Op zoek naar de olifant

[p. 97]

Tafelgesprek met oud-soldaten

Soms ontmoet je in Amerika mannen, meestal veertigers, die tegen je zeggen: ‘Ik ben in uw land geweest.’ Dikwijls is er iets in de ogen van die mannen, dat hen onmiddellijk onderscheidt van de talloze andere Amerikanen die zonder mankeren ook in ons land zijn geweest, iets gefixeerds in hun blik, alsof ze door je heen kijken naar een ver, maar onuitwisbaar scherp beeld. Soms is hun toon kortaf alsof ze gehinderd worden door een gêne, maar meestal uiten ze onmiddellijk de naam van de plaats waar ze geweest zijn en kijken je daarbij vol verwachting aan. Het is of ze je daarmee iets zeer persoonlijke overhandigen, een sleutel op een ervaringswereld waar niemand anders toegang toe heeft.

Dat zijn de mannen die tijdens de oorlog in ons land zijn geweest. De zonderlingste klanken brengen ze voort wanneer ze je duidelijk willen maken in welke stad ze geweest zijn: in Grosbeck, in Flusshinge, en het neemt me altijd een ogenblik van vertwijfeling voordat ik de klanken vertaald heb. Wat ze vermoedelijk in hun verbeelding voor zich zien, zijn de nachtmerrieachtige zeepbellen van parachutes in de lucht, de speelse dodelijke wolkjes van het afweergeschut, het land verzwolgen door grauw water, de kruinen van bomen, uitreikend boven de watermassa's als de armen van verdrinkenden, of de doffe rijen krijgsgevangen Duitsers. Hun blik vraagt of je hetzelfde ziet van die verzonken voorbije wereld.

Op een diner in New York zaten eens twee oud-strijders, die beiden in ons land waren geweest, tegelijk met mij aan tafel. Onder hun huid van veertigers, onder een extra wangplooi, wat grijs haar aan de slapen, waren hun jonge soldatengezichten nog zichtbaar. Het woord Holland bracht als het overspringen van een vonk het contact tot stand, bracht de oorlog bij ons op tafel. De andere gasten werden een beetje hulpeloos zo met die oorlog op tafel; ze luisterden verveeld, soms even verschrikt, draaiden zich af naar andere tafelgenoten voor een opwekkender gesprek. De twee oud-strijders echter keken elkaar aan met een glinstering in

[p. 98]

hun oog, met haast eenzelfde soort heimelijke blik als van kinderen die een bondgenootschap hebben gesloten en met hun bloed bezegeld in een heidens ritueel. Ze grinnikten naar elkaar. ‘Boy, you know how it was...’ zei de jongste van de twee, die nog blozende wangen had onder kort geschoren ijzergrauw haar. In een oogwenk waren zij buiten het levensgebied van de andere aanwezigen getreden, herinneringen opdelvend uit die jaren, hún jaren, van jeugd, macht en dood.

‘O stop it, Johnny,’ zei het autoritaire Amerikaanse wijfje van één van hen. Maar Johnny dronk met een kort gebaar zijn glas leeg, hij was al buiten gehoorsafstand, twintig jaar ver weg. Hij begon een verhaal.

‘It was in Flusshinge,’ zei hij, mij als een signaal een snelle blik toewerpend om mij in het verhaal te betrekken. ‘It was in your country... In september forty-four.’ Enigszins mompelend, zonder enige opsmuk, toch autoritair, vertelde hij het verhaal, zijn ogen werden de ogen van een man van oorlog.

‘In die dagen capituleerden er duizenden Duitse officieren en generaals. Het waren hoofdzakelijk de sergeanten die de strijd bleven voortzetten onder de leiding van de S.S. Wij namen tweeduizend krijgsgevangenen aan boord om ze naar de kampen in Engeland te brengen. Maar je weet hoe het was in die dagen met een convooi...’ dit laatste uitsluitend gericht tot de ander, de strijdmakker die hem een snelle grijns van verstandhouding teruggaf. ‘Je werd verondersteld in één richting te varen, maar soms kwam je een schip uit tegenovergestelde richting tegen en dan opeens bleek iedere boot een andere kant op te varen, alsof je met een stok in een mierennest roert. We hoorden een klap en het was direct of het schip mank werd. De zee klokte naar binnen als champagne uit de hals van een fles en de oude man liet ogenblikkelijk een deel van het ruim afsluiten. In dat deel zat een aantal van die Duitse generaals en officieren, zeshonderd stuks. Sommigen van hen trokken hun schoenen uit en klopten tegen de schotten tot ze ook verdronken. Er viel niets aan te doen. Niet dat we er bijzonder rouwig om waren, maar al gauw bleek dat die dooie Duitsers ons nog aardig dwars zouden zitten. We konden nergens aan wal, niemand wou ons hebben met ons vrachtje.’

