombardement van Den Haag op 1 maart 1945 ontstond veel glasschade en werden enige raamkozijnen ontwricht. De brand twee dagen later tengevolge van afgeworpen bommen kwam op slechts 300 meter afstand van het gebouw tot staan. Een nieuwe dreiging voor het Mauritshuis ontstond toen de Duitse bezetters in de volgende maand het plan opvatten het Binnenhof met inbegrip van het Mauritshuis tot Stützpunkt te maken. Gelukkig werd hiervan afgezien; het zou niet slechts een totale ontruiming hebben betekend maar hoogstwaarschijnlijk waren er, al zouden er geen oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden, allerlei vernielingen aangericht.

Hoewel Martin wegens het bereiken van de 65 jarige leeftijd per 1 juli 1941 had moeten worden gepensioneerd, is hij toch de oorlogsjaren als directeur aangebleven. Hij had zelf als zijn opvolger voorgesteld dr. J.G. van Gelder. De secretaris-generaal van het departement van opvoeding, wetenschap en cultuurbescherming Van Dam maakte echter bezwaar omdat Van Gelder's schoonvader van Joodse afkomst was; daarop wees Van der Haagen erop dat er ook geen ander in aanmerking kon komen: De Vries is al op grond van zijn afstamming ontslagen en Van Schendel is half-joods. Als Van Dam dan aan Van der Haagen vraagt of Staring niet in aanmerking komt, luidt het antwoord dat deze geheel is gespecialiseerd op de achttiende eeuw en dat het bovendien uitgesloten moet worden geacht dat hij uit de Achterhoek zou willen weggaan en ambtenaar worden. Daarop heeft Van Dam het

149 14/15 juli 1931, getekend door Bredius en minister Terpstra.

[p. 213]

advies van Van der Haagen opgevolgd om, als Van Gelder niet kon worden benoemd, Martin te continueren.

b Koninklijk Penningkabinet

In tegenstelling tot het ‘boekje’ van de Nederlandse Oudheidkundige Bond, waarin bezwaar was gemaakt tegen de samenvoeging in één instelling van de drie afdelingen van het kabinet, penningen, munten en gesneden stenen¹⁵⁰, heeft de commissie van 1919 zich in haar rapport van 1921 uitgesproken voor het voortbestaan hiervan, en wel gelijk tot dusverre te 's-Gravenhage: ‘De aesthetische bestanddeelen ervan zijn te beschouwen als kabinetkunst in dien zin, dat het “objets de vitrine”, precieuse voorwerpen zijn. Om deze reden meende men, dat Den Haag de aangewezen plaats voor de (blijvende) vestiging eener zoodanige verzameling is, te meer omdat het mogelijk schijnt, ook te Amsterdam door vereeniging van de thans verspreide verzamelingen een eenigszins belangrijke munt- en penningverzameling bijeen te brengen’.¹⁵¹

Tot midden 1935 heeft de vrijwel verborgen - het aantal bezoekers bedroeg jaarlijks slechts enkele honderden - en ontoereikende huisvesting in het gebouw van de Koninklijke Bibliotheek voortgeduurd. Het is Hofstede de Groot geweest, die een oplossing aan de hand heeft gedaan. Deze toch. die zich altijd had geërgerd aan de ‘miserabele huisvesting’ van het kabinet, legateerde zijn verzameling Italiaanse Renaissance-penningen aan de gemeente 's-Gravenhage onder voorwaarde, dat tussen Rijk en gemeente overeenstemming zou worden bereikt over de onderbrenging van die collectie en van het Koninklijk Penningkabinet in het toen in aanbouw zijnde Haagse Gemeentemuseum. Weliswaar was de combinatie van een gemeentemuseum en een rijksinstelling met elk een geheel eigen karakter niet voor de hand liggend en had Van Kerkwijk ook wel bezwaar tegen de ligging zo ver uit het centrum van de stad, maar de voordelen van een grote ruimte en een betere mogelijkheid tot exposeren deden hem en ook de Rijkscommissie van advies inzake de musea de minister adviseren zijn medewerking te verlenen. Inderdaad is overeenstemming bereikt en na drie jaar van voorbereiding - het kabinet is op de dag af zo lang voor het publiek gesloten geweest - kon op 22 juni 1938 minister Slotemaker de Bruïne het Koninklijk Penningkabinet in zijn nieuwe behuizing officieel voor geopend verklaren.

Van Kerkwijk was eind 1934 gepensioneerd¹⁵²; zijn opvolger werd dr. M.A. Evelein, tot dan directeur van het Rijksmuseum G.M. Kam te Nijmegen.

De belangstelling voor het kabinet is in de vijf jaar, dat het in het Gemeentemuseum voor het publiek geopend is geweest, in vergelijking tot vroeger zeer groot geweest met als hoogtepunt het jaar 1941 toen er ruim achtduizend bezoekers zijn geteld. Van de mogelijkheden die het Gemeentemuseum bood, werd o.a. gebruik gemaakt voor het houden van avondlezingen met lichtbeelden.

De oorlogsomstandigheden zijn bepaald niet ongemerkt aan het kabinet voorbijgegaan. Eind augustus 1939 werden maatregelen getroffen voor het opbergen van de verzamelingen; slechts een klein deel bleef achter om aan het publiek te worden getoond. De berging vond voorlopig grotendeels plaats in de kelders van het Rijksmuseum voor Volkenkunde te Leiden.

Eind 1942 moest op last van de bezetter het gebouw van het Gemeentemuseum geheel worden ontruimd; het kabinet, sedert de bezetting getooid met de naam van ‘Rijkspenningkabinet’, wordt op 2 november 1942 gesloten. In 1944 werden de kostbaarste stukken naar de bergplaatsen in Paaslo en Zandvoort overgebracht. De collecties van het kabinet liepen bij het bombardement in de omgeving van het Rijksmuseum voor Volkenkunde in maart 1945 geen schade op maar na de oorlog is gebleken, dat een deel van de oude penningen was beschadigd door koude en vocht en dat enkele stukken van weinig belang verloren waren gegaan.¹⁵³

Ook voor het Koninklijk Penningkabinet bleven in de jaren tussen de twee Wereldoorlogen de aankoopmogelijkheden beperkt door de te lage toegekende kredieten, die ook bij deze instelling de gevolgen van bezuiniging en crisis ondergingen. Toch hebben er nog

150 Blz. 12.

151 Blz. 73.

152 Hij overleed eerst op 21 sept. 1957.

153 Verslagen 's Rijks Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst 1944-1945, 's Gravenhage 1946 blz. 74.

[p. 214]

belangrijke aankopen kunnen plaatsvinden zoals die in 1922 en 1923 van de verzameling van Marie de Man te Middelburg¹⁵⁴, die in 1927 van een reeks bronzen munten uit de Romeinse keizertijd en die in 1933 van penningen op de veiling van de verzameling van de een halve eeuw tevoren overleden prinses Marianne.¹⁵⁵ In 1930 viel het kabinet door legaat de collectie draagpenningen, ordetekens en insignes van F.H. baron van Verschuer toe.¹⁵⁶

Werd tot dusverre telkenjare aan het kabinet een krediet voor materiële uitgaven toegekend, waaruit ook moest worden geput voor aankopen, van 1942 af komt op de begroting een afzonderlijke aankooppost, die in de oorlogsjaren op zesduizend gulden bleef gesteld. Evenwel was er in die jaren vrijwel geen aanbod en waren aankopen in het buitenland geheel uitgesloten; in 1943 werden van Zwitserse zijde stukken in ruil aangeboden maar het kabinet bleek niet voldoende doubletten te hebben, die voor een ruil in aanmerking kwamen.¹⁵⁷

154 Voor f 8 000: 25 gouden Merovingers, 200 zilveren sceattas en 100 zilveren Karolingers, alles gevonden te Domburg, verder een reeks middeleeuwse Hollandse en Vlaamse munten en Zeeuwse gildepenningen (Van Kuyk t.a.p. blz. 92).

155 Van Kuyk t.a.p. blz. 92.

156 Alsvoren.

157 Verslagen omtrent 's Rijk Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst 1943, 's Gravenhage 1944 blz. 60.

c Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum

Zou de wens geuit in het rapport van de Rijkscommissie voor het Museumwezen om te geraken tot de oprichting van een Museum van het Boek met gebruikmaking van de schatten van het Museum Meermanno-Westreenianum¹⁵⁸ eerst in 1960 in vervulling gaan, de hoop van de commissie, dat deze instelling van al te knellende testamentaire bepalingen vrij zou worden gemaakt, is in 1935 althans ten dele verwezenlijkt. Met toepassing van het hiervoor al genoemde zogenaamde ‘Museumwetje’ van 1925 (wet van 1 mei 1925 Stb. 174) zijn in het testament de volgende wijzigingen aangebracht¹⁵⁹:

1	nieuwe aankopen zijn mogelijk gemaakt;
2	het museum zal op door de minister te bepalen dagen en uren voor het publiek worden opengesteld;
3	uitlening wordt mogelijk naar de Koninklijke Bibliotheek ten behoeve van het daar studerend publiek;
4	de minister mag bepalen, dat een door hem aan te geven gedeelte van de inkomsten zal worden gereserveerd voor nieuwe aankopen.

In het volgende jaar besloot minister Slotemaker de Bruïne het museum elke donderdag open te stellen¹⁶⁰, nadat dit tot dusverre slechts twee donderdagen per maand toegankelijk was gesteld. Door deze maatregel is de belangstelling voor het museum toegenomen: bedroeg tot die tijd het aantal bezoekers tussen de vijfhonderd en achthonderd, van 1936 tot en met 1939 mocht het er meer dan duizend per jaar tellen, in 1938 zelfs bijna 1600, intussen nog wel zeer bescheiden voor zo'n belangrijke collectie.

Dan komt de Tweede Wereldoorlog. In 1939 werd begonnen met de berging van een deel der handschriften en boeken volgens tevoren voor dat doel gereedgemaakte lijsten naar de bergplaats van de Koninklijke Bibliotheek, deels in die van het museum zelf. Nadat dit van 1 september tot 16 november 1939 gesloten was geweest, werd de achterzaal met de oudheden en schilderijen weer opengesteld. In 1940 is het museum slechts korte tijd geopend geweest, in de volgende oorlogsjaren bleef het gesloten. Op de laatste dag van 1944 kreeg het gebouw glasschade, bij het bombardement van de naaste omgeving op 3 maart 1945 werd het dak opengerukt.

158 Blz. 101.

159 Beschikking Hoge Raad van 12 sept. 1935. goedgekeurd bij Kon. besluit van 9 nov. 1935 nr. 23,

160 11 jan. 1936 nr. 215² afd. k.w.

d Rijksmuseum Gevangenpoort

De commissie van 1919 heeft in haar vergaderingen weliswaar aandacht aan het Rijksmuseum Gevangenpoort gewijd maar in haar rapport wordt het niet genoemd, ook niet in de bladzijden, die ‘de museale belangen van 's-Gravenhage’¹⁶¹ betreffen. Dit was een gevolg van haar zienswijze, dat de Gevangenpoort geen museum van geschiedenis en kunst was, een oordeel met algemene stemmen uitgesproken.¹⁶² Zij sprak als haar mening uit, dat de Gevangenpoort als algemeen toegankelijke bezienswaardigheid gesloten diende te worden maar dat, nadat de folterwerktuigen daaruit verwijderd zouden zijn, het monument als zodanig voor de belangstellende steeds te zien diende te blijven.¹⁶³

Het is evenwel bij het oude gebleven: de Gevangenpoort bleef open, de folter- en andere strafwerktuigen werden niet verwijderd en de door de rondleiders gegeven tekst en uitleg

161 Blz. 71 e.v.

162 9de vergadering op 17 juni 1919 gedrukte notulen blz. 296.

163 Aangenomen met 13 tegen 4 stemmen (Hofstede de Groot, Bredius, De Clercq en Van Riemsdijk) gedrukte notulen blz. 297.

[p. 215]

waren nog immer niet hartverheffend. Desondanks of juist daarom bleef de poort een bezienswaardigheid, die zich mocht ‘verheugen’ in een voor die tijd maar al te groot bezoek, variërend van 35 000 tot 55 000 personen per jaar met als recordjaar - men zou het niet hebben verwacht - het jaar 1943 met niet minder dan ruim 71 000.

Nadat op 7 november 1931 de beheerder J.A. Frederiks was overleden, volgde diens zoon mr. K.J. Frederiks hem op.¹⁶⁴

De Gevangenpoort is de oorlog goed doorgekomen; er is vrijwel niets beschadigd. ‘Bij de door de overweldigers gehouden razzia's heeft het gebouw nog dienst gedaan als doel voor iets wat de oprichters nooit hebben durven denken en wel om eenige onderduikers te verbergen; het door de bezetters ingestelde onderzoek had, dank zij de tegenwoordigheid van geest van de vrouw van den concierge, een negatief resultaat.’¹⁶⁵

164 Beschikking van 18 nov. 1931 nr. 6375¹ afd. k.w.

165 Verslagen 's Rijks Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst 1944-1945 's Gravenhage 1946 blz. 87.

e Rijksmuseum Hendrik Willem Mesdag

‘Maar ook ten opzichte der moderne kunst, in welker ontwikkeling Den Haag een zeer roemrijke plaats heeft ingenomen, is hier een taak te vervullen. Het Rijksmuseum H.W. Mesdag neemt hierbij een eigenaardige plaats in, als richtinggevend voor de ontwikkeling der Haagsche School. Dit zou nog beter en met meer vrucht het geval zijn, indien het, naar men algemeen hoopte, van de te knellende bepalingen bevrijd, zich plaatselijk bij de gemeenteverzameling kon aansluiten.’ Aldus de commissie van 1919 in haar rapport.¹⁶⁶

Het heeft niet zo mogen zijn. W.J. Steenhoff, die in 1924 Willy Martens als directeur opvolgt, heeft in de vier jaar dat hij in functie is geweest, vergeefs gepoogd de alom als onbevredigend beschouwde wijze van expositie in het Museum Mesdag te mogen verbeteren. Alles is toentertijd afgestuit op de onwil van de familieleden van het echtpaar Mesdag-van Houten, in het bijzonder op die van oud-minister mr. S. van Houten. Hij vooral was het, die meende aan de nagedachtenis van de schenkers verschuldigd te zijn, dat het museum in zijn oorspronkelijke staat gehandhaafd bleef.

Men kan zich afvragen of het respect voor de schenkers er niet meer mee zou zijn gediend, als de door hen bijeengebrachte en aan de gemeenschap overgedragen verzameling op een wat minder verwarde en vooral wat aantrekkelijker wijze had kunnen worden getoond, zodat zij de bezoeker meer zou aanspreken en daardoor meer tot haar recht was kunnen komen. Achteraf kan men gemakkelijk Steenhoff verwijten, dat hij alvorens tot veranderingen over te gaan eerst met de nabestaanden van de Mesdag's overleg had moeten plegen, maar het lijkt toch wel hoogst onwaarschijnlijk dat dan wel enige medewerking zou zijn verkregen. Pas veel later zou de tijd daarvoor rijp zijn geworden. Het museumwetje van 1 mei 1925 kon hier geen uitkomst bieden; dit toch had alleen betrekking op - veertig jaar oude - erfstellingen en legaten, doch niet op schenkingen. Verandering van de bij schenkingen gestelde voorwaarden is tot op de huidige dag alleen mogelijk door een nadere overeenkomst tussen de begiftigde, in casu de Staat, en de schenkers of hun rechtsopvolgers.

Einde 1925¹⁶⁷ verzocht Steenhoff die een wat overzichtelijker opstelling van de schilderijen had aangebracht, minister Rutgers toestemming tot het houden van afwisselende tentoonstellingen, in het bijzonder van Franse kunst uit de tijd na de meesters van de school van Barbizon. Hij had zich daartoe tot ir. Van Gogh gewend, die ongeveer twintig schilderijen en tekeningen in bruikleen wilde afstaan. De toestemming werd verleend onder voorwaarde, dat de expositie zou plaats vinden in een van de eigenlijke verzameling afgescheiden ruimte.¹⁶⁸ Kort nadat de tentoonstelling was geopend¹⁶⁹, maakte Van Houten bezwaar.¹⁷⁰ Minister Waszink, die zo juist Rutgers was opgevolgd, zegde Van Houten toe na te zullen gaan of de directeur niet te ver was gegaan in diens wens het museum zo aantrekkelijk mogelijk te maken.¹⁷¹ Kort daarop berichtte de bewindsman aan Van Houten¹⁷², dat de directeur inderdaad te ver was gegaan en dat aan deze was opgedragen het zaaltje waarin de tentoonstelling plaats vond, te sluiten; wel vroeg hij hem in te stemmen om in overleg te treden over wijzigingen, die in het museum zouden moeten worden aangebracht. Aan Steenhoff droeg de minister op zich voortaan te onthouden van maatregelen, die strijdig waren met de voorwaarden van de schenkingsakte.¹⁷³

Het antwoord van Van Houten¹⁷⁴ was volledig negatief: niet alleen verklaarde hij het onbegrijpelijk te vinden dat er een wijziging in de openstelling had plaats gevonden, omdat

166 Blz. 74.

167 29 okt. 1925 exh. 31 okt. 1925 nr. 6146 afd. k.w.

168 6 nov. 1925 nr. 6146 afd. k.w.

169 Op 8 april 1926.

170 22 april 1926 exh. 23 april 1926 nr. 2271 afd. k.w.

171 26 april 1926 nr. 2271 afd. k.w.

172 4 mei 1926 nr. 2492¹ afd. k.w.

173 4 mei 1926 nr. 2492² afd. k.w.

174 10 mei 1926 exh. 11 mei 1926 nr. 2630 afd. k.w.

[p. 216]

de directeur daardoor het recht schond en geen begrip toonde te hebben voor de reden waarom de schenkers de voorwaarde hadden doen opnemen om in de plaatsing der schilderijen zo min mogelijk verandering te brengen, maar hij wenste ook geen verder overleg. Daarop heeft de minister, zoals hij ook aan Van Houten mededeelde¹⁷⁵, aan Steenhoff opgedragen¹⁷⁶ alles in de oude toestand terug te brengen.

