Voor kleine parochie (Cahiers van een lezer)

2

Aantekeningen naar aanleiding van Van Schendel's Merona. (D.G.W., Jan. '28.)

Het is een onaangenaam iets zijn oordeel uit te spreken over sommige grote figuren. Het is niet zozeer moeilik, als wel onaangenaam. Men heeft het gevoel een antipatieke rol te spelen, niet tegenover anderen, maar tegenover zichzelf, wat heel iets anders is. Er zijn sommige figuren tegenover wie de minste bedenking, de minste beperking, eenvoudigweg niet past. Van Schendel is een van die figuren.

Merona heeft de toon van een kroniek, meer dan van een roman. Het is een bijna volledige levensgeschiedenis; als wij Merona aan het eind van het boek verlaten, is hij naar het lichaam in de kracht van zijn leven, doch naar de geest een oud en wijs man. Maar hij was eigenlik een oud en wijs kind in het begin; hij schijnt oud en wijs in zijn liefde, als dienaar en als edelman. Misschien zeg ik het verkeerd: misschien is die wijsheid van Merona, die berusting die hem geen ogenblik verlaat, niets anders dan de discipline, de zelfbeheersing van een door en door braaf mens. Merona is voortdurend recht en edel; men zou hem hebben willen kennen, men zou met zijn vriendschap

[p. 59]

gelukkig zijn geweest. Maar men moet wel in bizondere omstandigheden verkeren om zonder vermoeienis zijn levensgeschiedenis te lezen, zelfs wanneer ons die in de taal van Van Schendel wordt verteld.

Vóór alles dit dus: Merona, als boek, als kunstwerk, lijkt mij even gaaf als alles wat ons van Van Schendel kwam; het is de mens Merona die - laat mij zeggen: zo weinig meeslepend is. Hij heeft wellicht alle andere kwaliteiten. Misschien ook is voor hem dubbel ongelukkig de vergelijking die zich, ons ondanks, opdoet met zijn voorganger de Zwerver, Tamalone. Het is moeilik deze vergelijkingen niet te treffen tussen de figuren van Van Schendel, die ons alle, zonder onderscheid, één ding leren, zij 't ieder naar eigen trant: de manier zich te schikken in het ongeluk, of in de afwezigheid van geluk, in dit leven. Van Drogon tot Merona is het diè berusting, of dàt verzet. Verwey noemt in één adem: Drogon, Tamalone, Reinbern; maar de eerste is een figuur, de derde een psychè, Tamalone alleen is het een en het ander: een volledig mens. Merona is dit ook misschien, of bijna; en in al zijn onkreukbaarheid, zijn berusting a priori en zijn toewijding, staat hij arm en zielig naast de Zwerver, die zoveel gebreken had, maar die ons zo oneindig meer kwelt en bezighoudt, ware het slechts door de grotere mate van onrust die in hem is.

Maar als men dit van de hoofdpersoon gezegd heeft, kan men niet anders dan het boek roemen, als boek. Ik geloof dat Van Schendel tot in de geringste zinswending gegeven en bereikt heeft, wat hij heeft willen bereiken en geven. Het is hetzelfde bizondere ritme, dezelfde zekerheid, het grote vertrouwen ook

[p. 60]

waarmee men onmiddellik gedwongen wordt zich over te geven reeds na de twee drie eerste zinnen. Het is, als altijd, en in even grote mate als altijd, het volkomen meesterschap in de woordkunst. Sierlikheid, soberheid, smaak. De drie s-en staan er niet voor de alliteratie, de woorden komen als vanzelf onder de pen, bij onze eerste poging een formule te vinden voor Van Schendel's uitdrukkingswijs. Maar bij ieder nieuw boek van hem, sedert enige tijd, heeft men het gevoel, dat men niet van een ‘gebeurtenis’ kan spreken: 1e door die rustige zekerheid zelf, die zich nimmer verloochent of faalt, 2e door de afwezigheid van alle mode, die gold bij het verschijnen van zijn eerste werk en die nu nog geldt, 3e omdat ieder werk van hem, vergeleken met wat in Nederland verschijnt, een gebeurtenis zou kunnen worden genoemd, maar 4e omdat, anderzijds, waar de auteur zich zo weinig vernieuwt, men nog steeds niet - zoals men zou willen - spreken kan van een gebeurtenis in het eigen werk; tegenover zichzelf. Het is een beperking, maar een beperking door bewondering ingegeven.

