Waarom ik zo denk...

Een actie voor God

IN schijn zijn de bestaansvoorwaarden van den mens eenvoudig; toch wordt in deze tijd om niets hardnekkiger gestreden. Dat men het leven niet houden kan beneden een zekere temperatuur; dat men sterft, wanneer men niet een zekere hoeveelheid voedsel kan winnen, is niet zozeer in het geding. Tegen de uiterste verkommering wordt de moderne mens beveiligd geacht door algemene maatregelen, die in een beschaafde maatschappij zelden falen. Op catastrophale gebeurtenissen kunnen weliswaar niet alle voorzorgen berekend zijn, maar in tijden van crisis, van epidemie, hongersnood, overstroming of oorlog treft men bijzondere voorzieningen. Wat menswaardig heet, kan de maatschappij verzekeren. Iedereen leeft in het nauwelijks bewuste vertrouwen, dat de maatschappij hem dit ook verzekeren zal. Werd dit vertrouwen hevig geschokt door toestanden, die na de wereldoorlog begonnen te heersen in Europa, het is toch nog sterk genoeg om te veroorloven, dat men de problematiek van het sociale leven verschuift naar secundaire eisen, die geenszins te veronachtzamen zijn.

Behalve de bestaansdrang zijn er andere instincten te bevredigen: de drang naar vermenigvuldiging, de behoefte aan arbeid en aan ontspanning, de behoefte aan ontwikkeling van lichaam en geest, de behoefte aan bescherming van de gezondheid, de behoefte aan verzekering tegen de gevolgen van ongeval en ouderdom. Uit heel dit samenstel van behoeften, waarmede weer nieuwe verlangens samenhangen en waardoor weer nieuwe eisen aan de samenleving worden gesteld, ontstond de zeer ingewikkelde sociaal-economische structuur, waarop het hele moderne leven met al zijn geledingen steunt.

[p. 288]

Salaris-regeling, onderwijs-regeling, steun-regeling, pensioen-regeling, bescherming en vervolmaking van al deze regelingen, zijn de zorg van allen, die de practische samenleving moeten besturen. Wij beschouwen deze zeer gecompliceerde toestand als natuurlijk en twisten onderling alleen over détails van de uitvoering. Die twist kan hevig zijn, hij veronderstelt aan beide zijden een vast vertrouwen in het nut en de doelmatigheid van maatschappelijke voorzieningen. Dit wil zeggen: hij veronderstelt een groot vertrouwen in den mens, bijna zo groot als het vroegere vertrouwen op Gods voorzienigheid.

Door haar beveiligende maatregelen heeft de moderne maatschappij dit oude Godsvertrouwen als het ware gesaeculariseerd en zelf de voorzienigheid ter hand genomen. Bedoeling noch uitwerking is principieel strijdig met de aan God verschuldigde eerbied, want de mens heeft de taak en de macht om de aarde ten eigen bate te beheren. Maar in de concrete practijk werd uit menig mensengemoed de Godshonger weg-gesocialiseerd.

Doch ook wie geneigd zou zijn, al zijn vertrouwen te stellen in de natuurlijke goedheid van den mens, verzet zich spontaan tegen de idee der natuurlijke goedheid van den kapitalist, den imperialist, den conservatief. En waarom? Omdat de oude hoofdzonden, heerszucht, hebzucht, luiheid, zelden zo evident een lichamelijke gestalte hebben aangenomen als in den hedendaagsen wapenhandelaar, den petroleum-magnaat en den blinden verwaarlozer van het volksbelang.

Even duidelijk als de vrek van Molière voor den mens uit de burgerlijke beschavingsperiode de belichaming was van de belachelijke- en toch het geluk vernietigende geldzucht, is voor ons de groot-kapitalist uit de populaire caricaturen van tekenaars als Albert Hahn en Klaus Groth de vertegenwoordiger ener verderflijke geestesgesteldheid, die, koste wat het koste, moet worden bestreden, want deze geestesgesteldheid brengt het menswaardige bestaan in gevaar, ja, zij bedreigt zelfs de elementaire bestaansvoorwaarden van den mens.

De moderne voorzienigheid vecht tegen machten, die, hoewel ze menselijk en aards zijn, het leven zelf bedreigen, juist het soort machten, dat men weleer satanisch noemde.

Dit is een ongelijke, moeilijke strijd, gevoerd met allerlei wapens. Nu eens wordt het wapen van spot en caricatuur aangewend,

[p. 289]

dan weer het wapen van ontmaskering en onthulling, doorgaans het wapen van eenvoudige en partijdige propaganda, maar omdat men een zeer machtigen vijand tegenover zich voelt, iemand, die kranten kan opkopen, schrijvers kan omkopen, radio-uitzendingen kan stichten en begunstigen, de politiek van de dag kan beïnvloeden, terwijl zijn activiteit niet rechtstreeks aanwijsbaar is, en hij persoonlijk doorgaat voor een braaf en ordelievend man, komt men met deze middelen niet ver.