Een protest kwam van het bestuur van Pulchri Studio; het gaf aan Van Houten en aan de minister te kennen, dat de rangschikking zoals ze tot voor kort was, de schilderijen en kunstvoorwerpen beter tot hun recht deed komen dan de wijze waarop vroeger en thans geschiedde.¹⁷⁷ Het hielp allemaal niets; de oude situatie moest en zou gehandhaafd blijven.¹⁷⁸ Zelfs ‘het minderwaardige schilderijtje van Breitner, dat als eenige representatie een absoluut verkeerd beeld geeft van dezen grooten schilder der vorige generatie’ werd weer geëxposeerd.¹⁷⁹

De publieke belangstelling bleef in de jaren twintig tussen ruim vijfduizend en ruim zevenduizend met als topjaar 1925 met meer dan 8 400. In de jaren dertig zakt het af tot 2336 in 1939.

In 1928 gaat Steenhoff heen wegens het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd; er wordt dan geen afzonderlijke directeur meer benoemd maar met ingang van 1 januari 1929 wordt de directrice van het Rijksmuseum Huis Lambert van Meerten, mej. I. Peelen tevens belast met het directoraat van het Museum Mesdag tegen een jaarlijkse beloning van duizend gulden.¹⁸⁰ In 1934 komt in haar plaats prof. Martin, de directeur van het Koninklijk Kabinet van Schilderijen.

De dreigende toestand in 1939 was aanleiding de belangrijkste kunstwerken naar veiliger plaatsen te brengen. In het volgende jaar is het museum alleen tijdens de oorlogsdagen gesloten geweest. In 1941 werd de tweede verdieping gesloten, in 1942 werd de verzameling grotendeels naar schuilplaatsen overgebracht. Ten gevolge van oorlogsgeweld liep in 1944 het gebouw, dat toen meestentijds gesloten is geweest, enige schade op.

175 31 mei 1926 nr. 2630¹ afd. k.w.

176 31 mei 1926 nr. 2630² afd. k.w.

177 Bestuur Pulchri Studio aan mr. S. van Houten 7 juli 1926, in afschrift toegezonden aan minister van onderwijs, kunsten en wetenschappen exh. 8 juli 1926 nr. 3887 afd. k.w.

178 Volgens de landsadvocaat (16 aug. 1926 nr. 1515 exh. 18 aug. 1926 nr. 4466 afd. k.w.) ging het niet om het dienen der kunst maar om het intact laten van de verzameling in haar geheel, zodat er dus niets mocht worden veranderd.

179 Verslagen omtrent 's Rijks Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst 1926, 's-Gravenhage 1927 blz. 50.

180 Zoals werd medegedeeld in de memorie van toelichting op de begroting voor 1929.

5 De Leidse rijksmusea 1919-1945

Ook in dit tijdvak heeft de ‘Leidse kwestie’ sterk gespeeld. De commissie van 1919 stelde in haar rapport voor, het Rijksmuseum van Oudheden¹⁸¹ en het Rijks Ethnographisch Museseum¹⁸² te onttrekken aan het toezicht van het college van curatoren der Rijksuniversiteit en beide instellingen op de rijksbegroting onder te brengen bij de afdeling kunsten en wetenschappen. Zoals wij reeds hebben gezien, bepleitte zij laatstgenoemd museum naar Den Haag over te brengen behoudens een studiecollectie die te Leiden zou blijven. Over het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie, immers geen museum van geschiedenis en kunst, spreekt het rapport niet. Ook het Prentenkabinet van de Rijksuniversiteit zou zij zowel wat de begroting betreft als ten aanzien van de behandeling van de zaken ten departemente onder de afdeling kunsten en wetenschappen willen gesteld zien.¹⁸³ Van dit laatste is niets gekomen - het is zelfs in tegenstelling tot de evengenoemde musea nooit in de Staten-Generaal bepleit -, het is, sedert het in 1930 in het gebouw Kloksteeg 25 is gevestigd, verenigd met het kunsthistorisch instituut van de universiteit, niet slechts feitelijk maar ook in haar organisatie. Toch is het museaal karakter van het kabinet nimmer geheel verloren gegaan; weliswaar beschikt het tegenwoordig wegens ruimtegebrek niet meer over een tentoonstellingszaal maar in de gang worden toch uit eigen bezit geregeld exposities gehouden. De verzamelingen prenten, tekeningen en reprodukties van tekeningen worden geregeld uitgebreid; een geheel apart verzamelgebied ontstond na de Tweede Wereldoorlog toen het zich is gaan richten op het bijeenbrengen van al wat op de fotografie betrekking heeft, in het bijzonder op de technische kant daarvan. Ook treft men nog steeds de jaarverslagen van het kabinet aan in de jaarlijks verschijnende bundels verslagen van de rijksmusea maar daar noch afdeling k.w. noch haar opvolgsters verder enige bemoeienis hebben gehad met deze toch wel als zuiver universitair instituut aan te merken instelling, lijkt het niet nodig dit verder in onze beschouwingen te betrekken. Hetzelfde geldt voor het Rijksmuseum van Geologie en Mineralogie en het Rijksherbarium te Leiden, die beide ondanks hun naam in elk opzicht universitaire instellingen zijn gebleven.

Verschillende malen is in de Staten-Generaal erop aangedrongen, vooral in de Eerste

181 Blz. 54 e.v.

182 Blz. 56 e.v.

183 Blz. 80 e.v.

[p. 217]

Kamer¹⁸⁴, de band tussen de Leidse universiteit en het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie, het Rijksmuseum van Oudheden en het Rijks Ethnographisch Museum geheel te verbreken.

Bij de behandeling van de begroting voor het jaar 1931 in de Eerste Kamer heeft De Gijselaar, oud president-curator van de Rijksuniversiteit te Leiden, ervoor gepleit het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie onder afdeling k.w. te brengen en alle drie musea te plaatsen onder de begrotingsafdeling kunsten en wetenschappen. Deze musea waren zijns inziens geen musea van de universiteit, maar voor het gehele land, ‘geen onderwijsmusea, maar zuiver wetenschappelijke musea, die echter natuurlijk bij het onderwijs kunnen te hulp komen’. In 1933 heeft De Gijselaar dit nog eens herhaald; de Leidse curator Briët bestreed hem, maar minister Terpstra verklaarde zich bereid het volgende jaar de musea van oudheden en ethnografie over te brengen naar de begrotingsafdeling kunsten en wetenschappen, te eerder omdat zij reeds onder het beheer van de gelijknamige departementsafdeling stonden. De minister maakte voorshands nog bezwaar ten aanzien van het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie, waarbij zijns inziens het onderwijsbelang ‘althans voorlopig’ boven het museumbelang prevaleerde.

Een nota van afdeling hoger onderwijs¹⁸⁵ aan de minister betreffende het al dan niet overbrengen van de musea van oudheden en ethnografie naar de begrotingsafdeling kunsten en wetenschappen ter gelegenheid van de begroting voor het jaar 1934 noemt deze musea ‘uit hun aard, als onderdeelen van de Leidsche Universiteit, van een andere orde dan de onder “museumwezen” in de begrooting opgesomde Rijksmusea’. Minister Terpstra schrijft evenwel op deze nota: ‘Ik geloof niet dat men van de twee genoemde musea zeggen kan, dat ze onderdeelen van de Leidsche Universiteit zijn. De verzorging ten departemente wijst in andere richting. Ik zou er het meest voor gevoelen om ook op de begrooting deze twee musea naar de afdeeling voor k. en w. over te brengen.’ Dit laatste is toen geschied.

In 1935 heeft tegen het advies van afdeling hoger onderwijs in en ook min of meer tegen dat van afdeling k.w. in de minister beslist, dat ook het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie onder beheer moest komen van laatstgenoemde afdeling. Tevens werd het toen in de begroting onder die afdeling opgenomen.

Ten aanzien van het verleden van de drie musea schreef Visser in 1933 o.a.: ‘Men kan tot allerlei conclusies komen... Men raakt er nooit over uitgepraat... Men moet ze maar in Leiden laten, maar dan probeeren er toch nog zoo goed mogelijk wat van te maken door ze niet te behandelen als waren ze “kabinetten voor het onderwijs”, maar ze een kans te geven tot ontwikkeling te komen als “centrale musea”, ook al staan ze als zoodanig in een niet gunstige namelijk te kleine en te weinig bezochte plaats van ons land’. Visser heeft zich ook bij de blijvende inschakeling van het college van curatoren neergelegd.

Curatoren, Huizinga en afdeling hoger onderwijs hebben herhaaldelijk hoog opgegeven van de belangstelling van de Leidse universiteit voor deze musea en van wat deze musea aan de universiteit te danken hebben. Anderen hebben dit ‘phrasen, niets dan phrasen’ genoemd en inderdaad moet men zich afvragen, wat de Leidse musea aan de universiteit te danken hebben. Huizinga heeft als bewijs dat bijvoorbeeld ook Holwerda jr. zelf overtuigd zou zijn van de band met de universiteit aangevoerd, dat deze zich eens om steun had gewend tot het Leidsch Universiteits-Fonds maar uit zijn woorden valt tevens op te maken dat dit fonds niet op het verzoek was ingegaan. Uit een reeks jaarverslagen van genoemd fonds vindt men als enige steun aan de hierbedoelde musea de in 1932/33 verleende ‘subsidie aan de Rijkscommissie van advies inzake de musea ter voorbereiding van het overbrengen van het Ethnographisch Museum’ en in 1934/35 een bijdrage ten behoeve van de reorganisatie van het Rijksmuseum voor Volkenkunde.

Van de zijde van de universiteit ging de praktische belangstelling voor de musea, zelfs na de Tweede Wereldoorlog nog, meestal niet verder dan om er plaatsruimte te vinden voor het houden van colleges. In de vorige eeuw namen de hoogleraren in de klassieke talen het hun studenten zelfs kwalijk als deze het Rijksmuseum van Oudheden bezochten; de klassieke cultuur diende men uitsluitend uit de literatuur te leren, de archeologie bracht de studenten maar op een zijspoor. Dat is later gelukkig anders geworden. Wat de studenten betrof, zij die voor hun studie de musea van node hebben, bezoeken ze hopelijk toch wel en

184 O.a. bij de behandeling van de begrotingen voor 1929, 1931 en 1933; ook in de Tweede Kamer is er wel voor gepleit, zo bij de begrotingen voor 1932 en 1933.

185 Het volgende is hoofdzakelijk ontleend aan een door schrijver dezes samengestelde nota van 10 sept. 1951 aan de toenmalige chef van afdeling o.k.n.

[p. 218]

ze zullen er vermoedelijk even weinig voordeel van hebben gehad, dat deze instellingen onder het toezicht van curatoren stonden, als de studenten in de kunstgeschiedenis te Leiden en elders in ons land er last van hebben, dat de kunstmusea in de universiteitssteden buiten elk universitair verband staan.

In het volgende hoofdstuk zullen we zien hoe de situatie met betrekking tot de verhouding van de universiteit en de drie musea is veranderd in de periode die daarin wordt besproken.

a Rijksmuseum van Natuurlijke Historie

Wanneer in 1935 het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie zowel wat de plaatsing op de rijksbegroting als wat de behandeling van zijn aangelegenheden op het ministerie is overgegaan naar de afdeling kunsten en wetenschappen, is prof. dr. H. Boschma inmiddels prof. Van Oort als directeur opgevolgd, een functie die hij een kwart eeuw zou bekleden. Wederom komt in die tijd de gedachte op aan een fusie in enigerlei vorm tussen dit museum en het Zoölogisch Museum te Amsterdam. Op een bespreking op 30 maart 1936 kwam o.a. de wens naar voren van een wetenschappelijk museum met een kleine show-collectie te Leiden en een groot showmuseum te Amsterdam. Een van de moeilijkheden scheen te zijn, dat de Amsterdamse verzamelingen aan verschillende eigenaren toebehoorden, t.w. de gemeente Amsterdam, het Koninklijk Zoölogisch Genootschap ‘Natura Artis Magistra’ en de Heymans-stichting. Vervolgens vonden er besprekingen plaats tussen de directeuren van beide musea waarbij overeenstemming werd bereikt over het volgende plan:

1	het Rijk zou te Amsterdam een tentoonstellingsgebouw voor het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie stichten; de gemeente Amsterdam zou daarvoor het z.g. Panorama-terrein beschikbaar moeten stellen;
2	de gemeente Amsterdam zou alsdan aan het Rijk haar collecties die tot dusverre deel uitmaakten van het Zoölogisch Museum schenken aan het Rijk;
3	de aldus verenigde collecties zouden komen onder het beheer van de directeur van het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie;
4	de verdeling van de collecties zou als volgt geschieden: a te Leiden worden ondergebracht alle collecties en exemplaren, die voor wetenschappelijk vakkundig onderzoek van belang zijn; b te Amsterdam komen alle verzamelingen, geschikt voor exposities, met uitzondering van unica en wetenschappelijke objecten; c te Leiden komt een tentoonstelling van ondergeschikte aard; d te Amsterdam wordt ingericht een verzameling voor studiedoeleinden op entomologisch, conchyologisch en ander gebied, met een voldoende aantal exemplaren voor vergelijkingsdoeleinden; e Artis geeft onder zekere voorwaarden haar verzamelingen in bruikleen aan het Rijk; dit materiaal wordt behandeld overeenkomstig het onder a en b vermelde; f het Rijk neemt het personeel van het Zoölogisch Museum over; g de exploitatiekosten van het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie komen, zowel voor het gedeelte dat te Amsterdam wordt gehuisvest als voor het Leidse, ten laste van het Rijk.

Kort daarop maakte Amsterdam een zeker voorbehoud ten aanzien van de entomologische collecties; hiermede kon Boschma zich niet verenigen. Vervolgens blijkt dat er tussen het Rijk en de gemeente Amsterdam geen overeenstemming kan worden bereikt.

In 1938 is Boschma nog eens op de fusiegedachte teruggekomen¹⁸⁶, waarbij ook de slechte financiële positie van Artis een rol speelt. Noch toen, noch tijdens de bezetting toen er opnieuw besprekingen zijn gevoerd¹⁸⁷, ook op interdepartementaal niveau¹⁸⁸, is er iets van gekomen, evenmin als in 1947 of zeer recentelijk in het begin van de jaren zeventig.

Het nooit geheel voltooide museumgebouw te Leiden miste een tentoonstellingsruimte. Om hierin te voorzien kocht het Rijk in 1935 van de gemeente Leiden het naast het museum gelegen voormalige gymnasiumgebouw aan de Douzastraat. Voor de inrichtingskosten daarvan was bestemd het aan het museum toegevallen legaat van de op 17 januari 1936 overleden Frans Ernst Blaauw te 's-Graveland. Het gebouw werd evenwel ‘voorlopig’ af-

186 Prof. Boschma aan Visser 3 dec. 1938 exh. 6 dec. 1938 nr. 7538 afd. k.w.

187 Correspondentie liep toen tussen Boschma en Van der Haagen; voorts nota Van der Haagen 3 febr. 1941 nr. 311 afd. k.w. Artis was inmiddels voorlopig gered, doordat provincie en gemeente tezamen voor f 1 131 000 de eigendom hadden verkregen van terrein, gebouwen, zoölogische museumverzameling en bibliotheek.

188 Zowel met de secretaris-generaal van het departement van binnenl. zaken mr. K.J. Frederiks als in het college van secretarissen-generaal.

[p. 219]

gestaan voor geheel andere doeleinden^l89 en het zou tot na 1970 duren voor de plannen waarvoor het in 1936 bestemd was weer ter hand zouden kunnen worden genomen.

De verzamelingen van het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie zijn regelmatig uitgebreid. Zo kocht het in 1940 de kevercollectie van wijlen Valck Lucassen te Vorden voor tienduizend gulden, in 1941 de bibliotheek van wijlen prof. Dubois voor f 1 700, terwijl het van de erfgenamen de osteologische verzameling ten geschenke kreeg, en in 1943 de schelpencollectie-Mulder voor zeventienduizend gulden, waarvan er tienduizend van particuliere zijde waren bijeengebracht.

l89 Het is in gebruik geweest bij de p.t.t., als vakschool voor meisjes, voor militaire doeleinden, als gewestelijk arbeidsbureau.

b Rijksmuseum voor Oudheden

De wensen van de Rijkscommissie voor het Museumwezen betreffende het Rijksmuseum van Oudheden¹⁹⁰ zijn slechts ten dele in vervulling gegaan. Volgens haar zou het museum in de toekomst moeten bestaan uit:

1	de voor- en vroeghistorische afdeeling van het Historisch Museum;
2	het museum van de zoogen. klassieke oudheid, d.w.z. die der landen om de Middellandsche Zee met inbegrip van Mesopotamië en Perzië.

Deze beide werkterreinen waren er al en zijn er ook gebleven maar de door de commissie gewenste organisatorische band tussen de eerste afdeling en het Historisch museum in het Rijksmuseum te Amsterdam is er niet gekomen. Bovendien kende en kent het museum te Leiden niet twee maar vier afdelingen, want de tweede door de commissie genoemde sector bestaat uit drie afdelingen, de Egyptische, de Voor-aziatische en de Grieks-Romeinse.

De door de commissie voorgestelde overbrenging van het Rijksmuseum van Oudheden naar de begrotingsafdeling kunsten en wetenschappen vond zoals we al zagen, plaats met ingang van de begroting voor het jaar 1934, maar niet de eveneens door de commissie gewenste verbreking van de band met het college van curatoren; deze zou gehandhaafd blijven zolang als dit college heeft voortbestaan.

