Verbeelding en historie. Verschijningsvormen van de Nederlandse historische roman in de negentiende eeuw

[p. 33]

Hoofdstuk II
Wegbereiders voor de historische roman in Nederland

I. Achtergrond

In de loop van de achttiende eeuw zien we ook hier te lande in de verschillende literaire genres steeds meer het gebruik van nationale historische stof opkomen. Dit wil evenwel nog niet zeggen, dat men zich ook ging realiseren, dat het verleden behalve zijn specifieke feiten ook zijn specifieke mentaliteit heeft gehad. Over het algemeen gebruikte men het verleden als achtergrond voor het uitbeelden van een algemeen-menselijke problematiek. In ons land werd deze, evenals de vorm waarin ze werd gegoten, veelal van het buitenland, met name Frankrijk, overgenomen.

Dit geldt volledig voor het drama. Het Franse klassicistische drama oefende een enorme invloed uit en talloze vertalingen en navolgingen werden hier geproduceerd. De instelling tegenover het historische werd hier dan ook bepaald door die van het Franse klassicisme. Deze was niet gericht op het specifieke, het voor een tijd kenmerkende, maar op het algemene, op de analyse van de menselijke hartstochten. Dáárdoor zocht het de morele lering, het eerste doel van de poëzie, te verwezenlijken. ‘Le sens critique’, zegt René Bray¹,

n'a pas de place dans cette doctrine: le poète classique est le prisonnier de son temps. Mais il sait sous les apparences dégager les réalités, et le permanent sous le transitoire. S'il perd de vue les accidents de l'histoire, il s'élève au-dessus du temps pour saisir les caractères éternels de l'homme, et ce gain compense largement cette perte.

Het is pas de beginnende Romantiek, die oog heeft voor het specifieke van het verleden, het voor een plaats en tijd kenmerkende; en dit was nodig voor het ontstaan van wat wij de historische roman noemen.

Corneille, die hier verreweg de grootste invloed had op het klassicistisch drama, tekende met zijn portretten van pseudo-Romeinen

1 Cf. René Bray, La formation de la doctrine classique en France² (Paris 1951), pag. 356.

[p. 34]

niet anders dan de figuren van het hofleven, dat hem omringde.² Zijn Nederlandse navolgers uit de 18e eeuw gaven ontleende lektuurhelden, die zodoende niet alleen historische bepaaldheid, maar ook en vooral leven misten. Plaats- en tijdaanduiding zijn in hun stukken met antieke of nietszeggende naam zeer vaag; nauwelijks groter is het historisch gehalte van de stukken met vaderlandse onderwerpen, die vooral vanaf omstreeks het midden der eeuw talrijker werden³. Van Schoonneveldt geeft vermakelijke voorbeelden van aanspreekvormen waarmee b.v. de verdedigers van Haarlem elkaar betitelden⁴: ‘doorluchtig sterveling’, ‘doorluchtig, grootmoedig burgerheer...’ Onder echtgenoten heet het ‘mijn tweede leven’, ‘mijn wederhelft’, ‘mijn held’, ‘alwaarde bedgenoot’...Ook motieven, situaties en karakters zijn volkomen stereotiep. Hier kan men geen ontluikend begrip voor het eigen-aardige van het verleden verwachten. Evenmin behoeft men dit te zoeken in het burgerlijk drama, dat tegen het einde van de eeuw opkwam, en dat ook nogal eens naar historische stof greep⁵. Hoogstens kunnen we zeggen, dat de aandacht voor het historische onderwerp, ook in het drama, mede het klimaat bepaalde waarin het werk van Loosjes⁶ kon ontstaan.

Ook in het epos kan men een belangstelling voor vaderlandse⁷ naast bijbelse stof waarnemen. Het profane epos, dat pas aan het begin van de achttiende eeuw als zelfstandig genre in ons land van betekenis werd⁸, stond verder onder invloed van Voltaire's Henriade,

2 Cf. Ch. van Schoonneveldt, Over de navolging der klassiek-fransche tragedie in nederlandsche treurspelen der achttiende eeuw (Doetinchem 1906), pag. 26.

3 Dit gebeurde vooral onder invloed van Voltaire, die brak met de op Corneille en Racine steunende opvatting, dat alleen de Oudheid geschikte stof voor een treurspel opleverde; cf. Van Schoonneveldt, t.a.p., pag. 53.

4 Van Schoonneveldt, Over de navolging klass. fr. trag., pag. 53-54.

5 Cf. J.A. Worp, Geschiedenis van het drama en van het toneel in Nederland (Groningen 1908), dl. II, pag. 169 vlg.; hij noemt o.a.: Pieter 't Hoen, De werving van Willem den I (1782), Het beleg van Alkmaar of de heldin (1790); C. Zwaberland, Michiel Adriaansz. de Ruiter of de verlossing der Hungarische predikanten (1782); A. Loosjes, De vlucht van Huig de Groot (1785).