[p. 99]

Verschillende gasten aan de dinertafel hadden nu toch hun gepraat onderbroken om iets van het verhaal te kunnen opvangen. ‘A ghastly story...’ zei een pezige Amerikaanse met weerzin prikkend in het voedsel op haar bord. De man van oorlog vestigde zijn ogen op haar, of hij haar het eten door de kokhalzende keel wrong.

‘We took them all over the place,’ zei hij, ‘we probeerden Le Havre, Liverpool, Southhampton, maar ze konden ons van ver al ruiken. Het was heet in die dagen, zo heet als het hier kan zijn in het hartje van juli. Alles wat je dronk, wat je at, smaakte er naar, je kleren, je bed stonken er naar, het water waar je je in waste... Het kon me niet schelen wat die vervloekte Duitsers betreft, maar we moesten ze kwijt wilden we zelf niet naar de haaien gaan...’

Over onze dinertafel gleed het dodenschip, rusteloos, de zon brandend op het dek; in haar ingewand een binnenzee, een stilgeworden hel, de dode generaals wiegende. Een laatste wraak van de dode Duitsers: een wurgende stank om de kelen van hun overwinnaars en nergens een ankerplaats.

Een hard geamuseerd twinkelingetje verscheen in het oog van de verteller, hij dwong zijn tafelgenoten het dodenschip te verteren tegelijk met hun kreeftencocktail, de onnozelen die nog geen kanon hadden horen afgaan.

‘We kunnen zo niet verder, zei onze oude man. We voeren naar Ierland en ook daar weigerden ze ons. Maar er kwam een oude Ierse dokter aan boord, die zichzelf eerst had volgegoten met whisky, hij bewoog zijn neus als een konijn en zei: ongebluste kalk, dat is de enige remedie, so far as I can see. Zo lagen we buitengaats en werkte het beschadigde ruim met de dooie Duitsers vol ongebluste kalk en wachtten wat het zou doen. Het deed zijn werk en liet niets over dan de knopen en de botten. En toen konden we aan wal gaan. We schepten de knopen en de botten uit het ruim en dat was dat...’

Hij nam zijn ogen weg van de disgenoten en keerde zich weer uitsluitend naar de andere wereldoorlog-soldaaat. Het tafelgesprek flakkerde onzeker.

‘Weet je nog hoe ze ons haatten,’ zei de ander, ‘de Engelsen? We

[p. 100]

hadden te veel dollars in onze zakken, te veel vet op onze ribben, we konden ieder meisje krijgen.’

‘It took a hell of a woman die ons kon weerstaan,’ zei de man van het dodenschip. ‘We smeten met sigaretten en chocola en sinaasappelen, alles, letterlijk alles verscheepten ze van de States. Ze haatten ons.’

De jongste lachte onhoorbaar, keek in zijn glas en zag zichzelf twintig jaar jonger, een jeugdige Achilles, omgeven door een aureool van bloed en lauweren en vrouwen. Dierbare oorlog.

Ze dronken, denk ik, heimelijk op de oorlog.

‘Toch geloofden we toen nog wel in iets,’ zei de man van het dodenschip. ‘We geloofden dat we vochten voor een vrije wereld. Sedertdien zijn we steeds minder in iets gaan geloven, en nu met Vietnam ...’ Hij haalde zijn schouders op.

‘Maar je moet ze ergens een halt toeroepen. Denk aan Hitler. En Chinezen zijn nog erger dan Duitsers,’ zei de ander. ‘Wie er gelijk heeft doet er niet toe. Maar als wij de Chinezen niet doodmaken, maken ze ons dood.’

Vietnam, het is of je een gloeiende kool aanpakt, de meeste mensen laten hem onmiddellijk vallen. ‘We zien geen oplossing,’ zeggen ze.

Ik heb protestmarsen gezien tegen Vietnam, voor Vietnam, borden met: wij staan achter je, johnson, en chinezen zijn geen mensen, en stop it, wij willen vrede... ‘Toen geloofden we nog wel in iets...’ zei de man met de dode Duitse generaals. Niemand ging verder op het onderwerp Vietnam in. Onze gastvrouw nam mij na het diner bij de arm. ‘Die vreselijke mannen met hun gepraat over oorlog. Heb je je niet verveeld, honey?’