Het gebouw Rapenburg 28, waar de collecties van het museum sinds 1920 in hun geheel waren ondergebracht, voldeed volgens de commissie ‘mits nog verder gerestaureerd’ aan de eisen, die hier mochten worden gesteld. ‘De betrekkelijk ruime localiteiten bieden gelegenheid den inhoud te splitsen in een voor het publiek bestemd gedeelte, waar aan de opstelling grooter zorg kan worden besteed en in een voornamelijk slechts voor den vakman toegankelijke afdeeling, waarin de groote massa der voorwerpen een hiervoor zeer voldoende opstelling vinden kan’.

Inderdaad bood het gebouw zeker voor de collecties in hun toenmalige omvang de mogelijkheid voor een ruimere en overzichtelijkere expositie dan voorheen maar er werden onvoldoende gelden beschikbaar gesteld voor een werkelijk bevredigende opstelling. Zo schreef de directeur in zijn verslag over 1921¹⁹¹, dat helaas de zo nodige herstellingen aan het gebouw uitbleven, waardoor in het bijzonder de zalen van de Egyptische afdeling nog op een definitieve opstelling moesten wachten. Hieraan was het zijns inziens toe te schrijven, dat de pers over verwaarlozing van de Egyptische kunst in het museum had geschreven.¹⁹²

Holwerda jr. heeft in die jaren pogingen gedaan de universiteit meer voor het museum te interesseren. Overleg met de faculteit van letteren en wijsbegeerte leverde eerst in het geheel geen praktisch resultaat; op den duur was er wat meer contact¹⁹³ en ook wel meer belangstelling van die zijde. Die van het gewone publiek bleef merkwaardig stationair sedert het gebouw aan het Rapenburg in zijn geheel was betrokken, totdat de dreigende politieke situatie in 1939 tot tijdelijke sluiting noopte. In die jaren was het gemiddeld bezoekcijfer 9500 per jaar.

Eerst in 1926 was de inrichting van het museum geheel gereed gekomen. De directeur stelde mede naar aanleiding daarvan in zijn verslag over 1926 uitvoerig de kwestie aan de orde of het museum te Leiden zou moeten blijven.¹⁹⁴ De vraag wat een museum van oudheden diende te zijn eiste thans een oplossing nu geen ruimtegebrek meer in een bepaalde richting drong. Vroeger werd het, ook door Holwerda jr. zelf, beschouwd als een verzameling voor binnen- en buitenlandse vakgeleerden; het grote publiek mocht er komen maar had er niets

190 Blz. 54 e.v.

191 Verslagen omtrent 's Rijks Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst 1921, 's-Gravenhage 1922 blz. 262.

192 Redactioneel hoofdartikel in Het Vaderland van 21 april 1921 (avondblad), bestreden door Holwerda in dat van 25 april 1921 (avondblad) met onderschrift van de redactie; eveneens kritiek in het Alg. Handelsblad van 7 okt. 1921 (ochtendblad) en de n.r.c. van 1 febr. 1922 (avondblad).

193 Verslagen omtrent 's Rijks Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst 1924, 's-Gravenhage 1925 blz. 81.

194 Verslagen omtrent 's Rijks Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst 1926, 's-Gravenhage 1927 blz. 58.

[p. 220]

aan. Hij vermeldt, dat buiten Leiden andere stemmen klonken, dat er verzet rees, tegen het ‘wetenschappelijk pakhuis’. Onjuist was echter volgens Holwerda, dat hoezeer ook de schatten der musea niet het particulier domein van wetenschap en geleerdheid mochten zijn maar het bezit waren van het gehele volk, men hen los wilde maken uit alle wetenschappelijk verband. Hij vervolgt met op te merken, dat onze musea moeten spreken tot allen, die ook maar enigszins het zintuig voor kunstgenot of historisch voelen is gegeven; bij velen bij wie dit zintuig niet aanwezig schijnt, zullen de musea het juist tot ontwikkeling kunnen doen komen maar deze zullen daartoe niet in staat zijn als zij niet wortelen in een bodem van wetenschappelijke kennis Hieruit blijkt, dat Holwerda het museum te Leiden wilde handhaven - ook de commissie van 1919 had hierin geen verandering willen brengen - maar dat het meer dan voorheen het door de verzorging en presentatie van zijn verzamelingen een functie had te vervullen, die zich veel breder uitstrekte dan tot de kring der wetenschapsbeoefenaars.

Om het museum en zijn staf wat meer ruimte te geven zou het zeker aanbeveling hebben verdiend als gebruik had kunnen worden gemaakt van de gelegenheid het naast het museum gelegen pand Rapenburg 26 aan te kopen. Die deed zich in 1936 en de volgende twee jaar voor, maar tegenwerking van het ministerie van financiën, waaronder toentertijd de Rijksgebouwendienst ressorteerde, en vervolgens die van de afdeling hoger onderwijs hebben deze mogelijkheid laten voorbijgaan. Deze kans zou zich kort na de Tweede Wereldoorlog herhalen met hetzelfde negatieve resultaat.

Ook dit museum heeft door de ongunst der tijden grote schommelingen gekend in de hoogte van de aankoopkredieten. Waren deze met inbegrip van de twee jaar tevoren ontvangen entreegelden in 1930 en 1931 ruim f 15 700, daarna lopen ze eerst terug en van 1934 tot en met 1941 heeft ook deze instelling jaarlijks slechts de beschikking, voor zover het de op de rijksbegroting uitgetrokken gelden betreft, over de opbrengst van de entreegelden, met een gemiddelde van slechts 750 gulden.

Er waren echter nog andere bronnen: zo is in 1920 voor de aankoop van een collectie uit Parijs drieduizend gulden ten laste gekomen van het bekende departementale aankoopartikel. Bovendien sprong soms de Vereniging Rembrandt bij door het verlenen van renteloze voorschotten zoals ten behoeve van de aankoop in 1930 van de sarcofaag van Simpelveld. Een belangrijke aankoop kort voor de Tweede Wereldoorlog was die van de collectie Egyptische oudheden van dr. F.W. Freiherr von Bissing.^l95

Herhaaldelijk vonden schenkingen plaats, o.a. door W. Spijer te Amsterdam¹⁹⁶, verder o.a. van koningin Emma¹⁹⁷, van het ‘Leuvens-Fonds’ en van de Nederlandse Anthropologische Vereniging.

Zeer belangrijk was het in 1930 door Paul Adriaan Gildemeester nagelaten legaat bestaande uit zijn oudheden van vóór het jaar 1000 na Chr. waaronder de Phaleraeschat van het Drielse veer, het doden- of helmmasker uit de Waal bij Nijmegen, een zilveren schaal waarschijnlijk in de Rijn bij Xanten gevonden en andere Romeinse voorwerpen. Bovendien heeft hij de Staat tot enig erfgenaam gemaakt van zijn gehele vermogen, nadat de legaten aan het Rijksmuseum van Oudheden en aan het Rijksmuseum te Amsterdam waren ter hand gesteld, en wel in dier voege, dat de opbrengsten daarvan geheel aan het Rijksmuseum van Oudheden ten goede moesten komen.

Een ander legaat was dat van de Nederlandse consul te Cairo A. Tj. van der Meulen, die in 1934 een hoofdzakelijk in Egypte verzamelde collectie glas aan het museum naliet.¹⁹⁸

Nadat met ingang van 1 januari 1939 dr. J.H. Holwerda wegens het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd ontslag had verkregen¹⁹⁹, werd aan dr. W.D. van Wijngaarden het directoraat opgedragen.²⁰⁰

De Tweede Wereldoorlog staat dan voor de deur. Eind augustus 1939 wordt het museum voorlopig gesloten en worden de belangrijkste kleine voorwerpen overgebracht naar schuilkelders; de grotere voorwerpen worden in het museum zelf beschermd door het aanbrengen van zandzakken. Eind december gaat een deel van het museum weer open. In 1940 komt een versterkte brand- en scherfvrije ruimte in het museum gereed. Behalve de oorlogsdagen in mei 1940 blijft het museum geopend; daags na ‘Dolle Dinsdag’ is het voor de rest van de oorlog gesloten.

l95 W.C. Braat en A. Klasens, Artefact, Leiden 1968 blz. 10 rechterkolom.

196 Spijer deed gedurende een groot aantal jaren van dit tijdvak schenkingen, o.a. in 1925 gelden om de pre- en vroeghistorische collectie van het Museum Felua te Apeldoorn aan te kopen, in 1926 Cyprisch aardewerk, in 1927 een verzameling Koptische weefsels, in 1930 zeer zeldzaam Egyptisch aardewerk en een zeer zeldzame geglazuurde kop, in 1933 een groep van drie gepolychromeerde houten figuren uit het Egyptische Middenrijk.

197 Twee zeer belangrijke torsi van beelden van de Egyptische koningin Hatsjepoet.

198 Braat en Klasens t.a.p. blz. 12 linkerkolom.

199 Kon. besluit van 28 dec. 1938.

200 M.i.v. 1 jan. 1939 tijdelijk met het beheer belast, bij beschikking van 19 juli 1939 definitief tot directeur benoemd.

[p. 221]

c Van Rijks Ethnographisch Museum tot Rijksmuseum voor Volkenkunde

De belangrijkste gebeurtenis met betrekking tot het Rijks Ethnographisch Museum, waarvan de naam met ingang van 1 januari 1935 officieel is gewijzigd in Rijksmuseum voor Volkenkunde²⁰¹, is de overbrenging geweest van de over enige Leidse panden verdeelde verzamelingen naar het gebouw van het oude Academisch Ziekenhuis te Leiden, nadat dit als museum was ingericht. Hoewel de opening als museum eerst in 1937 kon plaatsvinden, heeft de kwestie van de verhuizing al geruime tijd tevoren een rol van zeer grote betekenis vervuld in het wel en wee van het museum.

De verhuizing naar dit gebouw was destijds door de commissie van 1919 geheel afgewezen²⁰² en bovendien had zij overplaatsing naar Den Haag aanbevolen. Ook later is er van vele kanten, ook van de zijde van de wetenschappelijke staf van het museum ernstig bezwaar gemaakt²⁰³, maar toch is de regeringsbeslissing in deze zeker begrijpelijk genoeg geweest. Verplaatsing naar een groter bevolkingscentrum als Den Haag zou naar men mag aannemen het bezoekersaantal ten goede zijn gekomen maar handhaving in een stad met een universiteit die zich toelegt op de studiën in de niet-westerse beschavingssferen heeft toch ook voordelen die niet mogen worden onderschat, misschien nog meer voor het museum dan voor de universiteit, die zich nu eenmaal op enkele uitzonderingen na toch wel erg weinig aan het Rijksmuseum voor Volkenkunde gelegen heeft laten liggen.

Ook de huisvesting in het oude ziekenhuisgebouw had haar voordelen: de ligging dicht bij een station aan een hoofdlijn en vooral de omstandigheid dat geen nieuw gebouw behoefde te worden gesticht, hetgeen in de crisisjaren ongetwijfeld toch niet zou zijn geschied, maken de genomen beslissing aannemelijk.

Natuurlijk is het aan geen twijfel onderhevig dat in beginsel een behuizing in een gebouw dat was opgetrokken als ziekenhuis, niet bepaald het ideaal is voor de onderbrenging van een museum, maar dat neemt niet weg dat mits de nodige gelden aan verbouwing en herinrichting werden uitgetrokken, het toch niet a priori een onmogelijke opgave zou zijn. Nu is het met de beschikbaarstelling van deze gelden niet vlot verlopen maar toch is een oplossing gevonden, die door Pott kon worden bestempeld als ‘een enigermate waardige behuizing’.²⁰⁴

De kosten voor verbouwing, verhuizing, nieuwe opstelling, meubilair, inrichting van de dienstvleugel met de bibliotheek en het Japanse prentenkabinet waren oorspronkelijk op een miljoen gulden geraamd; de economische crisis maakte dat dit bedrag drastisch moest worden teruggebracht. De minister van financiën De Geer had zelfs het museum willen onderbrengen in ruimten van het ziekenhuisgebouw, die in de oude staat hadden moeten blijven; hiermee kon het ministerie van onderwijs, kunsten en wetenschappen zich natuurlijk niet verenigen. Nadat het bedrag van een miljoen eerst was teruggebracht tot 670 000 gulden, hebben de kosten in totaal tenslotte 210 000 gulden belopen, waarvan dertigduizend als uitkering van de assuradeuren bij wie het - in 1932 afgebrande - Nederlandse paviljoen van de grote internationale koloniale tentoonstelling te Parijs was verzekerd.

Een ander probleem dat om een oplossing vroeg, toen definitief was besloten het museum naar het oude Academisch Ziekenhuis over te brengen²⁰⁵, was aan wie de leiding van de nieuwe inrichting zou moeten worden opgedragen. De toenmalige directeur dr. Juynboll was geheel en al een wetenschapsman, wiens belangstelling en aanleg bepaald niet lagen op het terrein van een actief museum-beheer en nog minder op dat van de zo gecompliceerde verandering van ziekenhuis tot museum. De man die men nodig had, vond de regering in de persoon van J.C. van Eerde, directeur van de afdeling volkenkunde van het Koloniaal Instituut te Amsterdam, die daar zijn grote capaciteiten op organisatorisch museaal gebied had bewezen. Het is in het bijzonder de president-curator van de Leidse universiteit mr. A. van de Sande Bakhuyzen geweest, die erin is geslaagd Van Eerde tot medewerking bereid te vinden.²⁰⁶ De vraag hoe te handelen ten aanzien van Juynboll loste zich van zelf op, omdat er zoveel tijd was heengegaan met de onderhandelingen met Van Eerde, dat Juynboll de pensioengerechtigde leeftijd had bereikt, alvorens de gelden waarvan hierboven is gesproken, beschikbaar konden worden gesteld.

Van Eerde, inmiddels buitengewoon hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam geworden, heeft tezamen met de Rijksgebouwendienst het werk ter hand genomen²⁰⁷; helaas heeft hij de voltooiing van zijn werk niet mogen beleven, daar hij reeds op 1 april 1936 is

201 Minister van onderwijs, kunsten en wetenschappen aan curatoren 31 dec. 1934 nr. 7084 afd. k.w. Prof. Van Eerde achtte ‘volkenkunde’ voor het grote publiek begrijpelijker dan ethnografie of ethnologie; ook is aan hem het voorzetsel ‘voor’ in de naam te danken: als de naam objecten betreft, is ‘van’ juist, dus wel Rijksmuseum van schilderijen of van oudheden maar betreft het een bepaald ‘vak’, dan gebruike men ‘voor’, dus b.v. voor beeldhouwkunst, geschiedenis en volkenkunde (21 juni 1934 nr. 462A exh. 23 juni 1934 nr. 3582 afd. k.w.).

202 Blz. 260 e.v. In 1925 heeft de Rijkscommissie van advies inzake de musea de overbrenging afgeraden; zij zag een mogelijkheid in herverdeling over de toen in gebruik zijnde panden (10 jan. 1925 nr. 196 L exh. 12 jan. 1925 nr. 33 afd. k.w.)

203 In een brief aan curatoren 12 jan. 1932.

204 In ‘Gids voor het Rijksmuseum voor Volkenkunde te Leiden’, blz. 5.

205 Einde 1928.

206 De pogingen van Van de Sande Bakhuyzen vonden ten departemente krachtige bijval bij Visser: ‘de ellendige toestand, waarin de kostbare ethnographische collecties te Leiden verkeeren, is sinds meer dan een halve eeuw reeds een blaam voor ons land. Nu de localiteiten gevonden zullen worden, is alleen nog een persoonlijkheid noodig. Daarmede staat of valt deze zaak’ (nota 16 dec. 1928). Minister Waszink maakte tegen een opdracht aan Van Eerde bezwaar om financiële redenen; nadat Terpstra minister was geworden, stelde Visser de aanwijzing van Van Eerde opnieuw aan de orde (nota 24 okt. 1929). De moeilijkheid was vooral hoe men met Juynboll moest handelen. Terpstra aarzelde eerst ook nog; aan de president-curator schrijft hij (27 juni 1930 nr. 4612 afd. k.w.) de benoeming van Van Eerde nog aan te houden, omdat de verbouwing eerst in 1932 kon aanvangen en omdat de bezetting van het directoraat moeilijkheden van persoonlijke aard meebracht. Wellicht zou het volgens de minister mogelijk zijn Van Eerde, wanneer in juli 1932 Juynboll 65 jaar zal zijn geworden, als lid van de Rijkscommissie van advies in zake de musea te maken tot adviseur ‘belast met voorbereiding en uitwerking van plannen voor de overbrenging en inrichting van het museum’ en hem dan in zijn Amsterdamse functie te handhaven. Van Eerde blijkt hiertoe bereid (23 juli 1930) en bij brief van 25 okt. 1930 nr. 5152¹ afd. k.w. wordt hij officieel uitgenodigd met ingang van 1 november 1930 voor f 2 500 per jaar met inbegrip van reis- en verblijfkosten als adviseur op te treden. Een maand later wordt hem echter meegedeeld, dat de plannen in verband met de minder gunstige toestand van 's lands financiën moeten worden uitgesteld. In 1932 kon dan eindelijk de aanwijzing van Van Eerde plaats vinden (Kon. besluit van 9 mei 1932 nr. 39), nadat bij suppletoire begrotingswet de eerste gelden voor de nieuwe inrichting waren uitgetrokken.

207 Als bijzondere medewerker voor de opstelling van de Hindoe-javaanse verzameling heeft Van Eerde de bekende autoriteit op dit gebied Th. van Erp weten aan te werven; de algemene leiding van de uitvoering der werkzaamheden door de Rijksgebouwendienst berustte bij de rijksbouwmeester ir. G.C. Bremer, de dagelijkse leiding bij C.J. Kortenbach (Overzicht van de geschiedenis van het Rijksmuseum voor Volkenkunde 1837-1937, Leiden 1937 blz. 59).

[p. 222]

overleden. De conservator dr. W.H. Rassers wordt dan eerst tijdelijk met het beheer van het museum belast; met ingang van 1 juli 1937 wordt hij tot directeur benoemd.²⁰⁸ Op 30 november 1937 vond de officiële opening plaats, die werd verricht door minister Slotemaker de Bruïne.

