Voor kleine parochie (Cahiers van een lezer)

[p. 99]

9

Gistoux, April '28.

Terugkeer hier; het weer is veranderlik en over het algemeen nog flink koud; wij hebben een paar sneeuwvlagen gehad; in de tuin doet het denken aan bloesemregen. - Voor de zoveelste maal Job herlezen. Als men op de grootheid van het gegeven is uitgekeken, hinderen sommige gedeelten door een te grote naïefheid: er is tenslotte, voor onze mentaliteit, veel belacheliks in de toespraak van Jahwe tot Job, voornamelik in de slotargumenten: ‘Ben jij sterker dan de Behemoth en de Leviathan? Neen? Ik wel!’ - vooral als Renan bij Behemoth aaantekent: nijlpaard, en bij Leviathan: krokodil. - Wat het betoog van Elihu betreft, het wordt tenslotte volkomen onuitstaanbaar. Renan zegt dat Elihu's argumenten - gegeven de tijd waarin zij werden ingelast - verfijnder zijn dan die der drie andere vrienden; ik voor mij vind ze. met hun herhaalde aankondigingen van: ‘Luister nu eens goed, nù ga ik het zeggen’, de allerdomste; en zeker is dat zij, in de geleidelike ontwikkeling van het ensemble, storend werken en de toespraak van Jahwe vooruitlopen en verzwakken.

Maar overigens - als men deze détails voorbijgaat - lijkt mij Het Boek Job niet alleen ‘de hoogste uiting der Hebreeuwse wijsbegeerte’, een soort cours de philosophie uit die tijd, maar ook, in de dramatiese

[p. 100]

uitwerking, in de psychologiese gradatie, een meesterwerk. In de noodzakelikerwijs monotone terugkeer der argumenten voor en tegen, heeft de dichter, wat betreft de toon, en de schakeringen daarin, dus psychologies, zich nimmer vergist. Het rijzen en dalen van Job's verontwaardiging en de invloeden die haar veroorzaken, zijn vertwijfeling, drift, zelfvertedering, de vlagen van vermoeienis zelfs daartussendoor, alles is van een buitengewone zuiverheid. De eerste betogen van de vrienden zijn inderdaad de min of meer superieure troost van wie niet lijden voor wie lijdt; de eerste antwoorden van Job: die van de man die lijdt, geprikkeld door de wijsheid van wie niet lijden. Het gehele gesprek ontrolt zich, volkomen zuiver, uit Job's eerste uitbarsting tegen het Ongeluk. Dan komt de troost, en de ergernis. Telkens voelt Job dat hij te ver gaat; dan zegt hij: ‘Waarom letten jullie zo op wat ik zeg? De woorden van een wanhopige behoren de wind’; maar de vrienden berispen hem weer - met wijze vriendelikheid - en als om hen uit te dagen worden zijn uitbarstingen feller. Dan komt het telkens terugkerende protest: ‘De mens is niets, God is almachtig! maar dat Hij rechtvaardig zijn zou, ziedaar wat ik betwijfel, want ik weet ook dat déze mens altans onschuldig werd gestraft!’

Dat de dichter van Job een rechter heeft gemaakt, is haast te veel: het is het rechtvaardige in Job dat tegen de schijnbare onrechtvaardigheid van de Opperrechter te keer gaat. Hier voelt men de teorie, het schema. Psychologies gesproken, blasfemeert Job als opstand tegen de gemakkelike wijsheid vanzijn vrien-

