Achter de vuurlijn

[p. 199]

Hendrik de Vries

Hendrik de Vries: ‘Silenen’ - Uitgave Hijman, Stenfert Kroese en Van der Zande, Arnhem, 1928.

De dichtkunst van Hendrik de Vries was vroeger in hoofdzaak zintuigelik. Zij behield zo nauw het verband met de zichtbare werkelikheid, dat zij soms kon vergeten haar te ontstijgen en dat het was of de mate harer dichterlikheid afhankelik was van de scherpte van blik, waarmee haar schrijver zijn voorwerp waargenomen had. Een helderheid van omlijning, die soms aan in-sperring binnen de strakte van het ogen-blik deed denken, was het kenmerk dezer verzen, waarin het hedendaagse leven werd samengebald tot een uiterste van gespannen hevigheid. Er was een heldere benauwdheid in, de klaarte zelf waarmee de dingen waren omschreven ver-engde ze als in een wetenschappelike beschrijving. Zij waren zo juist gelijk aan hun werkelik voorkomen, dat ze ophielden op zichzelf te gelijken. Niets scheen hun te omgeven, zij schenen op niets te berusten, zij waren van de aarde noch van de droom, zij wàren. De dichter stelde slechts belang in hun bestaan, dat hij gadesloeg zonder verwondering of afkeer. Hij zag. Hij keek niet door de dingen heen, hij gaf hun geen ziel en geen doel, zij hadden hem geen zinnebeeldige- of andere betekenis, hij was tevreden met ze juist te zien om daarna juist te zeggen hoe hij ze gezien had. Er is misschien geen feller levensliefde denkbaar dan die welke schuilt onder deze wijze van het leven aan te zien, doch zelden of nooit verried die liefde zich als zodanig; zij gaf zich zelf te

[p. 200]

raden aan de lezer. Een bepaalbare gevoelswaarde had zulk een dichtkunst niet; haar enige bezieldheid was de gretigheid, waarmee de zintuigen de levensverschijnselen tot zich trokken.

In de bundel ‘Silenen’ is van die gretigheid geen spoor meer over; iedere regel is daar een poging om de woorden waaruit hij bestaat te ontdoen van de werkelikheid, die zij dekken; alle helderheid wordt als moedwillig vervaagd, omdat de hier gezegde dingen hun enige waarde zouden verliezen zodra zij tot volkomen daglicht-klaarte komen; en deze enige waarde bestaat uitsluitend voor de waarde-bepaling van het gevoel.

Dit overspringen van de scheppende daadkracht naar de tegenpool van haar oorspronkelik doel is even natuurlik als de wet der werking van kracht en tegenkracht, maar binnen het samenstel derzelfde dichterziel blijft zij even raadselachtig als de tegenstrijdigheid in de volstrekte eenheid. Dirk Coster, die beslissend over Hendrik de Vries heeft gesproken, verwees naar Ary Prins om zulk een wending te verklaren, doch zag er van af haar juiste gang te beschrijven en wees alleen op de klaarblijkelike pijnlikheid er van. Moeten wij uit zo onverwacht een overgang besluiten tot het bestaan van onvermoede krachten in ons binnenste, die de vermoeienis der tegenkrachten wreken? Zeker is: dat de overgang van Ary Prins en die van Hendrik de Vries beantwoorden aan een zelfde wetmatigheid als die waarmee het lange staren in het licht donkere vlekken tekent op het netvlies. Het is een vermoeidheid van helder kijken, die Hendrik de Vries tot zijn donkere voelen bracht. Zijn koortsvizioenen zijn het natuurnoodzakelike einde zijner overscherpe vizie. De aardevreemdheid zijner nieuwe verzen is het gevolg van de werkelikheids-zucht zijner vroegere. Zijn hartstocht naar het leven, heeft zich, toen

[p. 201]

zij niet meer groeien kon, verzadigd aan een hartstocht naar de dood.

Achter de grenslijn van het daglicht en de grond der aarde zijn deze silenen ontloken als de bloemen van een schone witte waanzin, die zichzelf verteert. Ophelia heeft ze gezien, toen haar liefde te sterk werd. Hun voedingsbodem zijn de puinen van een ondergang. Wanneer de door alles verbijsterde zinnen machteloos vallen, vindt in het diepste van haar zelf-inkeer de ziel een brandhaard in een zwarte leegte. Is het de huivering om deze vondst of de ontzetting om dit ongeweten vuur of is het mogelik de angst, dat ook dit laatste eenmaal doven zal, die Hendrik de Vries in zijn verzen belijdt?

Waarom heeft Ary Prins de heerlikheid van een verdoemenis gezocht en wat verwacht De Vries achter de kim van zijn droomen? Beider natuur is in een wereldvreemde vaart aan elke grens ontvlucht. Historie-schrijvers spreken hier vergeefs van romantiek en de kritiek bekent haar onmacht door benaderende termen te gebruiken voor het ongezegde woord, dat uit moet drukken wat er achter aller dingen wezen ligt verborgen voor wie er God niet vond. Dirk Coster sprak van een ‘metaphysischen angst’ en als aanduiding van de gevoelstoon is dit een term van verrassende juistheid, maar hij is niet voldoende om daarin een zielsgesteldheid saam te vatten, die aan iedere zielkundige omschrijving van nature vijandig schijnt. Het is wellicht de grootste smart van het faustiese voelen, nimmer te kunnen mededelen wat het onderging, omdat het overtuigd moet zijn van de onmacht der woorden, zodra het laatste raadsels geldt. Prins brak met de syntaxis van het nederlands om in een heroïese stameling gestalte te geven aan de vormeloosheid van het overstelpende; de verzen van Hendrik de Vries werden een droomverloren spreken van woorden, die hunkeren om te ontspringen aan hun zin. Het zijn