Ook al was de gekozen oplossing verre van volmaakt, algemeen werd toch erkend, dat hier van een grote verbetering sprake was.²⁰⁹ De publieke belangstelling steeg aanmerkelijk in vergelijking tot die voor de verspreide collecties van vroeger: waren er in de jaren 1920 tot en met 1924 nog ruim vijfduizend bezoekers per jaar geweest, daarna was het bezoekcijfer sterk gezakt. In het eerste gehele jaar, dat het museum opengesteld is geweest in zijn nieuwe behuizing, derhalve in 1938, stijgt het bezoek tot bijna 7 800. In 1939, in de laatste maanden waarvan het museum gesloten is geweest, telde het toch nog ruim 6 600 bezoekers. Merkwaardig hoog is het bezoek in de oorlogsjaren geweest, in 1940, toen het ook ten dele gesloten was 5 500, in de volgende vier jaren 7 500, 10 600, 26 100 en 20 700.

Ook in ander opzicht steeg de belangstelling; nadat de verzamelaars op ethnografisch gebied hun interesse steeds meer waren gaan richten op de zoveel beter ingerichte musea in Amsterdam en Rotterdam, vormde de nieuwe huisvesting te Leiden een stimulans om voortaan ook het oudste volkenkundig museum weer met schenkingen en bruiklenen te bedenken, zoals Rassers reeds in zijn verslag over 1937 kon mededelen.²¹⁰ Deze steun van particuliere zijde was des te nodiger omdat de aankoopkredieten voor dit museum lange tijd bedroevend laag zijn gebleven. Van ruim vijfduizend gulden in 1930²¹¹ en 1931 teruggebracht tot ruim 3 000 in de volgende twee jaren, moest het museum zich vijf jaar lang behelpen met de nog geen tweehonderd gulden per jaar belopende entreegelden. Van 1939 tot en met 1941 ontvangt het ruim vierduizend gulden, in de jaren 1942-1944 ruim 15 000 gulden per jaar maar dan is de aankoopgelegenheid natuurlijk zeer beperkt geworden.

De dreigende internationale toestand leidde er toe, dat in 1939 een aantal museumobjecten is overgebracht naar de rijksschuilplaatsen bij Heemskerk en een ander deel in de kelder van het museum werd opgeborgen. Het museum is tot begin september 1944 voor het publiek geopend gebleven. Toen zijn de voor het publiek bestemde zalen geheel ontruimd. Het gebouw liep door bominslag in de volgende tijd wel schade op maar de collecties zijn ongerept gebleven.

Rassers, die 65 jaar was geworden in 1943, is als directeur opgevolgd door de conservator C.C.F.M. le Roux.

208 Beschikking 21 juni 1937 nr. 3358¹ afd. k.w.

209 Het Alg. Handelsblad (24 nov. 1937 ochtendblad) erkende de verbetering al was de gekozen oplossing toch maar een lapmiddel; het merkte o.m. op, dat de fictie ‘hulpmiddel bij het hooger onderwijs’ alle aanvallen op Leiden als plaats van vestiging triomfantelijk heeft helpen weerstaan.

210 Verslagen omtrent 's Rijks Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst 1937, 's-Gravenhage z.j. blz. 75. Toch hebben er ook in de voorafgaande jaren belangrijke schenkingen plaats gevonden zoals die van ethnografica uit Centraal Nieuw Guinea door J. Jongejans in 1922 en door het Indisch Comité voor Wetenschappelijke Onderzoekingen in 1927; voorts in 1933 een collectie beelden en andere voorwerpen door A. Boeken Kruger te Kalabahei, een collectie Japanse objecten door dr. E. Heldring en een verzameling voorwerpen uit West-Borneo door G.L. Krol (Overzicht van de geschiedenis van het Rijksmuseum voor Volkenkunde 1837-1937 blz. 56 e.v.).

211 ‘Door aankoop te Londen werden, met steun van particulieren, in 1930 eenige fraaie Graeco-Buddhistische figuren verworven, van welke kunst tot nog toe geen enkel specimen in eenig Nederlandsch museum aanwezig was. Een andere zeer belangrijke aankoop betrof een collectie uit Perzië. Bijzondere vermelding verdient, dat Dr. H.P.N. Muller van Weerendijke, gezant te Praag, bij notarieele acte, een belangrijke collectie van 488 ethnographische voorwerpen van Zuidoost-Afrika afstond, door den schenker ter plaatse verzameld’. (Overzicht van de geschiedenis van het Rijksmuseum voor Volkenkunde 1837-1937 blz. 56)

6 De andere rijksmusea 1915-1945

Wanneer op 25 september 1918 het ministerie van onderwijs, kunsten en wetenschappen in het leven wordt geroepen, kent ons land buiten de rijksmusea te Amsterdam, Den Haag en Leiden nauwelijks instellingen, die op grond van de betekenis van hun verzamelingen de naam van rijksmuseum verdienen. Het kleine Rijksmuseum Huis Lambert van Meerten te Delft was deze betiteling nog het meest waardig, de Historische Zaal van het Prinsenhof, eveneens te Delft, die een voor die tijd zeker niet onbetekenende belangstelling genoot, was toch wel een instelling van maar zeer beperkte omvang en inhoud, het Muiderslot was niet meer dan een enigermate ‘aangekleed’ monument.

In de periode 1919-1945 verandert er niet zo heel veel aan het karakter van deze drie. Wel doet het Rijksmuseum Huis Lambert van Meerten in 1920 een belangrijke aankoop, toen het in staat is gesteld de tegelverzameling van ir. J.L. Schouten te verwerven voor 125 000 gulden, waarvan het Rijk zelf slechts 25 000 voor zijn rekening behoefde te nemen.²¹² Voor tot het ter bezichtiging stellen van deze collectie kon worden overgegaan, was een reorganisatie van het museum nodig, die een sluiting van bijna driekwart jaar vergde. Behalve in het eerste jaar na de heropening, toen er ruim 7 000 bezoekers waren, zijn er per jaar tot het begin van de Tweede Wereldoorlog nooit meer dan 6 500 geweest. Merkwaardig is, dat 1943 een record heeft bereikt met ruim 9 000! Het gehele tijdvak is het directoraat van het museum in handen geweest van mejuffrouw I.C.E. Peelen, de eerste vrouw die in Nederland aan het hoofd van een rijksmuseum heeft gestaan.

De belangstelling voor de Historische Zaal van het Prinsenhof, gewoonlijk zo om de 15 000 per jaar, liep sterk op in de jaren 1933, toen het 400 jaar geleden was dat Willem van

212 Van particuliere zijde was aanvankelijk f 80 000 toegezegd maar toen de gemeente Delft, aan wie f 20 000 was gevraagd, niet bereid bleek deze te geven, gaf een particulier ook nog dat bedrag; de 25 000 gulden, die het Rijk zelf heeft betaald, zijn bij suppletoire begrotingswet in 1920 beschikbaar gesteld. Voor verdere aankopen werd jaarlijks slechts f 1 000 of f 2 000 beschikbaar gesteld, totdat in de crisisjaren moest worden volstaan met de opbrengst der entreegelden.

[p. 223]

Oranje was geboren, en 1934, 350 jaar na de dood van de prins, met respectievelijk bijna 45 000 en ruim 82 000 bezoekers. Daarna volgde een teruggang tot ruim twintigduizend. In de oorlogsjaren was de zaal ontruimd en vond er een langdurige en grondige restauratie plaats van het complex, nadat in oktober 1937 Huizinga in een sterk de aandacht trekkend Gidsartikel onder de titel ‘Een vlek op Delft’²¹³ de verwaarloosde toestand aan de kaak had gesteld.

Van Riemsdijk, die sinds 1887 beheerder was gebleven, verzocht en verkreeg wegens zijn gevorderde leeftijd met ingang van 1 januari 1930 ontslag²¹⁴; hij werd opgevolgd door de latere chef van afdeling k.w. mr. J.K. van der Haagen.

Ook bij het Muiderslot vond wisseling van beheer plaats; op 1 juni 1943 werd in plaats van de oud-burgemeester van Muiden L.J. de Raadt, die eveneens wegens hoge leeftijd ontslag had gevraagd na bijna 34 jaar slotvoogd te zijn geweest, H.P. Baard met die functie bekleed.

Er zijn in het tijdvak 1919-1945 vijf nieuwe rijksmusea, althans naar de naam, bijgekomen; het eerste, het Rijksmuseum Van Bilderbeek-Lamaison is nooit als afzonderlijk museum voor het publiek toegankelijk gesteld, de volgende twee, het Rijksmuseum G.M. Kam te Nijmegen en het Rijksmuseum Twenthe zijn instellingen van beperkte omvang met een duidelijk regionaal karakter, zij het ook dat het woord ‘regionaal’ voor deze twee zoals we nog zullen zien, niet geheel gelijke betekenis heeft. En tenslotte het Rijksmuseum Kröller-Müller te Otterlo en het Rijksmuseum voor Volkskunde ‘Het Nederlands Openluchtmuseum’ te Arnhem, twee instellingen, waarvan het nationaal karakter en het nationaal belang het predikaat ‘rijksmuseum’ aan geen enkele twijfel onderhevig doen zijn.

Aan het ontstaan en de beginjaren van deze vijf instellingen wordt thans achtereenvolgens aandacht besteed.

213 De Gids 101ste jaargang nr. 10 (Verzamelde Werken dl. ii blz. 580 e.v.).

214 25 nov. 1929 nr. 161 afd. k.w.

a Rijksmuseum Van Bilderbeek-Lamaison te Dordrecht

Op 25 november 1918 overleed de Dordtse notaris W.H. van Bilderbeek, die zijn woonhuis met kunstverzameling, in het bijzonder bestaande uit schilderijen van Haagse en Amsterdamse impressionisten en aardewerk van Colenbrander, aan het Rijk had vermaakt om als museum voor het publiek te worden opengesteld, nadat zijn weduwe, mevr. J.A.C. van Bilderbeek-Lamaison van Heenvliet zou zijn overleden. In het testament was onder meer bepaald, dat in geval de Staat het legaat zou aanvaarden, deze met mevr. Van Bilderbeek een nadere overeenkomst zou moeten sluiten, met betrekking tot de voorwerpen, die het Rijk uit de collectie wenste uit te kiezen voor het te zijner tijd te exploiteren museum. Reeds op 2 januari 1919 vond er te Dordrecht een bespreking plaats, waarbij van rijkswege Schmidt Degener en Duparc aanwezig waren. Kort daarna is de evenbedoelde overeenkomst gesloten; Schmidt Degener, toen nog directeur van het Museum Boymans, belastte zich met het deskundig toezicht op de door de Staat uitgekozen objecten, nadat burgemeester en wethouders van Rotterdam hem daartoe toestemming hadden verleend. Het Rijk nam terstond de kosten van onderhoud van het huis, de verzameling, het stoken van de centrale verwarming en van extra bewaking op zich.

Van Bilderbeek had blijkbaar met de mogelijkheid rekening gehouden, dat het Rijk van het legaat zou afzien want hij had als plaatsvervangende legatarissen achtereenvolgens de gemeente Dordrecht, de provincie Zuid-Holland en de gemeente Utrecht genoemd maar het departement heeft, gezien de snelheid waarmede is gehandeld, niet geaarzeld het legaat te aanvaarden.

In het rapport van de commissie van 1919 wordt de hoop uitgesproken²¹⁵, dat ‘binnen korteren of langeren tijd door lokaal verband’ de collectie Van Bilderbeek-Lamaison en die van het Dordrechts Museum kunnen worden samengebracht: ‘Immers het Dordtsch museum bevat behalve een aantrekkelijke keuze van schilderijen van oud-Dordtsche meesters en behalve de collectie Ary Scheffer eene met smaak en beleid bijeengebrachte verzameling onzer groote moderne meesters, die in wezen niet verschilt van het legaat Van Bilderbeek-Lamaison. Naast elkaar geplaatst, in afzonderlijke zalen van één gebouw, zouden zij een geheel van groote beteekenis vormen, dat in zijn soort tot de beste musea

215 Blz. 84.

[p. 224]

van ons land zou kunnen worden gerekend en zich in denzelfden geest als tot dusver zoude kunnen ontwikkelen’.

Reeds was er toen het rapport verscheen, een eerste stap in de door de commissie bedoelde richting gezet, doordat aan de directeur van het Dordrechts Museum jhr. E.W.C. Six met ingang van 1 juli 1921 tijdelijk - en in het volgende jaar in vaste dienst - de directie van het Rijksmuseum Van Bilderbeek-Lamaison werd opgedragen. Verder kon echter in de tijd waarop dit hoofdstuk betrekking heeft, niet worden gegaan, omdat mevrouw Van Bilderbeek nog in leven was. Zij is eerst in 1951 overleden.

b Rijksmuseum G.M. Kam te Nijmegen

Ook het ontstaan van het Rijksmuseum G.M. Kam is te danken geweest aan het particulier initiatief. De man naar wie dit museum is genoemd, had van 1900 af door het laten verrichten van opgravingen en het doen van aankopen, een verzameling Romeinse, Frankische en middeleeuwse objecten uit Nijmegen, waar hij enige jaren tevoren was komen wonen, en omgeving bijeengebracht. Reeds in 1905 had hij zijn toenmalige collectie aan de Staat geschonken maar het vruchtgebruik aan zich gehouden, oorspronkelijk met de bedoeling dat deze na zijn dood in het Rijksmuseum van Oudheden zou worden ondergebracht; later kwam bij hem, wellicht geïnspireerd door aandrang uit Nijmegen zelf, waar de gemeente ook een collectie Romeinse oudheden bezat, de gedachte²¹⁶ op zijn verzameling duurzaam voor die stad te bestemmen. Daartoe bood hij haar na onderhandse besprekingen met Duparc in 1918 in het volgende jaar officieel aan het Rijk aan²¹⁷ ter plaatsing in een museum, dat hij op eigen kosten te Nijmegen zou laten bouwen op een door hem te schenken terrein. Ook de bij de verzameling behorende vitrines en kasten bood hij ten geschenke aan. Minister De Visser ging terstond op het aanbod²¹⁸ in en binnen zeer korte tijd werd de schenkingsakte getekend.²¹⁹ Het Rijk nam de verplichting op zich om de verzameling te onderhouden en een directeur en eventuele verdere ambtenaren aan te stellen.

Prof. Holwerda betreurde de gang van zaken; hij wees er op²²⁰, dat hij in 1905 het was geweest, die Kam er toe had gebracht zijn verzameling aan het Rijk af te staan. Holwerda ontkende de juistheid van het verwijt, dat hem van Nijmeegse zijde werd gemaakt, als zou hij alles wat in Nijmegen en omgeving werd gevonden, naar Leiden willen overbrengen; er zou zeker plaats zijn voor een museum van Romeinse oudheden te Nijmegen, maar dat alles buiten Leiden om zou gaan, ging hem te ver.

Op 17 mei 1922 heeft minister De Visser het museum officieel geopend, dat, gelijk in de schenkingsakte staat vermeld, moest dienen ‘als een duidelijk sprekend monument, getuigende van de beteekenis, die Nijmegen voor de oudste geschiedenis van ons land heeft gehad’. De mogelijkheid werd opengelaten, dat in het nieuwe museum in de toekomst ook andere op het oude Nijmegen betrekking hebbende verzamelingen zouden worden opgenomen.

Er blijkt niet, dat toentertijd de vraag is opgekomen of het wel in de eerste plaats op de weg van het Rijk lag dit museum, nu de collectie-Kam niet naar het Rijksmuseum van Oudheden zou gaan maar te Nijmegen daarvoor een afzonderlijk museum zou moeten worden gesticht, te gaan exploiteren. Bij de commissie van 1919 is blijkbaar geen twijfel gerezen.²²¹ Ook Holwerda jr., lid van deze commissie had daarin geen bezwaar gemaakt maar wel verklaarde hij het verreweg het beste te vinden, het museum te Nijmegen te maken tot een filiaal van het Leidse museum, ‘opdat alle concurrentie uitgesloten en het wetenschappelijk toezicht mogelijk blijve’.²²²

De door Holwerda jr. aangegeven weg lijkt voor de hand te liggen maar de toenmalige tegenstellingen, zowel van wetenschappelijke als persoonlijke aard, in het wereldje van Nederlandse archeologen maakten deze oplossing onmogelijk. Zoals wij zullen zien werd zij wel gekozen toen na de Tweede Wereldoorlog het Rijk te Breda een tweede volkenkundig museum ging exploiteren.

Voor exploitatie door het Rijk van het Nijmeegs museum pleitte het belang, dat het gebied van en om deze stad in de Romeinse tijd - ook al heeft de verzameling dus uitdrukkelijk betrekking op een beperkt gebied - uit een wetenschappelijk oogpunt voor de vroege geschiedenis van ons land heeft gehad.

216 Volgens een brief van prof. Holwerda aan Duparc van 9 juli 1919 (in bezit van schrijver dezes) zouden er ook machinaties van prof. Vollgraff, een groot tegenstander van de Holwerda's in het spel zijn geweest.

217 8 mei 1919 exh. 9 mei 1919 nr. 1894.

218 19 mei 1919 nr. 1894 afd. k.w.

219 25 juni 1919.

220 In een brief aan Duparc van 14 juni 1919.

221 Rapport blz. 90.

222 7de vergadering op 20 mei 1919 gedrukte notulen blz. 232. Volgens Holwerda moesten de volgende eisen worden gesteld:

‘1^o

het centrale museum mag niet naar zich toehalen voorwerpen, die een individueel karakter dragen en in het milieu een zekere bijzondere attractie kunnen uitmaken;

2^o

in het locale museum mogen geen voorwerpen in meer dan één exemplaar aanwezig zijn, die in het centrale museum ontbreken en daar ter completering van een volledig overzicht gewenscht zijn;

3^o

de massale vondsten uit systematische opgravingen afkomstig behooren te blijven in het centrale museum, waar zij slechts door den vakman in verband met het verdere Europa en de klassieke oudheid kunnen worden bestudeerd;

4^o

in het locale museum worde echter ook aan systematische onderzoekingen ter plaatse (kaarten, foto's en representatieve uitgezochte collecties) ruime plaats gegund.’