[p. 101]

den. ‘Waarlik, gij zijt de hele wereld en met u zal de wijsheid uitsterven!’ roept hij hen toe, daar waar hun eigenlike strijd begint. De ergernis van de lijder is omgeslagen tot hoon; en ook zijn vrienden worden boos, zij berispen niet meer, zij vallen hem aan. Zij zeggen niet meer: ‘Je bent goed; God is rechtvaardig; alles zal dus weer terecht komen’; zij zeggen: ‘God is rechtvaardig; Hij heeft je gestraft; je kunt dus niet goed zijn!’ En dit drijft Job tot het uiterste. Neen, hij heeft de moed niet te zeggen dat er misschien geen God zou zijn; zijn hele godvrezende opvoeding belet hem aan die mogelikheid zelfs te dènken; maar hij is bereid de dood te trotseren om te verklaren dat het ongelijk bij hèm niet te zoeken is. Het is een van de prachtigste overgangen van het gedicht, de woorden: ‘Maar al had ik gelijk, mijn eigen mond zou mij veroordelen, al was ik onschuldig, hij zou mij pervers verklaren!’ gevolgd door: ‘Ik bèn onschuldig! ... het leven is mij niets waard!’ Job kent God nog niet als de Vader; hij zegt: ‘Laat Hij zijn roede van mij afnemen, dan zou ik kunnen spreken zonder vrees!’ - Maar is het niet de voornaamste reden waarom de meeste kinderen in hun vader geen vriend kunnen zien? Als Jezus, later, spreekt van zijn Vader, moet men denken aan een bizondere vader en een bizondere zoon. Ik voor mij kan mij geen nuance van vrees naast een volkomen liefde denken (de vrees de ander te kwetsen is eigenlik geen vrees). Als Job deze cri-du-coeur slaakt heeft hij lange jaren in vrede met God geleefd; in welke vrede? en op welke vrees gebaseerd, helaas? men denkt weer aan hem die sterker is dan het nijlpaard

[p. 102]

en de krokodil... Als God zich eindelik zelf in het gesprek mengt en Job dwingt zijn nietigheid en onwetendheid te erkennen, schijnt alles gezegd. Job weet niets; God zegt niets; Job wordt voor de geleden ellende schadeloos gesteld. Zijn kinderen zijn dood: hij krijgt nieuwe kinderen. Zowel hij als zijn vrienden moeten zich vergenoegen met nooit iets te zullen weten. Over een vergelding hiernamaals wordt niet gesproken (in deze tijd strekte de vergelding zich alleen nog maar uit tot het nageslacht!) Trouwens, wat het geval Job betreft: hij krijgt zijn vergelding immers in persoon en op deze wereld; alles was dus slechts een beproeving.

Het is jammer dat de dichter een beproeving heeft gesteld, waarbij aan het einde alles terecht komt. En de beproeving die duurt tot de dood erop volgt? De kinderen? maar Job had geen kinderen meer; de dood van zijn kinderen maakte juist een overwegend deel uit van de beproeving. Het zou een lastig geval zijn geweest. - Er is ook nog een mysterieuze persoonlikheid die een beetje wordt weggemoffeld: Satan. De beproeving van Job (dit wist dan toch de dichter, al heeft Job zelf het nooit geweten) was het gevolg van een weddenschap tussen God en Satan (aan Faust zou later de eer te beurt vallen het onderwerp te zijn van een dergelijke weddenschap). Déze werd door Satan gewonnen: immers, het ging erom of Job al dan niet zou blasfemeren. In het vraagstuk der goddelike rechtvaardigheid wordt de faktor Satan niet ter sprake gebracht; God wordt voor alles ver antwoordelik gesteld. Het was niet meer dan billik, daar God immers sterker dan Satan heet. Maar wie

[p. 103]

denkt aan de verborgen weddenschappen die het God belieft met zijn zwakkere tegenstander aan te gaan? En wie vindt de verborgen reden die God tot het aangaan van zo'n weddenschap bewogen hebben kan? Als men goed kijkt, behandelt Het Boek Job minder het vraagstuk der goddelike rechtvaardigheid dan dat der beproeving. En er heeft zich voor God blijkbaar ook een vraagstuk opgedaan: het uithoudingsvermogen van de waarlik gelovige mens. Als zodanig heeft Job God's vertrouwen beschaamd; maar ook dàt heeft hij nimmer geweten. Had hij van zijn latere voorspoed kunnen genieten, hij, Job de rechtvaardige, als hij geweten had in welke ernstige aangelegenheid zijn God zich te vergeefs op hem had vertrouwd? ... De God van dit dichtwerk is in menig opzicht een zéér edel God.