Want bewonderenswaardig is Van Schendel voor alles, en alles ten spijt. Hij blijft wat hij immer was: een der eerste instinkten die zich verzetten tegen de zes adjektieven als zijnde uitdrukkingsvoller dan één; en dit is voor de geschiedenis onzer letteren wellicht zijn grootste waarde. Men zal misschien schrijven, in een literatuurgeschiedenis van omstreeks 2000: ‘Het behoud van het Nederlandse proza in die en die jaren hebben wij aan Arthur van Schendel te danken.’ Men is geneigd, als het leed geleden is, zoiets te vergeten: de buitengewone smaak en de sterke persoonlikheid

[p. 61]

van de beginner die zonder agressiviteit zijn zuivere beheerste woordkunst brengt, terwijl ieder beroemd man naast hem zich beijvert onder toejuichingen de taal te verknoeien. En voor velen heeft hij daarenboven de grote verdienste zich in andere dingen te vermeien dan de onduldbare speldeprikken van het burgerlik bestaan.

Als daar niet was de volmaakte schepping, en die Van Schendel tot dusver niet heeft weten te overtreffen: Tamalone, men zou om die perfektie van schrijfwijze kunnen geloven dat Van Schendel's kracht ligt in het verhaal, meer nog dan in de karaktertekening. Zijn eerste bundel verhalen (zonder Blidmonde) is naast Tamalone - en hier doet zich de vergelijking niet op - zonder twijfel zijn meesterwerk. Het enige wat men ermee zou kunnen vergelijken, is misschien het beste uit Andersen, en de vergelijking zou in het voordeel van Van Schendel uitvallen, uit een oogpunt beschouwd van kunst. Een verhaal als Maneschijn is een summum, in heel het genre, en voor alle landen. Als de twede bundel verhalen, Blanke Gestalten, minder is, komt dit dunkt mij, doordat men feitelik te doen heeft met een reeks figuren. De vrouwenfiguren van Van Schendel zijn zeer schoon, maar hebben iets: een te grote onbewogenheid in het schone misschien, een te gladde idealisering, die mij denken doet aan de prae-Rafaëlieten, aan Burne-Jones, Rossetti en Leighton, meer dan aan Botticelli. Zijn warmste vrouwenfiguur is wellicht Dianora uit Der Liefde Bloesems, maar in deze roman treft mij weer dat het eerste deel, waarin de vertelling domineert, de lezer meer boeit en bekoort dan het

[p. 62]

twede, waarin de karaktertekening zich verscherpt.

Een boek dat in het werk van Van Schendel een eigen plaats inneemt is Pandorra, ware het slechts als zijn krachtigste poging, tot dusver, om zich te vernieuwen. En wederom, het valt dubbel te betreuren wanneer een Van Schendel daar niet in slaagt, omdat hij, zoals hij is, reeds behoort tot de zéér weinige Nederlandse prozaschrijvers - er zijn er van 1880 tot nu misschien twee of drie - die men zonder schroom naast de beste buitenlanders zou kunnen plaatsen; omdat hij, ware hij even veelzijdig mens als meester in de kunst, eenvoudigweg tot de allergrootsten zou behoren.

...Maar laat ons niet vergeten dat Van Schendel in Nederland - ondanks alle waardering - de zeer grote plaats nog niet inneemt, de zeer bizondere plaats die hem toekomt en die men hem, fatalerwijs, vroeger of later geven zal. Van Schendel is een voorbeeld: de verpersoonlikte beheersing en smaak. Hij was het in een tijd waarin ieder schrijver die eigenschappen scheen te hebben vergeten: hij is het dus voor altijd. Men zal hem citeren als de volmaakste vertegenwoordiger van het genre dat een tegenwicht vormt tegen de overdonderende wansmaak en de bekroonde onleesbaarheid. Het is de triomf van de heer in onberispelike dracht maar zonder ketelmuziek aan de horlogeketting of een juwelierswinkel aan de vingers, van de man die spreekt op rustige toon, met klankvolle stem en zonder één wijd gebaar. Er zijn er waarlik zo veel niet die het zich kunnen veroorloven. Il n'y a qu'une grande âme qui ose avoir un style simple, zei Stendhal.