[p. 225]

In het Voorlopig Verslag van de Tweede Kamer over de begroting voor het jaar 1923 is de vraag gesteld of het geen tijd wordt in plaats van het aantal rijksmusea te vermeerderen, tot een zekere concentratie te komen. Hierop is geantwoord, dat musea er niet alleen zijn om objecten te bewaren, maar dat het in de eerste plaats instellingen zijn voor volksopvoeding, die een culturele roeping hebben te vervullen. Daarmee zou concentratie in strijd zijn. Er is toen niet verder gediscussieerd maar toch is het wel twijfelachtig of het Rijk er goed aan doet kleine instellingen als het Rijksmuseum Van Bilderbeek-Lamaison, het Rijksmuseum Huis Lambert van Meerten en het Rijksmuseum G.M. Kam - om die drie ging de vraag in het Voorlopig Verslag - te exploiteren als afzonderlijke rijksmusea, los van de grote, die een uitgesproken nationaal karakter en bovendien een veel beter uitgeruste wetenschappelijke staf en outillage hebben. De vraag zal later weer aan de orde komen.

De mogelijkheid van vereniging van de collecties van het Rijksmuseum Kam met die van de gemeente Nijmegen is verwezenlijkt door een overeenkomst van 25 maart 1936, waarbij de gemeente haar verzameling Romeinse voorwerpen in bruikleen afstond aan het Rijk, terwijl het Rijk de in het Museum Kam zich bevindende middeleeuwse objecten in bruikleen gaf aan het gemeentemuseum te Nijmegen. Het jaar 1000 werd als tijdgrens aangenomen. De daardoor nodig geworden reorganisatie van het Museum Kam vereiste een tijdelijke sluiting; op 10 juni 1938 werd het door minister Slotemaker de Bruïne heropend.

De politieke gebeurtenissen in 1939 en volgende jaren hebben belet uit te kunnen maken of deze regeling bij het publiek is aangeslagen, hoe juist zij uit wetenschappelijk en museaal standpunt ook was. Na het openingsjaar 1922 toen 4 650 bezoekers werden geteld, daalde de belangstelling geleidelijk aan; van 1929 af haalde het zelfs in deze periode de tweeduizend niet meer.

De slechte financiële omstandigheden in de jaren dertig hebben ook op het Rijksmuseum Kam gedrukt. Met ingang van het jaar 1935 werd om bezuinigingsredenen een einde gemaakt aan het afzonderlijk directeurschap, waarmee sinds 1921 dr. M.A. Evelein was belast. De directeur van het Rijksmuseum van Oudheden dr. J.H. Holwerda bleek bereid de leiding van het museum zonder honorarium op zich te nemen. Hij bleef dit doen, toen hij in 1939 als directeur van het Leidse museum werd gepensioneerd; hij kon zich toen meer aan Museum Kam wijden, omdat hij naar Nijmegen verhuisde.

De schenking van G.M. Kam, die al op de 28ste december van het openingsjaar van het museum was overleden, was niet bedoeld als een afgesloten verzameling te zullen voortbestaan. Geregeld vond uitbreiding plaats met vondsten, die soms moesten worden aangekocht; hiervoor kreeg het museum behalve het bedrag ter hoogte van de ontvangen entreegelden een krediet van duizend gulden, enkele jaren tweeduizend gulden maar in de crisisjaren moet het museum genoegen nemen met alleen de entreegelden, meestal nog geen honderd gulden per jaar. In 1942 wordt weer 2 000 gulden beschikbaar gesteld.

In 1944 werd het museum door het oorlogsgeweld zwaar getroffen; de concierge werd dodelijk verwond en bij de bevrijdingsdagen van Nijmegen in dat jaar maar ook daarna heeft het gebouw veel schade opgelopen. De collecties hebben echter niet erg geleden.

c Rijksmuseum Twenthe te Enschede

Volgens de Rijkscommissie voor het Museumwezen zou ‘een streek van zuivere fabriekstechniek’ het best zijn gediend met ‘een eenvoudig ingericht, maar onmiddellijk aansprekend kunstmuseum’, dat ‘instructief werkend door het stellen van contrasten’ ‘den werkman uit zijn sleur [kan] halen, tot nadenken aansporen en zijne oogen openen’.²²³

Het was de Enschedese textielfabrikant Jan Bernard van Heek, die zich kort na het verschijnen van het rapport van de evengenoemde commissie tot het ministerie wendde met het voorstel de door hem in de loop der jaren bijeengebrachte verzameling, die voornamelijk bestond uit schilderijen van Nederlandse meesters uit de 16de tot de 18de eeuw, onder te brengen in een door het Rijk te Enschede te exploiteren museum. De onderhandelingen verliepen niet vlot. Einde 1922 deelde minister De Visser aan Van Heek mee²²⁴, dat 's lands financiële toestand niet toeliet in te gaan op het voorstel in zijn toenmalige vorm. Kort daarna²²⁵ is J.B. van Heek overleden, waarna zijn broer Ludwig de besprekingen heeft voortgezet. Aan deze moest weliswaar worden meegedeeld, dat de financiële situatie nog

223 Blz. 91.

224 4 dec. 1922 nr. 5588 afd. k.w.

225 31 jan. 1923.

[p. 226]

slechter was geworden maar toch kreeg Jan Veth opdracht namens de minister besprekingen te voeren over de mogelijkheid van een combinatie van het te stichten museum met de Oudheidkamer Twente, terwijl de totstandkoming als rijksinstelling zonder kosten voor het Rijk zou moeten plaatsvinden.²²⁶

Het argument van de slechte financiële positie waarin het land verkeerde, was een dekmantel voor een geheel ander bezwaar, dat het departement echter tegenover de Van Heek's niet wilde noemen, namelijk dat het niveau van de schilderijencollectie niet hoog genoeg was, zoals afdeling k.w. in een nota aan de minister schreef. Toch komt er dan voortgang in de besprekingen en in beginsel komen de minister en Van Heek tot overeenstemming.²²⁷

Een andere oorzaak tot vertraging in de onderhandelingen is het overlijden van Jan Veth op 1 juli 1925 geweest maar toch komt op 19 februari 1926 een overeenkomst tot stand waarbij de familie Van Heek 140 schilderijen aan het Rijk schenkt.

Terwijl de Staat van de gemeente Enschede de voor het museum benodigde grond koopt²²⁸, blijven zich moeilijkheden voordoen tussen het ministerie en de familie Van Heek. Enerzijds meende de laatste gerechtigd te zijn in alles min of meer een beslissende stem te hebben, anderzijds vroeg men zich ten departemente af of het nu werkelijk zou gaan om een rijksmuseum of wel om een museum-Van Heek, zoals het ook soms wel werd genoemd. Ook tussen de familie en de eerste directeur van het museum dr. E.H. ter Kuile, de latere Delftse hoogleraar, liep het vanaf diens benoeming niet goed. Als jong kunsthistoricus, die een stage had gelopen in het Rijksmuseum te Amsterdam scheen hij eerst in de ogen van de Van Heek's de aangewezen man te zijn om het directoraat van het nieuwe museum op zich te nemen: hij behoorde tot een der meest vooraanstaande Twentse families en was de zoon van de voorzitter van de vereniging ‘Oudheidkamer Twente’. Naast andere aanleidingen was de hoofdoorzaak van de onenigheid, dat de opvattingen van de Van Heek's op museaal en kunsthistorisch gebied volslagen afweken van die van Ter Kuile. Het was in wezen een herhaling van de moeilijkheden die zich tussen het departement en de Van Heek's hadden voorgedaan over de kwaliteit van veel van de schilderijen waarvan de toeschrijvingen vaak niet gegrond waren.

De positie van Ter Kuile werd onmogelijk en nadat hij nog voordat het museum werd geopend ontslag had gevraagd en verkregen, werd om nieuwe conflicten te voorkomen aan de familie Van Heek gevraagd of zij iemand uit haar midden als honorair-directeur wilde aanwijzen. Dit leidde tot de benoeming van Jan H. van Heek²²⁹, die deze functie ruim een kwart eeuw heeft vervuld.

Na een tweede schenking van schilderijen in 1930 vond op de 22ste september van dat jaar de opening van het nieuwe Rijksmuseum Twenthe plaats, gehuisvest tezamen met de Oudheidkamer Twente in een gebouw, dat in de jaren 1928-1930 was gebouwd door de architecten Müller en Beudt. In zijn jaarverslag over 1930²³⁰ geeft Jan van Heek een omstandig relaas over de totstandkoming van het museum, waarbij met geen woord wordt gerept over de twijfel die was gerezen aan de kwaliteit van de collectie als geheel en evenmin wordt gesproken over de moeilijkheden met zijn voorganger. Het doel van het museum was naar Van Heek schreef, aan de bezoekers ‘in onzen bewogen en spannenden tijd een oogenblik van rust en verpoozing en een terugblik te geven’.

In 1940 sloten de Staat en de erfgenamen van wijlen J.B. van Heek een vaststellings-overeenkomst, waarbij werd geconstateerd, dat aan de bepalingen van de schenkings-overeenkomsten van 1926 en 1930 was voldaan.²³¹ Een definitieve overeenkomst betreffende de huisvesting van de Oudheidkamer Twente, die als afzonderlijke collectie bleef voortbestaan, kwam op 1 mei 1941 tot stand. Het eigendom van deze verzameling bleef in handen van de gelijknamige vereniging; het beheer was voortaan bij de directeur van het Rijksmuseum Twenthe.

In 1937 werd naast het museum op de daaraan toebehorende grond een Twents los hoes opgebouwd. Het volgende jaar onderging het museumgebouw zelf een uitbreiding door de aanbouw van een vleugel op kosten van een ander lid van de familie Van Heek, nl. G.J. van Heek jr., ter plaatsing van diens aan het Rijk ten behoeve van het museum geschonken collectie schilderijen, die alle betrekking hebben op de Noordelijke dierenwereld.

Uitbreiding van de collectie Nederlandse schilderijen vond geregeld plaats door schenkingen, ook wel door anderen dan leden van de familie Van Heek.²³² Voor aankopen anders

226 14 dec. 1923 nr. 5482 afd. k.w.

227 31 okt. 1924 nr. 4867 afd. k.w. Er was toen nog geen algehele overeenstemming over de huisvesting, ook niet bij de familie Van Heek zelf. Wel werd toen al overeengekomen dat in het gebouw zowel het museum als de oudheidkamer zouden worden ondergebracht. Voorts had de familie Van Heek toegezegd, dat zij een fonds van f 200 000 beschikbaar zou stellen voor aanvulling en verbetering der verzameling. Veth kreeg toestemming na overleg met de familie Van Heek uit de verzameling te verkopen of anderszins te vervreemden (b.v. door ruil), als dit in het belang van verhoging van het niveau der collectie wenselijk was; de opbrengst kon dan aan het fonds worden toegevoegd.

228 Op 5 aug. 1927 voor f 69 350.

229 Op 17 juni 1930.

230 Verslagen omtrent 's Rijks Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst 1930, 's-Gravenhage 1931 blz. 79 e.v.

231 Op 18 sept. 1940. Als bijlage bij de overeenkomst is opgenomen een lijst van schilderijen en andere kunstvoorwerpen, verworven uit het aan-koopfonds, dat door accumulatie van rente van f 200 000 op f 261 000 was gekomen.

232 B.v. in 1929 door de Enschedese chirurg-gynaecoloog dr. Van Dam en in 1930 door de Amsterdamse kunsthandelaar D.A. Hoogendijk.

[p. 227]

dan uit het door deze familie bijeengebrachte fonds werden op de rijksbegroting slechts weinig gelden uitgetrokken. Behalve de entreegelden werd soms duizend gulden, soms in het geheel niets beschikbaar gesteld. In de oorlogsjaren treffen wij voor dit museum veel hogere bedragen aan, in 1942 met inbegrip van de toegangsgelden bijna 8 700 gulden.

Ook bij dit museum kan men zich de vraag stellen of het Rijk terecht is overgegaan tot de stichting ervan. De belangstelling heeft niet te wensen overgelaten. De bezoekcijfers lopen nogal uiteen; 1931, het eerste jaar na de opening, telt ruim 21 000 bezoekers, welk aantal tien jaar later, toen het bijna 23 000 bedroeg, werd overtroffen. Er waren ook jaren van ongeveer 9 000, toch ook voor die tijd in een niet-toeristische stad niet onbevredigend.

De oprichting was zoals we zagen wel in overeenstemming met de zienswijze van de commissie van 1919 maar juist het door haar bepleite initiatief uit de streek zelf bleek in dit geval zeker niet zonder bedenkingen; twee hiervan noemden we al, de kwaliteit van de collectie was bepaald niet zoals men die van een rijksmuseum mocht verwachten en verlangen - gelukkig is hierin geleidelijk aan, vooral na de Tweede Wereldoorlog verbetering gekomen - en daarnaast de afhankelijkheid jegens de familie Van Heek tegenover wie de Staat nu eenmaal op grond van de toch zeker genereuze schenking niet zozeer juridische als wel morele verplichtingen op zich had genomen. Aan de enge band tussen museum en de familie Van Heek kleeft nog een ander nadeel: ook al draagt het museum niet zoals bij het Rijksmuseum G.M. Kam de naam van de schenker, een band als hier bestaat, kan er licht toe leiden dat andere verzamelaars, in dit geval vooral Twentse, minder geneigd raken het museum eveneens te bedenken. Moet men aan de ene kant vaststellen, dat ook anderen, onder wie juist Twentenaren het museum met hun schenkingen hebben verrijkt, het mag toch niet onwaarschijnlijk worden geacht, dat voor sommige Twentse kunstbezitters de binding met één bepaalde familie frusterend heeft gewerkt.

Een ander punt van twijfel is of het de taak van het Rijk is een museum te stichten, waarvan het regionaal karakter niet zoals bij het Rijksmuseum Kam betrekking heeft op het verzamelgebied, maar op het publiek waarvoor het is bestemd. Nu moet men erkennen, dat in de tijd waarin de Van Heek's voor exploitatie door de overheid kozen, het Rijk praktisch de enige mogelijkheid was. De gemeente Enschede had, gesteld dat de familie Van Heek hiervoor geporteerd zou zijn geweest, toen nog niet de allure zich met de exploitatie te belasten; een intercommunale regeling van de grote Twentse gemeenten was ook nog niet goed mogelijk, het instituut van de zogenaamde ‘gemeenschappelijke regelingen’ stond nog in zijn kinderschoenen en kreeg eerst in 1931 een begin van wettelijke basis. Volkomen ondenkbaar was, dat het provinciaal bestuur van Overijssel er toen toe te brengen zou zijn geweest een specifiek Twents belang zelf te gaan verzorgen door de exploitatie als provinciale instelling.²³³

233 Ruim twintig jaar later heeft het schrijver dezes moeite genoeg gekost het provinciaal bestuur van Overijssel er toe te krijgen de natuurhistorische musea in Twente te subsidiëren; dit gelukte eerst nadat hij had uiteengezet dat de educatieve taak van deze musea zich uitstrekte tot de buiten Twente gelegen gemeenten van de provincie.

d Rijksmuseum Kröller-Müller te Otterlo

Als één museum in de tijd tussen de beide wereldoorlogen is opgericht dat de naam van rijksmuseum ten volle verdient, dan is het wel het Rijksmuseum Kröller-Müller: collecties en belangstelling zijn beide internationaal.

De financiële transacties die aan de stichting zijn voorafgegaan mogen soms erg ondoorzichtig lijken, ze hebben daarom in en buiten het parlement nogal aan kritiek bloot gestaan, terwijl ook de juridische verhoudingen zoals die in verschillende contracten tussen het Rijk, de Stichting Het Nationale Park ‘De Hoge Veluwe’ en de Kröller Müller Stichting zijn vastgelegd, niet alle even duidelijk zijn, dat valt allemaal in het niet bij de grootse schepping, die in de eerste plaats is te danken geweest aan mevrouw H.E.L.J. Kröller-Müller.

In 1907²³⁴ had zij de kunsthistoricus H.P. Bremmer leren kennen, bij wie zij een cursus op kunstgebied ging volgen; daarmee was de basis gelegd voor haar latere intense belangstelling voor de eigentijdse kunstuitingen. Bremmer was het die haar stimuleerde en adviseerde tot het doen van aankopen; levenslang zou hij haar adviseur blijven. Later heeft mevrouw Kröller haar verzamelactiviteit als volgt omschreven: ‘Tot nut en genot der gemeenschap bijeengebracht, dient deze verzameling om een aanschouwelijk beeld te geven der ontwikkeling zoowel van den individueelen modernen kunstenaar als van de kunst onzer dagen in het algemeen’.

234 Veel gegevens van de hiervolgende geschiedenis van de totstandkoming van het Rijksmuseum Kröller-Muller zijn ontleend aan een nota van J. Karsten van 2 mei 1963.

[p. 228]

Geleidelijk aan ontstaat een collectie bestaande uit aardewerk, meubelen, beeldhouwwerken, tekeningen maar vooral veel schilderijen, zowel van Nederlanders als van Franse en andere Europese meesters uit de 19de en 20ste eeuw. Bijna 100 schilderijen en ongeveer 180 aquarellen en tekeningen van Van Gogh vormen de kern van deze collectie. Overtuigd als zij was dat oude en nieuwe, Europese en buiten-Europese, gecultiveerde en primitieve kunst in wezen tot eenzelfde categorie behoren en samen getoond dienen te worden, verzamelde zij tevens een aantal oude Europese meesters (o.a. Tintoretto, El Greco, Hans Baldung Grien, Lucas Cranach de Oude, B. Bruyn de Oude, B. Bruyn de Jonge, Jan Steen, Van Goyen, Nic. Maes, Adriaen van Ostade) en kunst van buiten Europa.