[p. 202]

nocturnen, zonder begin of einde in de menslike tijdsduur en die een staat van overgang vormen naar de geheimtaal der te hevige gevoelens: het sidderen en schreien en het onderbroken kreunen en de kreet. Er komen in dit kleine bundeltje gedichten voor van enige regels, waarin een dodelike angst zich als het ware samen wilde prangen in de botsing van éénlettergrepige woorden, maar voordat dit geheel geschieden kan, bevond de dichter dat het onmogelik was en hij belijdt dit in een tasten naar benaderingen:

Hier zal ik, traag en loom, de dag zien dalen,
Tot hij, die kwam om haar, ook mij komt halen;
Soms, klaar gewekt, verneem ik onverwacht
Een voetstap, als een raadsel in de nacht.

Geef aandacht aan de interpunctie dezer verzen, die negen rusten in vier regels vragen en een amechtig ademhijgen doen veronderstellen naar het stijgpunt, dat geen beeld en geen gedachte is, doch de benauwenis van een onzegbaarheid. Ergens op het raakpunt van vizie en verwoording is een niet-te-herstellen breuk ontstaan, zodat de taal bekent te kort te schieten en zich verloren geeft in de vage aanduiding: ‘als een raadsel in de nacht’. Dit kleine versgeheel is een worsteling, die nimmer uitgestreden kan worden en die daarom alleen wordt beëindigd. Er zou natuurlik een gedicht denkbaar zijn, waarvan deze vier regels een strofe uitmaakten, maar dat gedicht zou niet geschreven kunnen worden.

Het aangehaalde vers roept geen beeld op, het vervaagt met moedwil alle beelden, die bij een sterk vizueel lezer zouden kunnen ontstaan. De dood wordt niet bij name genoemd en zijn verpersoonlikt figuur verliest haar concreetheid onder de gevoels-zwaarte der omschrijving als ‘hij, die haar kwam halen’. Zelfs de flauwe schim

[p. 203]

van een gestalte, die het onverwachte van een voetstap even tekende in de verbeelding, wordt vervaagd door een verwijzing naar haar raadseligheid.

Tegenover deze hijgende gebrokenheid van het rythme en deze vervaging van alle plastiek, staat echter een uiterste hevigheid van het gevoel. Hier is een angst zo hevig geworden, dat zij niet langer angst meer is. De suggestie der volstrekte zekerheid is er zo sterk en tegelijkertijd zo geheimzinnig, dat men van een bezetenheid zou kunnen spreken. Dezelfde volslagen uit-boring van zijn poëties voorwerp, die de vroegere verzen van Hendrik de Vries heeft gekenmerkt, is hem bijgebleven, maar werd geheel ont-zinnelikt.

Met opzet ontleedde ik het vierregelige gedicht, dat ik hierboven aanhaalde, omdat het in een zekere zin de zuiverste weergave is van de gevoelstoestand, waaruit alle gedichten van de bundel ‘Silenen’ ontstonden. De ‘schrik, ondragelik, als de schrik voor spoken’, die er doorheen huivert, verklaart hoe de werkelikheids-vizie overging tot de vizionaire droomhallucinaties die het grootst gedeelte van dit boekje vullen en waarvan ik er ter kenmerking een overschrijf:

Met haar woorden, mooi als 't kweelen
Van een vogel in een kooi
Wacht ze wie haar stil wil streelen,
Haar bestelen van haar tooi,
En in kelders met haar spelen
Als een roofdier met zijn prooi.

Zulk een vers heeft geen begin en geen slot, het is als de toevallig woord-geworden strofe van het rythme der onzegbare ontzetting. Wanneer aan deze poëzie die toon ontvalt, zoals in de aanvangsregels van enige der vizioenen gebeurde, wordt zij van een kruipende banaliteit:

[p. 204]

 

Ik sliep nog kort, wat hoor ik daar?

 

Mijn kind, is hij in doodsgevaar?

of

De plaats, waar mijn bestaan begon
Is 't mooglijk, dat ik die weer vond?

Ook een gedicht van Tollens kon beginnen met die regels. Het vers van Hendrik de Vries leeft en beweegt zich geheel op de sensatie van een overweldigenden angst: waar het niet door die golf gedragen wordt, is het braaf en glad van onhandige gemaaktheid. Doch zoodra treedt de hallucinatie niet in of er heeft een magiese oproeping plaats van angst-weergevende woorden en beelden (of schimmen), die aan de verskunst van Hendrik de Vries een geheel bizondere plaats geeft. Hij is de dichter van de vergiftigde droom.

Totdat ook dit vermogen zich vermoeien zal... In het slotgedicht ‘Idool’ vond zijn angst de primitiviteit van het oer-instinct en oversteeg zij zich zelf in een absurde, maar noodzakelike overgave. Dit vers is niet het sterkste van de bundel, maar het besluit hem ook naar de geest. Wat hierna komt is in allen deemoed af te wachten: in de spiraalgang van de geest zijn vele bogen. Doch zelden werd een hollands dichter tot zó ver een uiterste gedreven als het hier geschiedde en zelden kreeg het alledaagse woord zo'n dage-vreemde klank. Hendrik de Vries heeft een van de verste grenzen der ontroerbaarheid bereikt.