Tegenonderzoek

5

Brussel, 17 Nov. '30.

La Voie Royale ontvangen van Malraux. Ik heb drie dagen nodig gehad om het te herlezen. De eerste maal, in Parijs, toen ik de drukproeven, meestal 's nachts, moest doorwerken, voelde ik mij gehaast en kwam het mij voor dat het stotende en ongelijke in de gang van het verhaal voor een groot deel aan mijn slecht lezen was te wijten, of omdat er nog enige gapingen in moesten worden aangevuld. Maar de herlezing vergt, tot mijn verwondering, minstens even veel inspanning: het is dan eens te snel en te snel overgaand, dan eens te kompakt, te geladen. Het

[p. 36]

lijkt mij, als roman op zichzelf beschouwd, zeker veel minder geslaagd dan Les Conquérants; het avontuur is hier ook zo bewust en voortdurend op een hoger plan gebracht, dat men al te vaak de indruk krijgt niet meer te doen te hebben met een realiteit maar met zoiets als de metafysika van het avontuur. Het verhaal schiet zo snel en bruusk op, met zulke korte wendingen, en vooral, met alleen die onderdelen naar voren gebracht die de auteur interesseerden (desnoods, men zou bijna zeggen: liefst, zonder nut in de afwikkeling van het verhaal) dat het element tijd, of duur, in dit boek grillige plooien krijgt. Bovendien, wordt alles gedomineerd door het kommentaar op de handeling, komende van de personages zelf.

Voor mij - wellicht omdat ik Malraux te goed ken - is er bijna geen verschil tussen de jonge avonturier, Claude, en de oudere, Perken. Het zijn twee fazen van één mens, veel meer dan twee mensen. M. beweert dat ik mij hierin vergis en dat deze gelijkenis schijnbaar is, omdat er een akkoord bestaat tussen deze twee; in de volgende delen, zegt hij, zal men duidelik het verschil zien, wanneer ook Claude ouder wordt. Het is waar dat M. dit boek gelezen wil hebben als een tragiese inwijding, hij zegt zelfs een ‘proloog’. De dood van Perken is als een verklaring voor de verdere ontwikkeling van Claude, zoals in Claudel's Tête d'Or de dood van zijn geliefde en van zijn vriend, Simon Agnel rijpt tot een overwinnaarsfiguur. Het was, vanuit een zeker standpunt bekeken, wellicht onjuist dit eerste deel apart te publiceren. Hoe het zij, voor mij zou er altijd nog iets anders zijn dan een schijnbare of werkelike gelijkenis tussen

[p. 37]

Claude en Perken: ik hoor voortdurend Malraux, tweemaal zijn stem, in ernstig konsult met zichzelf, en zeggende de dingen die hij het allermeest heeft te zeggen; terwijl ik lees, zie ik hem tegenover mij zitten, zoals hij is in zijn innigste ogenblikken, sprekend met ingehouden vurigheid en de blik die deels door, deels over de ander heengaat (de blik die een St. Just moet hebben gehad). Er zijn stukken in dit boek, vnl. in de gesprekken: over het avontuur, over de vriendschap, over de dood - over de vriendschap in het avontuur tegenover de dood - die begrijpelikerwijs tot het aangrijpendste behoren dat ik in een boek zou kunnen aantreffen. Zo komt het dat de twee stemmen voor mij alles schijnen te resumeren, alles overstemmen, tot het oerwoud en het reële avontuur toe, en dat ik na het laatste gesprek en de dood van Perken het boek heb weggelegd, niet met de indruk vanuit de wildernis te zijn teruggekeerd, maar vanuit een vreemd en koppig georiënteerde nachtmerrie, gedurende welke een diepe waarheid zich aan mij zou hebben opgedrongen, uit grillige, donkere vormen: de oppressie van het oerwoud en de bedreiging door de vijandige wilden. Er is een gesprek over de vriendschap (wanneer Perken veronderstelt dat men Claude heeft ingelicht over zijn minder ‘gunstige’ antecedenten), dat zo recht van Malraux tot mij gaat, dat een zo grote overeenkomst vertoont met iets wat hij mij persoonlik heeft gezegd, over mijzelf sprekend, over Pia, of over zijn vrienden in het algemeen, dat het, zich in deze geserreerde vorm opnieuw aan mij voordoend, opeens vele bladzijden eromheen als wegvaagt. ‘Comprenez moi. Si j'accepte un homme, je