In de jaren 1907-1917 kopen mevrouw Kröller en haar man A.G. Kröller, directeur van de firma Wm. H. Müller en Co, een uitgebreid grondgebied op de Veluwe, oorspronkelijk door hen bedoeld als jachtterrein, het latere Nationale Park ‘De Hoge Veluwe’.

Tussen 1914 en 1920 bouwt Berlage aan de noordgrens van het terrein het jachthuis St. Hubertus. In die jaren groeit bij mevrouw Kröller, aan wie toen zij begon te verzamelen de gemeenschapsgedachte nog vreemd was, een gemeenschapsideaal en overweegt zij de stichting van een groot museum; het jachthuis was daar bepaald niet geschikt voor maar wel wilde zij op het terrein van de Hoge Veluwe het door haar gedachte museum gevestigd zien. Terwijl van verschillende kanten werd aangeraden het museum te bouwen in een stad in het westen des lands, die meer centraal lag en daardoor gemakkelijker te bereiken zou zijn, hield zij vast aan de Hoge Veluwe, omdat daar de bezoekers, gelouterd door impressie van de natuur, meer ontvankelijk zouden zijn voor uitingen van cultuur, die in rust en bezinning moeten worden benaderd om verwerkt en begrepen te kunnen worden.

Nadat verschillende plannen van andere bouwmeesters, onder wie Berlage, niet de goedkeuring van mevr. Kröller hadden kunnen verkrijgen, is het de Belgische architect prof. Henry van de Velde, die in 1921 de opdracht krijgt tot het ontwerpen van een groots museumgebouw op de Hoge Veluwe aan de voet van de Franse Berg. Het enorme bouwwerk, dat de bekroning zou moeten vormen van het levenswerk van het echtpaar Kröller-Müller, zou een bedrag vergen van ruim zes miljoen gulden. Maar nadat de grond bouwrijp was gemaakt en de zware fundamenten waren gelegd, werden de spoedig volgende crisisjaren fataal voor de firma Müller en Co. Er was geen sprake van dat er gelden voor de bouw of voor verdere aankopen beschikbaar zouden kunnen komen.

Voor het behoud van de kunstcollectie bleek het noodzakelijk een afzonderlijke rechtspersoon in het leven te roepen: daartoe is op 14 maart 1928 de Kröller-Müller Stichting opgericht met als doel ‘het scheppen en in stand houden van een monument, hetwelk een beeld geeft van de geestesrichting van den huidigen tijd, zulks tot nut en genot der gemeenschap’. Op de volgende dag werd de gehele kunstverzameling door schenking eigendom van de stichting.

Toen de wereldcrisis in het begin van de jaren dertig kwam, bleek dat voor de overneming van het terrein van de Hoge Veluwe, eigendom van Wm.H. Müller en Co's Algemeene Exploitatie Maatschappij, en voor de bouw van een museum overheidshulp onontbeerlijk was.

In 1933 stelde Kröller aan de Staat voor, dat deze, eventueel ten behoeve van een op te richten stichting, het Hoge Veluweterrein voor een miljoen gulden zou kopen met 3% rente in een periode van ongeveer 45 jaar, te betalen door de Staat of onder garantie van de Staat, en voorts dat de Staat om niet de kunstverzameling van de Kröller-Müller Stichting overneemt, onder de ontbindende voorwaarde dat binnen vijf jaren het grote museum van prof. Van de Velde geheel of nagenoeg geheel zal zijn voltooid.

Een speciaal hiervoor ingestelde ambtelijke commissie komt eenstemmig tot een positief advies, mede omdat het landgoed een belangrijk afzetgebied zou vormen voor de toen in nood verkerende boomkwekers.

Hoewel de regering eerst besloot het aanbod van Kröller in een wetsontwerp aan de Staten-Generaal voor te leggen, is van een behandeling daarvan toch niets gekomen, vermoedelijk omdat de geldelijke offers, die van de Staat werden gevergd, toch te groot werden geacht.

In een nieuwe poging om park en verzameling als één geheel voor de gemeenschap te behouden, zocht mevrouw Kröller enige tijd later contact met minister Marchant. Deze bleek

[p. 229]

terstond tot medewerking bereid en zijn ingrijpen heeft geleid tot een aantal op 26 april 1935 getroffen regelingen:

1	opgericht werd de Stichting Het Nationale Park ‘De Hooge Veluwe’, waarvan het doel in de stichtingsakte is omschreven als ‘het vernieuwen, beheeren en instandhouden van een Nederlandsch nationaal park en cultureel centrum op de Veluwe, in de eerste plaats door het verwerven en als zoodanig bewaren en verzorgen van het landgoed “De Hooge Veluwe”’. Deze stichting zal tevens moeten trachten het landgoed St. Hubertus zodanig te beheren en in stand te houden als in overeenstemming is met zijn betekenis als representatief werk van dr. H.P. Berlage. Het landgoed ‘De Hooge Veluwe’ zal voor het publiek toegankelijk moeten zijn.
2	de Stichting Het Nationale Park ‘De Hooge Veluwe’ koopt het Hoge Veluwe-terrein van Wm.H. Müller en Co's Algemeene Exploitatie-Maatschappij. Het benodigde bedrag ad 800 000 gulden is aan de stichting van rijkswege ter beschikking gesteld uit het saldo van de uit de Eerste Wereldoorlog daterende Nederlandsche Uitvoer Maatschappij, toentertijd in liquidatie, aanvankelijk als lening tegen 2% rente^235;
3	de Kröller-Müller Stichting schenkt haar kunstverzameling aan de Staat onder de last dat de Staat de verzameling zal plaatsen en zal laten in het op het terrein van de Hoge Veluwe reeds geprojecteerde of nog te ontwerpen museum en mits de voor exploitatie daarvan benodigde gelden aanwezig zullen zijn. Deze schenking is in 1937 definitief geworden. Artikel 7 van de toen afgesloten schenkingsovereenkomst is nog steeds van groot belang; het luidt: ‘De Staat zegt toe, dat hij aan den beheerder van het museum, waarin het geschonkene wordt ondergebracht, zal gelasten de aan deze acte gehechte nota van Mevrouw Kröller-Müller tot richtsnoer te nemen. De Staat erkent de daarin uitgedrukte verlangens als redelijk en neemt de zedelijke verplichting op zich, om daaraan, voor zoover eenigszins mogelijk, te voldoen’.

Deze nota²³⁶ waarin mevr. Kröller een omstandige uiteenzetting heeft gegeven van de gedachten die aan het bijeenbrengen van haar collectie ten grondslag lagen en van de bedoeling, die zij met het stichten van een museum had voorgehad, is door de nogal eens elkaar tegensprekende uitingen niet helemaal duidelijk; vooral betreft dit de vraag in hoeverre zij aanvulling aanvaardbaar achtte: enerzijds mocht het niet tot een algemeen museum van moderne kunst worden, anderzijds behoefde het toch ook niet een strikt gesloten collectie te blijven.

Wat het museumgebouw betrof, van uitvoering van het grote plan van Van de Velde kon vooralsnog niets komen en naar later zou blijken, is er ook nooit iets van gekomen. Mevr. Kröller heeft toen aangedrongen op een noodoplossing en gelukkig voor haar met haar achteruitgaande gezondheidstoestand kon op 15 april 1937 contractueel worden vastgelegd tussen de Staat, de Stichting Het Nationale Park ‘De Hooge Veluwe’ en de Kröller-Müller Stichting, dat laatstgenoemde stichting een ‘overgangsmuseum’ - het was dus duidelijk als tijdelijk bedoeld - zou bouwen op het terrein van de Hoge Veluwe en dat dit museum door de Staat zou worden geëxploiteerd. Het benodigde terrein kreeg de Kröller-Müller Stichting van de andere stichting in erfpacht.

Dit overgangsmuseum, een laag, eenvoudig bouwwerk is ook door Van de Velde ontworpen. Het kon reeds op 13 juli 1938 door minister Slotemaker de Bruïne geopend worden. Daarmede was, zij het in een sobere maar wel zeer aantrekkelijke vorm, gestalte gegeven aan het ideaal van mevr. Kröller. Na een lange tijd waarin cultuur en natuur steeds meer van elkaar waren vervreemd, was hier een eerste fase van een symbiose tussen beide bereikt, die in 1961 een vervolg zou krijgen door de aanleg van een beeldentuin naast het museumgebouw.

Mevr. Kröller zelf werd directrice maar zij is reeds anderhalf jaar later op zeventigjarige leeftijd overleden. Zij werd opgevolgd door S. van Deventer, die nauwe betrekkingen met het echtpaar Kröller-Müller had gehad, evenals zijn voorgangster buiten bezwaar van 's Rijks Schatkist.²³⁷ Hij is tot mei 1945 in dienst gebleven.

Het museum, dat in 1938 reeds ruim 23 000 en in het volgende jaar ruim 26 000 bezoekers heeft geteld, moest in de loop van 1940 tengevolge van de oorlogsomstandigheden worden gesloten; het kon eerst na de bevrijding worden heropend.

235 Toen in 1942 het vliegveld Deelen werd aangelegd op het terrein van de Hoge Veluwe, heeft de stichting daarvoor als compensatie ontvangen;

1^o

het renteloos worden van de geldlening van 800 000 gulden;

2^o

het niet terugvorderbaar worden van het geleende bedrag van 800 000 gulden, zolang het park als natuurreservaat wordt geëxploiteerd.

236 De nota is in haar geheel afgedrukt in S. van Deventer ‘Kröller-Müller. De geschiedenis van een levenswerk’, 1956 blz. 128-140.

237 Dr. J.G. van Gelder, die eerst als directeur was aangezocht, bedankte onder meer, omdat hij zich in geval van aanvaarding van het directoraat te veel gebonden achtte aan de nota van mevr. Kröller-Müller, waardoor hij niet in de gelegenheid zou zijn zijn eigen ideeën van een museum van moderne kunst te ontplooien. Ook wees hij op de tegenstrijdigheden in deze nota.

[p. 230]

Al in het eerste bezettingsjaar hebben de Duitsers drie schilderijen van oude Duitse meesters, t.w. de Venus van Lucas Cranach de Oude, de Venus van Hans Baldung Grien en het vrouwenportret door Barthel Bruyn de Oude gevorderd en naar Duitsland weggevoerd. Als reden werd opgegeven²³⁸, dat deze drie werken voor Duitsland een zo grote gevoelswaarde bezaten, dat er niet in kon worden berust, dat zij buiten ‘das Reich’ bleven. Voorts werd meegedeeld, dat twee van de schilderijen in de inflatietijd uit Duitsland waren verkocht²³⁹ en dat de inflatie een resultaat was van het Verdrag van Versailles, waarvan Hitler alle gevolgen uit de weg wenste te ruimen. Als schadevergoeding kreeg het museum een bedrag van zeshonderdduizend gulden, het z.g. ‘zes ton-fonds’.²⁴⁰ De waarde van de weggehaalde werken was veel hoger. Uit dit fonds heeft het museum in de oorlogsjaren een aantal aankopen kunnen verrichten.²⁴¹ Na de bevrijding is het gelukt de drie weggevoerde schilderijen in Duitsland op te sporen; zij zijn vervolgens aan het museum teruggegeven. Dit heeft ook de uit het ‘zes ton-fonds’ gekochte werken mogen behouden, behalve twee schilderijen, waarvan bleek, dat ze door de Duitsers uit Frankrijk waren geroofd. Deze zijn uiteraard daarheen teruggebracht.

In 1941 is overeenkomstig de wens van mevr. Kröller een commissie van bijstand voor het Rijksmuseum Kröller-Müller in het leven geroepen. Zij bestaat uit drie leden, die worden benoemd, geschorst en ontslagen door de minister van onderwijs, kunsten en wetenschappen (thans de minister van cultuur, recreatie en maatschappelijk werk). Zij brengt de minister desgevraagd of eigener beweging advies uit omtrent aangelegenheden betreffende het museum; in het bijzonder heeft zij er op toe te zien, of overeenkomstig de hiervoor besproken nota van mevr. Kröller wordt gehandeld.

Ook bij een aantal andere van de sindsdien gestichte rijksmusea zullen wij dergelijke commissies aantreffen.

Op 19 april 1944 heeft de Kröller-Müller Stichting haar rechten op het museumgebouw en tevens haar recht van erfpacht op het museumterrein aan de Staat overgedragen.

Na de evacuatie van Arnhem in september 1944 werd het ontruimde museumgebouw als noodziekenhuis ingericht, hetgeen tot na de bevrijding heeft voortgeduurd. De kunstvoorwerpen hebben geen schade geleden; vele ervan zouden volgens de rijksrestaurateur J.C. Traas zelfs in betere staat hebben verkeerd dan wanneer zij steeds waren geëxposeerd geweest.²⁴²

238 Auping aan Van der Haagen 28 nov. 1945 exh. 26 jan. 1946 nr. 12062 afd. o.k.n.

239 Niet met twee maar alleen met Cranach's Venus is dat het geval geweest.

240 Verstrekt uit bijzondere fondsen, die Seeyss-Inquart ten dienste stonden.

241 O.a. Manet ‘portret van een man’, Van Gogh ‘rozen en pioenrozen in groene pot’, Cézanne ‘de weg langs het meer’ en Corot ‘jonge vrouwen bij een bron.’

242 Verslagen 's Rijks Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst 1945, 's-Gravenhage 1946 blz. 138.

e Rijksmuseum voor Volkskunde ‘Het Nederlands Openluchtmuseum’ te Arnhem

Op 24 april 1912 werd op initiatief van F.A. Hoefer, aan wie ook de stichting van het naar hem genoemde Nederlands Leger- en Wapenmuseum is te danken, opgericht de Vereniging ‘Het Nederlandsch Openluchtmuseum’; zij wilde een museum tot stand brengen, dat een beeld zou geven van de traditionele cultuur en leefwijze van de Nederlandse plattelands-bevolking in een vrij recent verleden. De Eerste Wereldoorlog vormde een beletsel voor een spoedige verwezenlijking van de plannen maar toch kon nog vóór het einde daarvan, nl. op 13 juli 1918 op een door de gemeente Arnhem voor 75 jaar in erfpacht afgestaan terrein (het voormalige landgoed de Waterberg) het museum worden geopend.

Tevoren al had de vereniging bij het ministerie om enige financiële steun gevraagd; bij de samenstelling van de begroting voor het jaar 1915 werd een bedrag van tweeduizend gulden voor het museum uitgetrokken maar om bezuinigingsredenen werd dit weer geschrapt. Van 1918 af evenwel ontvangt de vereniging jaarlijks een subsidie, variërend van twee- tot vierduizend gulden per jaar; in de jaren 1930-1939 werd bovendien telkenjare tweeduizend gulden gegeven voor de betaling van rente en aflossing van een in 1930 onder rijksgarantie bij de Rijksverzekeringsbank gesloten lening ten behoeve van een museumgebouw.

Onder leiding van de eerste directeur van het museum A.A.G. van Erven Dorens²⁴³ werd het museum regelmatig uitgebreid met grote en kleine bouwwerken, als boerderijen, woonhuizen, molens en bedrijven, terwijl daarnaast ook realia werden verzameld, die op het dagelijks leven betrekking hadden. Men beperkt zich daarbij niet strikt tot het platteland, daarbij onbewust vooruitlopende op de moderne opvattingen over het begrip volkskunde.

243 Deze wist bij Duparc de nodige steun voor het museum van rijkswege te krijgen; Duparc bezocht het museum ook zelf.

[p. 231]

De Rijkscommissie voor het Museumwezen heeft het Openluchtmuseum willen maken tot een van de drie afdelingen van het door haar voorgestane Historisch Museum, waarbij zij deze afdeling omschrijft als ‘een Museum voor de volkskunde van het platteland en de openlucht te vestigen bij Arnhem in verband met het Openluchtmuseum’.²⁴⁴ Daargelaten, dat het museum te Arnhem zich zoals gezegd niet beperkte tot de plattelandscultuur, doet ook het gebruik van het woord openlucht naast platteland wat vreemd aan. Belangrijker is een ander bezwaar tegen de wens van de commissie: hoezeer - de toekomst heeft het uitgewezen - het juist was, dat het Arnhemse museum een rijksmuseum zou moeten worden²⁴⁵, het is toch wel twijfelachtig of het juist was een museum voor volkskunde te willen zien als een afdeling van een nationaal historisch museum. Weliswaar heeft ook een volkskundig museum betrekking op het verleden, zij het ook wegens gebrek aan materiaal uit vroegere tijden meestal op een vrij recent verleden, maar dit verleden wordt toch veel statischer weergegeven dan een historisch museum, dat juist het verleden in zijn ontwikkeling, dus zo veel mogelijk dynamisch tracht uit te beelden.

Vooralsnog bleef het Nederlands Openluchtmuseum als particuliere instelling bestaan: het is eerst tijdens en door de Tweede Wereldoorlog geweest, dat de omzetting tot rijksmuseum heeft plaats gevonden. De wijze waarop dit is geschied is weinig fraai. Gebruik makende of beter gezegd misbruik makende van de omstandigheid, dat in 1941 de rechtspersoonlijkheid van de Vereniging ‘Het Nederlandsch Openluchtmuseum’ volgens haar statuten van 1912 ten einde kwam, weigerde de ‘commissaris voor niet-commerciële vereenigingen en stichtingen’ toestemming tot verlenging van de rechtspersoonlijkheid, vooral door toedoen van een der bestuursleden, die met de bezetters van 1940 af had samengespannen. Ingevolge de statuten werd toen de gemeente Arnhem eigenares. Deze gaf de verzamelingen in bruikleen aan de Staat; zo ontstond het Rijksmuseum voor Volkskunde ‘Het Nederlandsch Openluchtmuseum’. De erfpachtsovereenkomst werd gewijzigd in een erfpachtsuitgifte aan de Staat, die de rechten en verplichtingen van de oude vereniging overnam. Op suggestie van het departement werd deze laatste omgezet in de nog steeds bestaande Vereniging ‘Vrienden van het Nederlandsch Openluchtmuseum’.