Edele en eenvoudige gemoedswaarden, die in elk tijdperk de volle erkenning van de besten verwierven, worden door dezen machtigen, doch schier onaanwijsbaren vijand vertroebeld. Voorheen kon men gerust zijn bloed geven voor de verdediging van gezin en altaar, stad en vaderland, maar tegenwoordig vreest men, dat er heel andere belangen dan die van het volk mee gemoeid zijn, wanneer men wordt opgeroepen ten oorlog. Baatzucht wordt onontwarbaar met idealisme vermengd en dit geschiedt door de belanghebbenden, die niet schromen, nieuwe vormen van geestdrift uit hun eigen beurs te bezielen. Op deze wijze worden de eenvoudigste waarheden van het mensenhart tot leugens gemaakt en wie bezit nog de argeloosheid van de vromen als een zuiver orgaan ter onderscheiding tussen goed en kwaad?

Kranten spreken elkander radicaal tegen, niet alleen in de verklaring van de feiten, maar zelfs in de berichtgeving. Terwijl het ene blad slechts gunstige berichten brengt over de Sovjet-Unie of over Nazi-Duitsland, heeft de correspondent van het andere blad daar niets dan ongunstigs gezien. Doch beiden beoordelen de gebeurtenissen naar eenzelfde norm: het menswaardig bestaan.

Onderwijl wordt de massa bewerkt met het verschrikkelijke dogmatisme van de reclame en de propaganda, de twee apodictische vormen van economisch en politiek apostolaat, die men beoefenen kan voor zijn brood, zonder enig geloof in de zaak. Wie managers-talent heeft, kan zowel een regeringsvorm als een zeepsoort aanbevelen met kans op succes. Deze kans is groter, naarmate er meer kapitaal voorradig is om het talent te onderhouden, aan te moedigen en, zo nodig, af te wisselen. De waarde van de realiteit, de waarde van het leven, zijn verlaagd.

In deze sfeer dreigen de geestelijke waarden te verstikken. Men

[p. 290]

voelt de werking van het daemonische en dit maakt de wereld benauwd. Tussen deugd en zonde zijn talloze genuanceerde tussenstadia geschoven, waarbij het gemoed zich gerust stelt over de onbevredigdheid van de ziel. Terwijl de een de bestaansmogelijkheden van het christelijke geloof onverbrekelijk verbonden ziet aan de levensnormen van de nog onlangs vrijwel geheel christelijke maatschappij, acht de ander het voortbestaan van de christelijke geest in de moderne wereld afhankelijk van een volledige hervorming des levens binnen en buiten de Kerk. Zelden is er groter gevaar geweest voor valse behoudzucht en voor valse roekeloosheid.

Wettelijk formalisme en evangelische vrijheid, tot dusver twee aspecten van hetzelfde christenleven, schijnen onverzoenbaar te zullen voeren tot een beslissende botsing, waarin heiligen en zondaars, geleerden en argelozen, simpelen en machtigen moeten kiezen, terwijl niemand voorzeggen kan, hoe zij kiezen zullen. In zulk een tijd kwam rooms Nederland op het idee, een actie te gaan voeren voor God.

De naam ‘actie voor God’ klinkt niet bijzonder gunstig voor de smaak van wie hem kozen. Men zou gaan denken, dat God hulpeloos geworden was, maar gelukkig is het roomse Nederland daar nog! Laat het vertrouwen ons niet begeven om der wille van de smaak! Dan waren wij immers al lang wanhopig! ‘Les délicats sont malheureux.’ En de zaak kan verstandiger zijn dan de naam.

Overal echter, waar zij zich, hoe zwak ook, verbindt aan de begeerte naar macht of zelfs maar naar succes, is een waarlijk Godgezinde actie in gevaar. Men moet het zich bewust zijn. Slechts waar zij de zuivering van de harten beoogt en bewerkt, kan zij slagen.

Actie voor God is altijd in zeker opzicht tegen den mens. Het is een onderneming tegen den ouden mens, den sterken instinctieven Adam met zijn veroverzucht en zijn behoudzucht. Het moet dus een actie zijn van zelfverloochening in een maatschappij, waarin alle krachten worden opgevorderd voor de verdediging van het zelfbehoud.

De verzekering, dat slechts hij zijn leven zal winnen, die bereid is het te verliezen, is echter een verzekering van de Liefde.

Januari 1937