[p. 38]

l'accepte totalement, je l'accepte comme moi-ême. De quel acte, commis par cet homme qui est des miens, puis je affirmer que je ne l'aurais pas commis?’... - Et peu vous importe le lieu ou l'amitié peut vous entrainer?... - Craindrai-je l'amour à cause de la vérole? Je ne dis pas: peu m'importe, je dis: je l'accepte.’

Het spreekt vanzelf dat voor mij het décor van een dergelijk gesprek, door de intensiteit ervan wordt opgeheven. Dit is misschien ook wat anderen aan het boek zullen verwijten, dat de twee avonturiers te veel, en vooral te gekondenseerd spreken, vooral te knap formuleren. De avonturenroman, zelfs met een psychologiese ondergrond, schijnt met een zekere domheid te moeten samengaan, of beter, met een zekere onbewustheid - zonder welke de aktie door het begrijpen schijnt te worden weggedoezeld. Ook het gesprek over de dood, voor men in het Stiëng-dorp aankomt, is op zichzelf genomen superbe. Het onwezenlike van dit boek is dat het voortdurend hoger grijpt dan de heroïekste handeling het vermag; deze avonturiers spelen zó bewust tegen de dood (Perken, in het meest epiese moment: wanneer hij geheel alleen de vijandige wilden tegemoet loopt, heeft zelfs het gevoel méér op het spel te zetten dan zijn dood), dat de aandacht van de lezer, of moet ik zeggen van een bepaalde lezer, zich van de handeling afwendt, d.w.z. als magneties door de verklaring wordt aangetrokken. Hierin verwijdert dit eerste deel zich - altans schijnbaar - van Les Conquérants, als om een stap terug te gaan naar La Tentation d'Occident (van Stendhal, om te gaan naar Chateaubriand). Maar wellicht dat later, teruggezien na de twee of drie

[p. 39]

volgende delen, deze proloog tot de hoofdpersoon zelf zich verhouden zal als een bijna onwezenlik gebeuren, een proloog en een inwijding inderdaad, tragies en beslissend, maar vèr. Ik kan mij niet voorstellen dat Malraux ook de volgende delen op deze wijze zou kunnen schrijven, al weet ik met welke hooghartigheid hij zich voor een bepaald element in de roman desinteresseert.

In een café aan de Champs-Elysées, kort voor zijn vertrek naar Afghanistan, sprak hij over de Bourron van Les Hommes Nouveaux: - Het soort selfmademan waarover men de schouders ophaalt, ongelet nog op het talent van Farrère. Ik heb het boek gelezen om te zien of er toch niet iets in zat. Maar een dergelijk personage telt in werkelikheid niet mee; men moet, wil men een figuur in de financiële wereld, zelfs voor de koloniën, iets geheel anders vinden. - Ik antwoordde dat voor Farrère dit probleem zich wschl. nooit had voorgedaan; dat het voor hem alleen erop aankwam te bewijzen hoe een selfmademan zich op een gegeven ogenblik aangetrokken voelen kan tot een vrouw met een zekere kultuur en trots is wanneer zij met hem trouwt, maar hoe deze vrouw weer, ook als zij oog heeft voor zijn kwaliteiten, hem eigenlik overmijdelik cocu moet maken met iemand van haar eigen wereld. - Hij legde zijn verachtelike verwondering in dit éne, snel uitgesproken zinnetje: - Qu'est-ce que ça peut nous foutre?