Er werd een commissie van bijstand opgericht; weliswaar was het onvermijdelijk, dat hierin enige pro-Duitse figuren werden opgenomen maar hun rol kon beperkt blijven dank zij de voorzitter, de toenmalige burgemeester van Arnhem mr. Bloemers en enige bestuursleden van de Vereniging van Vrienden, die bereid waren gevonden in de commissie zitting te nemen. In plaats van Van Erven Dorens, die de 65-jarige leeftijd was gepasseerd, werd op 1 maart 1942 S.J. Bouma directeur.

In de eerste drie jaren, dat het museum als rijksmuseum werd geëxploiteerd, had het ondanks de oorlogsomstandigheden een groot bezoek, in 1941 ruim 22 000, in 1942 en 1943 ruim 50 000. Nadat in 1944 het museum in het tweede kwartaal - in de wintermaanden was en is het nog steeds voor het publiek gesloten - enige tijd geopend was geweest, kon het gedurende het verdere verloop van de oorlog niet toegankelijk meer zijn.

Voor het doen van aankopen waren grote bedragen uitgetrokken, nl. 61 150 gulden in 1942, 80 000 in 1943, 105 750 in 1944 en 97 750 in 1945 maar in plaats van verrijking heeft de slotperiode van de oorlog juist zeer grote verliezen gebracht. Heel veel is door oorlogsgeweld verloren gegaan, waaronder de in 1898 aan koningin Wilhelmina bij gelegenheid van haar inhuldiging door het Nederlandse volk ten geschenke gegeven verzameling volksklederdrachten. Deze uit 240 volledige klederdrachten bestaande collectie, die een getrouw en vrijwel compleet beeld van de in het einde der 19e eeuw in ons land voorkomende drachten gaf, was aanvankelijk aan het Rijksmuseum te Amsterdam in bruikleen gegeven maar in 1919 overgebracht naar het Openluchtmuseum. Ook veel gebouwen en realia gingen teloor.

244 Rapport blz. 47.

245 Zo ook blz. 89.

7 Rijksinstellingen nauw verbonden met het museumwezen in de periode 1919-1945

a Rijkscommissie van advies inzake de musea

Zoals reeds gezegd, is de door de Rijkscommissie voor het Museumwezen in haar rapport bepleite Museumraad met vrij vergaande bevoegdheden van toezicht en zelfs van gezags-

[p. 232]

uitoefening er niet gekomen. Wel stelde minister De Visser in 1922 een commissie in, die als taak kreeg desgevraagd of eigener beweging de minister te adviseren in museumaangelegenheden. De naam ‘Rijkscommissie van advies inzake de musea’ gaf de beperking tot een zuiver raadgevende taak al aan.

Huizinga nam na enige aarzeling²⁴⁶ het voorzitterschap aan. Hij had al in een reeds eerder geciteerd Gidsartikel van oktober 1921²⁴⁷ enige bezwaren tegen het rapport van de commissie van 1919 uiteengezet en daarom twijfelde hij of hij wel de geschikte man zou zijn om voorzitter te worden. Het was toen al door de financiële situatie duidelijk geworden, dat van plannen als die voor een algemeen kunstmuseum niets zou komen.

De nieuwe commissie, die verder zodanig was samengesteld, dat verschillende typen van musea van kunst en geschiedenis er in vertegenwoordigd waren, kon moeilijk met haar beperkte taak van adviesorgaan uitsluitend ten behoeve van de minister een opvallende rol spelen en bovendien was de tijd er niet naar, dat er veel, althans van rijkswege kon worden ondernomen ten behoeve van de rijksmusea, of ten behoeve van de andere musea in ons land.

Daarnaast speelden bij deze commissie en ook bij haar opvolgsters enige moeilijke punten haar parten; het eerste, dat ook bij de besprekingen over een museumraad in de Rijkscommissie voor het Museumwezen herhaaldelijk naar voren is gekomen, is dat wanneer een rijkscommissie voor de musea, hoe ook haar taak mocht zijn bepaald, geheel of gedeeltelijk zou bestaan uit museumdirecteuren - geheel zonder deze zou al zeer bezwaarlijk zijn -, een aantal van hun collega's, zeker die van belangrijke rijks- en gemeentemusea, zich al gauw achtergesteld zou voelen. In het rapport van de commissie van 1919 staat hierover vermeld²⁴⁸: ‘De minderheid der Commissie meende, dat de Raad òf alle directeuren van Rijksmusea moest omvatten, òf geen hunner, en dat er voor de niet uitverkoren directeuren een grievende teleurstelling in zou liggen, indien zij niet, hun collega's wèl in het opperste college zitting zouden nemen. De meerderheid ontkende een dergelijke mate van persoonlijke eerzucht en stelde zich op het standpunt, dat men van de meest geschikte krachten onder de directeuren gebruik moest maken en hiernaast enkele andere deskundigen moest kiezen. Zij meende, dat men deze laatsten niet kon missen en dat men met hen en alle rijksmuseumdirecteuren eene te groote commissie zou krijgen, vooral omdat men bij een dergelijke samenstelling de directeuren der voornaamste niet-rijksmusea niet mocht buitensluiten’.

Er wordt niet van gerept, dat een museumdirecteur behalve uit ‘persoonlijke eerzucht’ zich ook gepasseerd zou kunnen voelen op grond van het belang, dat zijn lidmaatschap zou hebben voor het onder zijn beheer staand museum. Wel verklaarde de commissie²⁴⁹ algemeen van oordeel te zijn, ‘dat telkens, wanneer het belang of het arbeidsveld van een museum, dat niet door zijnen directeur in den Raad vertegenwoordigd is, ter sprake zal komen, deze directeur ambtshalve ter vergadering behoort te worden opgeroepen’ maar de mogelijkheid is lang niet uitgesloten, Holwerda heeft er in de vergaderingen verschillende malen op gewezen, dat zaken betreffende een bepaald museum, waarvan dus de directeur zou worden uitgenodigd, ook een ander museum kunnen raken, zonder dat de commissie dat heeft beseft. Dit bezwaar is uiteraard minder zwaar geworden, nu er slechts een commissie met een uitsluitend adviserende taak is gekomen.

Aan een geheel andere moeilijkheid, die in de loop der jaren steeds ernstiger zou worden, is de commissie van 1919 voorbijgegaan. Als zij hier spreekt van ‘enkele andere deskundigen’, dan rijst de vraag of die er wel zijn. Misschien waren er in die jaren nog wel voldoende personen te vinden buiten de kring der museumdirecteuren, die over de toenmalige op de voorgrond tredende museumzaken of althans over een groot deel ervan konden meespreken, zoals Huizinga zelf bijvoorbeeld en natuurlijk ook Jan Veth, maar met de toeneming van de museologische vraagstukken vooral na de Tweede Wereldoorlog wordt het steeds lastiger mensen buiten de museumwereld te vinden, die zich in deze materie hebben verdiept en bereid blijken zich er verder in te verdiepen. Ongetwijfeld zijn er buiten degenen, die een museumfunctie bekleden of hebben bekleed, personen te vinden, die op de hoogte zijn van een aantal verzamelgebieden der musea maar wanneer het gaat om inrichting en presentatie, om educatieve en sociale taken e.d., dan zal het heel moeilijk zijn bevoegde krachten van buiten af aan te trekken.

246 Deze aarzeling komt duidelijk tot uiting in twee brieven van Huizinga aan Duparc 23 en 25 maart 1922 (beide in bezit van schrijver dezes).

247 Verzamelde Werken dl. ii blz. 569 e.v.

248 Blz. 117.

249 Blz. 117 e.v.

[p. 233]

Een van de belangrijkste zaken waarover de rijkscommissie van advies inzake de musea te adviseren heeft gehad, had betrekking op het Nederlands Historisch Museum. Nadat zij in 1943 onder voorzitterschap van mr. J. van Kuyk zich op het standpunt had gesteld dat het Rijksmuseum van Oudheden van Leiden naar Amsterdam zou moeten worden overgebracht en daarop van de secretaris-generaal van het departement van opvoeding, wetenschap en cultuurbescherming te horen had gekregen, dat hij het daarmede niet eens was maar slechts bepaalde delen daarvan naar Amsterdam zou willen overgebracht zien, ten behoeve van het Nederlands Historisch Museum²⁵⁰, bracht zij desgevraagd over dit laatste een uitvoerig rapport uit.²⁵¹

Het heeft weinig zin op dit rapport diep in te gaan; er is nooit uitvoering aan gegeven, noch aan een voorgestane combinatie van het Rijks- en het Stedelijk Museum, noch aan een verplaatsing van delen van het Rijksmuseum van Oudheden naar het Nederlands Historisch Museum. Wel is het wenselijk en mogelijk gebleken om zonder aantasting van het Leidse museum in de afdeling Nederlandse Geschiedenis in het Rijksmuseum aandacht te wijden aan de vroege geschiedenis van ons land, nl. die van vóór het jaar 1000, derhalve betrekking hebbende op een tijd, die ook door het Rijksmuseum van Oudheden wordt bestreken.

In het rapport van 1921²⁵² staat over de Museumraad nog vermeld, dat dit college de beschikking zou moeten hebben over bezoldigde hulpkrachten: één of zo nodig meer dan één secretaris en de nodige schrijvers. Deze zouden rijksambtenaren doch geen stemhebbende leden moeten zijn. Van de in 1922 in het leven geroepen commissie van advies werd echter het secretariaat door een ambtenaar van de afdeling k.w. vervuld. Ambtenaren speciaal ter beschikking van de commissie werden vooralsnog niet aangesteld.

In 1943 stelde zij aan het departement voor, een kunsthistorisch geschoold en met de museumpraktijk bekend ambtenaar te harer beschikking te stellen. Aan dit verzoek werd gevolg gegeven, hetgeen te danken was aan Van der Haagen. Met ingang van 1 maart 1943 werd D.F. Lunsingh Scheurleer, die tot dusverre in dienst was geweest van het Gemeentemuseum te 's-Gravenhage, benoemd tot ‘adviseur verbonden aan de rijkscommissie van advies inzake de musea’.

Hij zag het in de eerste plaats als zijn taak meer contacten te leggen tussen de musea onderling en tussen deze, vooral de niet aan het Rijk toebehorende, en het departement. Daartoe begon hij aanstonds een aantal kleinere musea te bezoeken om met hun problemen bekend te geraken en hun waar mogelijk behulpzaam te zijn met zijn adviezen, met vermijding evenwel van al wat de indruk zou kunnen maken, dat hij een soort ‘rijksdwarskijker’ was.

250 1 juni 1943 nr. 1577² afd. k.w.

251 12 aug. 1943 exh. 16 aug. 1943 nr. 4377 k.w.

252 Blz. 118.

b Rijksbureau voor Kunsthistorische en Ikonografische Documentatie

Op 14 juli 1926 schonk dr. C. Hofstede de Groot²⁵³ aan de Staat onder voorbehoud van levenslang vruchtgebruik:

a	zijn in albums ondergebrachte verzameling afbeeldingen naar schilderijen en grafische werken van oud-Hollandse meesters (in hoofdzaak van die, welke geboren zijn vóór 1700);
b	zijn globaal gerangschikte verzameling afbeeldingen naar kunstwerken van andere scholen en tijden, bijeengevoegd in klapportefeuilles;
c	zijn verzameling getikte aantekeningen over hoofdzakelijk oud-Hollandse kunstwerken in twee seriën, alfabetisch gerangschikt in kartonnen dozen;
d	zijn verzameling catalogi van musea, particuliere verzamelingen en kunstveilingen door hem uit het onder a genoemde geëxcerpeerd;
e	zijn kunsthistorische correspondentie uit te zoeken uit zijn archief;
f	een getikt register op alle hem bekende catalogi.

Volgens artikel 2 van de schenkingsovereenkomst zou de Staat verplicht zijn na beëindiging van het vruchtgebruik de verzamelingen op de meest vrijgevige wijze voor kunsthistorisch onderzoek toegankelijk te stellen. Het beheer zal moeten worden toevertrouwd aan een kunsthistoricus, die zich heeft gespecialiseerd op het gebied der Nederlandse schilderkunst; deze zal de verzamelingen en de daarvoor tot dusverre door de schenker verrichte werkzaamheden op dezelfde wijze moeten voortzetten, zowel wat het verzamelen van afbeeldingen en catalogi als wat het maken van aantekeningen betreft.

253 Hij bood de schenking aan bij brief van 7 april 1926 exh. 8 april 1926 nr. 1851 afd. k.w.

[p. 234]

Na de dood van Hofstede de Groot op 14 april 1930 droegen zijn erfgenamen het gehele wetenschappelijk materiaal aan de Staat over. Teneinde uitvoering te geven aan de verplichtingen die deze door de aanvaarding van de schenking op zich had genomen, trok minister Terpstra op de begroting voor het jaar 1932 enige bedragen uit om een bescheiden begin te kunnen maken met een instelling, die de naam kreeg van ‘Rijksbureau voor Kunsthistorische en Ikonografische Documentatie’.

Ondanks heftig verzet van Schmidt Degener die de verzameling Hofstede de Groot naar het Rijksmuseum wenste te zien overgebracht, werd het bureau in Den Haag gevestigd.²⁵⁴

Op de schenking van Hofstede de Groot volgen in de eerste plaats schenkingen en bruiklenen van Frits Lugt²⁵⁵, die zijn leven lang een uiterst belangrijke mecenas van het bureau zou blijven, en vervolgens een schenking van jhr. mr. dr. E.A. van Beresteyn.²⁵⁶

De Zwitserse kunsthistoricus en groot kenner van de oude Nederlandse schilderkunst dr. H. Schneider, die al in oktober 1931 zich had belast met de zorg voor de schenking Hofstede de Groot²⁵⁷, werd tot directeur benoemd.²⁵⁸

In zijn jaarverslagen kan Schneider gewag maken van een voortdurende aanwas van nieuwe schenkingen²⁵⁹; daartoe droeg zeker bij de voorbeeldige wijze waarop hij het bureau wist te organiseren en te maken tot een instituut met een internationale reputatie, onmisbaar voor ieder die waar ter wereld zich bezig houdt met de studie van de oude noord- en zuid-Nederlandse schilderkunst.

Het is ook aan Schneider te danken geweest, dat het zo belangrijke materiaal van dr. M.J. Friedländer aan het bureau zou ten deel vallen.²⁶⁰

Tot de goede naam van het bureau heeft zeker bijgedragen, dat het in 1935 in staat is geweest een voor de bezoekers - voor het bureau zelf op den duur wel te beperkte - bijzonder aantrekkelijke huisvesting te vinden in het gebouw Korte Vijverberg 7, waar vroeger het Haagse Gemeentemuseum was gevestigd geweest.

In 1940 is Schneider om gezondheidsredenen naar Zwitserland vertrokken. Van 1 december van dat jaar af trad dr. J.G. van Gelder als waarnemend directeur op.

254 De Rijkscommissie van advies inzake de musea, waaraan tot verontwaardiging van Schmidt Degener advies was gevraagd, bleek verdeeld te zijn (28 mei 1930 nr. 447 D exh. 28 mei 1930 nr. 4156 afd. k.w.); de Nederlandse Commissie voor Ikonografische Documentatie (onder voorzitterschap van de algemene rijksarchivaris mr. R. Fruin) was voor vestiging te 's-Gravenhage (2 juni 1930 exh. nr. 4218 afd. k.w.) Bij brief van 8 juni 1930 exh. 14 juni 1930 nr. 4403 afd. k.w. deelde mr. P. Hofstede de Groot namens de erfgenamen mede, dat zijn oom zeker voor combinatie met de collectie van Van Beresteyn geporteerd zou zijn geweest. Laatstgenoemde wilde zijn collectie echter niet aan het Rijksmuseum afstaan.

255 26 okt. 1931.

256 10 dec. 1932.

257 Bij brief van 27 april 1931 nr. 2248 afd. k.w. werd hem uit het departementale aankoopartikel een krediet van f 1 500 toegekend om boeken, catalogi, tijdschriften en reprodukties aan te kopen ter aanvulling van de achterstand die sedert de dood van Hofstede de Groot was ontstaan.

258 Eerst tijdelijk (de functie stond nl. nog niet vermeld in het Bezoldigingsbesluit Burgerlijke Rijksambtenaren) bij beschikking van 31 maart 1932 nr. 1712 afd. k.w. voor het gehele jaar 1932 en bij die van 20 dec. 1932 nr. 6010 afd. k.w. voor 1933; een vaste aanstelling volgde bij Kon. besluit van 26 jan. 1934 nr. 147 te rekenen van 1 jan. 1934.

259 O.a. van J.A. Frederiks en dr. A. van der Willigen, die de collectie van wijlen dr. A. van der Willigen Sr. en A. van der Willigen gaf.

260 Verslagen 's Rijks Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst 1944-1945, 's-Gravenhage 1946 blz. 164.

8 Het rijk en de niet aan het rijk toebehorende musea in de periode 1919-1945

Zowel de Nederlandse Oudheidkundige Bond als de commissie van 1919 hebben in hun hiervoor besproken rapporten aandacht besteed aan de niet aan het Rijk toebehorende musea. In hoofdzaak was deze gericht op afbakening van verzamelgebieden, vooral ter voorkoming van overbodige en ongewenste doublures, en op stimulering tot het oprichten van regionale of plaatselijke musea, waar daartoe aanleiding bestond. Bovendien had de Bond als tweede brochure van zijn ‘Boekje’ een handleiding voor het beheer onzer plaatselijke historische musea gegeven.

Wat de verhouding van het Rijk tot deze musea aangaat, zou volgens de Bond, indien een museum van meer dan plaatselijke betekenis was, dit voor een rijkssubsidie in aanmerking komen.²⁶¹ De regering zou zich voortdurend op de hoogte moeten houden ‘van den toestand, waarin de plaatselijke musea verkeeren, en zorgen dat die musea, waaraan zij subsidie verleent of voorwerpen in bruikleen geeft, geregeld worden geïnspecteerd. Zij stipuleere deze hare bevoegdheid van tevoren’.²⁶²

Over de bepaling van de hoogte van deze subsidie laat de Bond zich niet uit. Ook het rapport van de Rijkscommissie voor het Museumwezen drukt zich nogal vaag uit over de door het Rijk te geven financiële steun. Tegen het einde van het rapport schrijft de commissie hierover²⁶³: ‘De financieele positie van de niet aan het Rijk toebehoorende musea loopt te zeer uiteen, dan dat hieromtrent regelen zouden kunnen worden gesteld. Wij bepalen ons tot het bespreken van rijkssteun aan deze instellingen. Tot dusver worden aan eenige gemeentelijke en particuliere musea uit 's Rijks schatkist enkele, weinig belangrijke, subsidies verleend. Een leidende gedachte valt hierbij niet te onderkennen. Bijzondere voorwaarden worden niet gesteld. Ongetwijfeld zal het noodig zijn, aan dezen tak van rijksbemoeienis uitbreiding en vooral ook systeem te geven. Op de Staatsbegrooting worde hiervoor een afzonderlijke post gecreëerd, waaruit de verschillende subsidies gekweten zullen kunnen worden. Te overwegen zal zijn een zoodanig stelsel van subsidieering, dat het Rijk slechts

261 Stelling 46 (blz. 150).

262 Stelling 42 (blz. 149).

263 Blz. 144.

[p. 235]

helpt, indien Provincie en Gemeente volgens een bepaald verhoudingscijfer eveneens financieelen steun verleenen. De regelingen, die ten aanzien van de Openbare Leeszalen en de Volksuniversiteiten zijn getroffen, zouden hier wellicht, mutatis mutandis, als voorbeelden kunnen dienen. Bovendien behooren zoodanige voorwaarden te worden gesteld, als nuttig en noodig zijn te achten voor het verkrijgen van een goede verzorging en nuttigmaking der musea en van een juiste verhouding tot de zusterinstellingen... In het algemeen zal de subsidieering het materieele middel kunnen en moeten zijn, om de hierbedoelde musea er toe te brengen, zich te voegen in het algemeene museumverband, zooals onze Commissie zich dit denkt.’

Er wordt hier voorbijgegaan aan de ernstige bezwaren van gemeentebesturen en particuliere instellingen, die musea exploiteren, tegen de ver gaande rijksinmenging die de commissie hier voorstaat. Voorts mag worden betwijfeld, of het voorbeeld van andere subsidieregelingen opgaat: de grote moeilijkheid ten aanzien van de subsidiëring door het Rijk van de niet-rijksmusea was en is nog steeds dat een objectief criterium hier niet of nauwelijks te vinden is, omdat aard en belang van de collecties zo uiteenlopen en moeilijk naar enige vaste maatstaf kunnen worden gewaardeerd.

Op twee plaatsen had de commissie van 1919 al eerder in haar rapport iets over financiële steun gezegd; in de eerste plaats, als zij aandacht wijdt aan de museale belangen van Rotterdam, lezen wij²⁶⁴: ‘Terwijl te Amsterdam en te 's-Gravenhage in hoofdzaak alleen het bestaande behoort te worden hervormd’ - Schmidt Degener heeft als hoofddirecteur van het Rijksmuseum in de volgende jaren bewezen dat er waarlijk in dat museum nog wel iets anders kon gebeuren dan hervorming - ‘moet er in Rotterdam nog veel worden opgebouwd, en waar Rotterdam zóó ten achter is, behooren de aankoopen te geschieden in een snel tempo. Het Rijk steun hierbij door ruime subsidie en door afstand in bruikleen van kunstwerken, die in het Rotterdamsche kader passen en het aesthetische element naar voren brengen; het bevordere aldus de aesthetische ontwikkeling der inwoners en verschaffe zoodoende een tegenwicht voor het zwoegen en sjouwen en het duffe kantoorleven van een groot deel der bevolking. Op grond dezer overwegingen besloot de Commissie aan de Regeering aan te bevelen, Rotterdam door een onbekrompen subsidie in beide genoemde vormen te steunen’.

Zoals wij bij de bespreking van het rapport hiervoor al hebben vermeld, zou voorts het Rijk gemeentelijke en andere musea van hedendaagse kunst o.m. moeten steunen door geldelijke bijdragen.

Veel houvast zal het departement wel niet hebben gehad aan wat de Bond en de commissie over dit onderwerp hebben gezegd. Het blijkt ook niet, dat het op andere wijze bewust een eigen beleid in deze is gaan voeren. Het Rijk is zich in de hier beschreven periode blijven bepalen tot het geven van subsidies, die nauwelijks meer dan een erkenning van het belang van de gesubsidieerde instellingen en een aanmoediging, ook voor mogelijke andere subsidiënten als provinciale en gemeentebesturen, hebben kunnen betekenen.

Ten laste van de eerste begroting van het ministerie van onderwijs, kunsten en wetenschappen wordt voor de subsidiëring 6 900 gulden uitgetrokken²⁶⁵; dit bedrag gaat langzamerhand wel wat omhoog en heeft, nadat voor deze subsidies op de begroting voor het jaar 1928 voor het eerst een afzonderlijke post was geplaatst van 14 500 gulden, in de jaren 1931 en 1932 f 23 250 belopen maar het gaat daarna weer omlaag. In de jaren 1939 en 1940 is de post gesteld op ruim twaalfduizend gulden. Als men bedenkt, dat een kleine twintig musea een subsidie krijgen, waaronder het al eerder genoemde van twee- tot vierduizend voor het Nederlands Openluchtmuseum, dan is het duidelijk, hoe gering de subsidies in de meeste gevallen zijn geweest. Veelal lagen zij beneden de 500 gulden.

Wel was het gewoonte om als eenmaal een subsidie werd gegeven, dit jaarlijks toe te kennen. Incidentele financiële steun voor bijzondere uitgaven als verbouwing, aankoop van een kostbaar museumobject of aanschaffing van materiaal kwam niet voor.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog echter heeft het Rijk een bedrag van een kwart miljoen gulden aan de gemeente Rotterdam kunnen toekennen ten behoeve van een nieuw gebouw voor het aan die gemeente toebehorende Maritiem Museum Prins Hendrik. Daarentegen heeft het Rijk geen enkele financiële steun verleend bij de bouw van de nieuwe stedelijke kunstmusea in Den Haag en Rotterdam, nl. het Haagse Gemeentemuseum, dat in de jaren

264 Blz. 76.

265 Afgezien van een subsidie van f 10 000 voor het Koloniaal Instituut te Amsterdam, dat ook andere activiteiten dan strikt museale ontwikkelde, ontving het ook financiële steun van enige andere departementen.

[p. 236]

1919-1935 door Berlage werd gebouwd, en het Rotterdamse Museum Boymans, in 1931-1935 door A. van der Steur gebouwd.

Slechts in enkele andere gevallen had het departement enige bemoeienis met de niet aan het Rijk toebehorende musea.

Een ervan betrof wederom een gelukwens aan het gemeentebestuur van Rotterdam. In 1933 wenste nl. minister Marchant burgemeester en wethouders geluk met de schenking door ‘een Nederlandsch kunstvriend’, nl. D.G. van Beuningen, van de vermaarde serie van zes schilderijen van Rubens, voorstellende het leven van Achilles.²⁶⁶ Visser tekende bij de minuut aan, dat deze was ontworpen op verzoek van de directeur van het Museum Boymans dr. Hannema, omdat er geen andere gelegenheid was de schenker, die al ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw was en de gouden museummedaille had, te honoreren. Visser voegde er nog in margine aan toe: ‘Natuurlijk behoeft de Rijksregeering zich niet alleen te bemoeien met de vermeerdering van eigen collecties; elke wezenlijke verrijking van het nationaal kunstbezit heeft recht op belangstelling’.

Nog een andere aangelegenheid betrof het Museum Boymans en wel toen in 1937 Bredius zich in verband met de mogelijke aankoop van de ook door hem aan Vermeer toegeschreven ‘Emmausgangers’ tot Visser wendde met de vraag of een gift van vier à vijfhonderdduizend gulden door een niet nader door hem genoemde persoon met het ridderschap in de Nederlandse Leeuw zou kunnen worden bekroond²⁶⁷; Visser antwoordde hierop in bevestigende zin maar van verdere bemoeienis van de zijde van het departement blijkt niets.

Visser was het ook, die in 1937 zich, toen de benoeming van een nieuwe directeur voor het Stedelijk Museum De Lakenhal te Leiden aan de orde was, aan mr. A. van de Sande Bakhuyzen, toentertijd burgemeester van Leiden en president-curator van de Leidse universiteit, schreef²⁶⁸, of in de toekomst geen combinatie mogelijk zou zijn van de functies van hoogleraar in de kunstgeschiedenis, directeur van het Prentenkabinet van de Rijksuniversiteit en directeur van de Lakenhal. De toenmalige combinatie van het hoogleraarschap in de kunstgeschiedenis met de directoraten van het Mauritshuis en het Museum Mesdag vond hij ‘wat wijdbeensch’. Van de Sande Bakhuyzen antwoordde²⁶⁹, dat hij zich wel in Visser's gedachtengang kon verplaatsen maar dat het er volgens de commissie voor de Lakenhal thans om ging een ‘blijver’ te benoemen. Hij verklaarde niet anders te kunnen zeggen, dan dat hij hoopte dat de nieuwe directeur ook te zijner tijd voor de opvolging van Martin in aanmerking zou komen. Men kan zich afvragen of Van de Sande Bakhuyzen evenmin als Visser inzag, dat het hoogleraarschap in de kunstgeschiedenis - eventueel gecombineerd met het directoraat van het Prentenkabinet - in de toekomst en het directeurschap van de Lakenhal toentertijd beide reeds een volledige dagtaak inhielden.

266 9 aug. 1933 nr. 3499 afd. k.w.

267 Bredius aan Visser 15 sept. 1937: ‘Hooggeachte Heer, Het heeft mij leed gedaan U niet nog eens rustig gesproken te hebben. Ik kom nu met een hoogst belangrijke zaak tot U. Vele jaren hing in Parijs in een zeer donker vertrek een groote schilderij. De man trouwde een française. Beiden dood. Mr. J.A. Boon, oud-lid 2e Kamer reddert den boedel voor de kinderen. Toen die schilderij a/h daglicht kwam ontstelde mr. B. van de schoonheid. Hij is altijd in Juli of Aug. hier in de buurt. Of ik het expertiseren wilde? Toen ik uit Châtel Gyon kwam, stond er een reuzenkist in den gang. Uitgepakt. Een nooit “geziene”, verrukkelijke Vermeer, de Delftsche! ongerept op het oude doek en chassis, in geheel oorspronkelijken toestand!! Nooit schoongepoetst. Zuiver bewaard, intact. Alleen moet het verdoekt worden en ik ben al zoo bang dat het slappe bolderende doek door al dat reizen geleden heeft. Het zou nu te Parijs in de kist bij een bank bewaard worden! Maar moet verkocht. Is een stuk van f 400 000 - of meer! Straatje f 600 000. Ook prachtig maar dit! Jezus met de 2 Emmausgangers en een Meid (heerlijke kop). Bijna overlevensgroot. De Christuskop een wonder van schoonheid. Geen “mooie” Jezus, maar een gezicht van iemand die door onnoemelijk leed gegaan is, en een droevige trek; maar edel. De kop 2 van den eenen Emm.g. die in 't geel. Jezus in een schoon, helder blauw, de l.Emm. in een fijn grijs, meid donkerbruin en zwart. 't Geel net zoo glorieus als in 't bordeel te Dresden (het eenige gedateerde, en vroeg) meer gedempt. Op het brood vóór Jezus het bekende pointillé, dat licht bruin - Jezus heeft juist de hand opgeheven, als om 't brood te zegenen. In den Bijbel staat ± zoo: Toen Jezus het brood brak werden hunne oogen geopend dat zij Jezus zagen (herkenden). Dit moment pakte V. en hij doet 't ons medeleven. - De baardelooze nog betr. jonge E.g. staart Jezus aan met verbazing, blijde ontsteld - men ziet nauwelijks zijn oog, m. ziet h. in profiel - maar 't is subliem! En om alle questies van echtheid onmogelijk te maken, in den l. bovenhoek zwart op heel donkergrijs, dat ook zwart is - VMeer de magnifieke echte handteekening. Het eenvoudigste is voor Boon nr. Lord Duveen te gaan, die het dadelijk in Amerika plaatst voor een groote som. Maar dit stuk moet in Holl. blijven. Ik sprak over v. Beuningen, Deterding. Boon zeide: ik ken iemand die net zoo rijk is als Deterding (!!) en ijdel. Hij zou geloof ik 't doen als hij een Leeuw kreeg (is reeds off. Oranje N.) Nu zeide ik: zoo'n gift is ook wel een Leeuw waard, want 't is voor het Vaderland en iederéén. Vraag is: zou daar kans op zijn om dien ijdelen rijkaard - en ons hele land gelukkig te maken? Hij zal er allicht 4 ton of ½ millioen voor moeten geven, dat geeft Duveen zeker! Ik ben heelemaal van streek door dit evenement. Met de hartelijkste groeten. Uw Bredius.’
In een nota van 31 dec. 1937 schreef Visser: ‘Bredius heeft er ruchtbaarheid aan gegeven door het te publiceeren in Burlington Magazine. Gevolg: kunsthandel is ervoor gaan vechten. Hoogendijk kreeg het in handen. Vereeniging Rembrandt kocht het voor Boymans voor f 520 000. Nederland mag blij zijn maar rijksmusea, in het bijzonder het Rijksmuseum kijken op hun neus. k.w. wil niet zeggen, dat alles naar het Rijksmuseum moet; hoofdzaak is dat Nederland zijn oude kunst terug krijgt maar langzamerhand gaat het proces zich voltrekken dat het Rijksmuseum, eens het middelpunt, buiten de actie geraakt, doordat het praktisch geen aankoopbudget meer heeft en dus niet gelijk vroeger daarmee particulieren tot offervaardigheid stimuleerde. Vereeniging Rembrandt gaf 1 ton zelf. 't Gentlemens Agreement met Vereeniging Rembrandt van '28 komt het Rijk niet na, waarbij de aankoopbudgetten van Rijksmuseum en Mauritshuis met 1 ton per jaar werden verhoogd, waartegenover Vereeniging Rembrandt toezegde: 1^o jaarlijks gedurende ten minste 8 jaar ten minste 25 000 te geven, 2^o het initiatief te zullen nemen tot het bijeenbrengen van een aankoopfonds voor het Rijksmuseum. Dit fonds is er gekomen: ruim ½ miljoen. Verdere inzameling stuitte op de crisis af. Maar het Rijk schrapte vrijwel de aankoopposten.

268 31 okt. 1937.

269 2 nov. 1937.

9 Slotbeschouwing over de periode 1919-1945

Overzien wij de bemoeienis van het Rijk met de musea in de jaren 1919-1945 nog eens, dan noemen we als hoofdmomenten het werk van de ‘grote commissie’ van 1919 met haar rapport van 1921, de grote veranderingen in het Rijksmuseum - een ver gaande vernieuwing in inrichting, organisatie en presentatie, belangrijke aanwinsten van de collectie oude Nederlandse schilderkunst en daarnaast de verwerving van Italiaanse en Spaanse werken, de splitsing van het Nederlands Museum van Geschiedenis en Kunst -, de overbrenging van het Rijksmuseum voor Volkenkunde naar het voormalige Academisch Ziekenhuis, de stichting van het Rijksmuseum Kröller-Müller, de omzetting van het Nederlands Openluchtmuseum van particuliere instelling in een rijksmuseum, de oprichting van het Rijksbureau voor Kunsthistorische en Ikonografische Documentatie.

De tijdsomstandigheden zijn ongunstig geweest, eerst de economische teruggang in het begin van de jaren twintig, dan de wereldcrisis van 1930 en daarna, vervolgens de dreiging van een nieuwe wereldoorlog en tenslotte het uitbreken van die oorlog, waaraan ons land niet kon ontkomen.

Dat de financiële beperkingen, die aan afdeling k.w. en aan de rijksmusea werden opgelegd, niet nog fnuikender zijn geweest, is te danken aan hetgeen van particuliere zijde voor het Nederlandse museum in die tijd is verricht. Zonder Deterding, het echtpaar Kessler, het

[p. 237]

echtpaar Drucker, Waller, Edwin vom Rath zou het Rijksmuseum op verre na niet zijn geworden - zelfs niet met alle steun en doorzettingsvermogen van de Vereniging Rembrandt - wat het aan het einde van deze periode was geworden; al heel duidelijk spreekt voor ieder het werk van de particuliere verzamelaar of liever gezegd verzamelaarster als we denken aan het Rijksmuseum Kröller-Müller. Het Rijksbureau voor Kunsthistorische en Ikonografische Documentatie, om de toenmalige naam te noemen, is ondenkbaar zonder Hofstede de Groot, Lugt en Van Beresteyn.

De Tweede Wereldoorlog met zijn bezetting van ons land door de Duitse overweldigers betekende een tijd van stilstand, ja van achteruitgang; dat de collecties van de Nederlandse musea, zowel die van het Rijk als de niet aan het Rijk toebehorende, op enige zeer ernstige uitzonderingen na in het algemeen die tijd zo goed zijn doorgekomen, is voor alles te danken geweest aan de organisatie van de kunstbescherming, zoals die voor en tijdens de oorlog heeft bestaan. Met het noemen van de naam van het hoofd daarvan dr. Jan Kalf, door wiens organisatorisch talent en doorzettingsvermogen het Nederlands cultureel erfgoed de jaren 1940-1945 zo goed is doorgekomen, moge dit hoofdstuk worden afgesloten.