6 We bedoelen natuurlijk Loosjes' ‘historische romans’; cf. beneden, pag. 38-39, waar we ook nog enkele voorbeelden van Loosjes' dramatisch werk geven.

7 Cf. H.J. Minderhoud, La Henriade dans la littérature hollandaise, (Paris 1927); hieruit noemen we als profane epen: W. v. Haren, De gevallen van Friso (1741); O.Z. van Haren De Geuzen (1772); F. v. Steenwijk, Claudius Civilis (1774); J. Nomsz, Willem I (1779); L.W. v. Merken, Germanicus (1779); J. Nomsz, Maurits van Nassau (1789).

8 Minderhoud zegt, dat er vóór de 18e eeuw in ons land geen profane epen werden geschreven (La Henriade, pag. 3); hij laat dan evenwel de 17e-eeuwse epen van Lambert van den Bosch buiten beschouwing.

[p. 35]

een enkele uitzondering daargelaten⁹. Verscheidene van de auteurs in dit genre hebben ook drama's in de Frans-klassicistische trant op hun naam en men mag veilig veronderstellen, dat de historische instelling in beide genres vrijwel identiek was. Voltaire immers, die zo'n beslissende invloed had op het epos, was degene, die naast Corneille ook de meeste invloed had op het klassicistische drama.

Een sterke oriëntatie op Frankrijk vinden we ook bij de roman, althans in de eerste decennia der achttiende eeuw. In deze periode behield men een voorkeur voor de werken van een Scudéry en voor de ‘productions interminables’ van La Calprénède (Cassandre, 10 dln. Cléopâtre, 23 dln.),¹⁰ dus voor het heroïsch-galante genre. Van de nieuwere werken is Fénelon's Télémaque¹¹ één der eerste, die vertaald werden, voor het eerst volledig in 1720¹². De ‘oorspronkelijke’ verpozingslektuur der deels anonieme navolgers van Franse auteurs bleef beneden alle peil¹³. Daarnaast en daarna werden ook auteurs als Marmontel en d'Arnaud, Swift, Defoe¹⁴, Richardson en Fielding¹⁵

9 Cf. H.J. Minderhoud, La Henriade, pag. 11: ‘A l'exception de Germanicus, toutes les épopées profanes du XVIIIe siècle en Hollande montrent l'influence de la Henriade’.

10 Cf. G.D.J. Schotel, Vaderlandsche volksboeken en volkssprookjes (Haarlem 1874), dl. II, pag. 212 vlg.

11 We kwamen de Télémaque reeds tegen bij de reis- en vormingsroman (cf. boven, pag. 19). Men kan er over diskussiëren, of dit werk wel een roman is; Prinsen noemt het ‘de eerste bepaald pedagogische roman’ (Rom. 18e eeuw W. Europa, pag. 183).

12 Cf. H.G. Martin, Fénelon en Hollande (Amsterdam 1928), pag. 16.

13 Cf. A.C. Kruseman, Aantekeningen betreffende de boekhandel van Nederland in de 17e en 18e eeuw (Amsterdam 1893), pag. 310 vlg.

14 Jean François Marmontel (1723-1799) schreef als bekendste werk de wijsgerig-‘historische’ roman Bélisaire (1766); dit werk werd hier vertaald in 1768. François Thomas Marie de Baculard d'Arnaud (1718-1805) was auteur van treurspelen, romans, novellen en gedichten; zijn bekendste werk is Les épreuves du sentiment (1772-1780). Voor zijn invloed in ons land: cf. D. Inklaar, François Thomas Marie de Baculard d'Arnaud, ses imitateurs en Hollande et dans d'autres pays ('s-Gravenhage - Parijs 1925).
Jonathan Swift (1667-1745) schreef als meesterwerk: Gulliver's Travels (1726), dat hier in 1727 werd vertaald. Het hoofdwerk van Daniel Defoe (1659-1731) is Robinson Crusoe (1719), waarvan de Nederlandse vertaling in drie delen uitkwam van 1720-1722. Voor de talrijke vertalingen en navolgingen: cf. W.H. Staverman, Robinson Crusoë in Nederland (Groningen 1907).

15 Samuel Richardson (1689-1761) is de schepper van de roman in brieven. Hij oefende ook in ons land enorme invloed uit door Pamela or virtue rewarded (1740), Clarissa or the history of a young lady (1747-'48), History of Sir Charles Grandison (1753). Voor de invloed van Richardson op Wolff en Deken: cf. H.C.H. Moquette, Over de romans van Wolff en Deken, beschouwd in verband met de romantische scheppingen van Richardson (Rotterdam 1898).
Henry Fielding (1707-1754) werd het eerst bekend als parodist van Richardson's Pamela. Zijn hoofdwerk is Tom Jones (1749), in hetzelfde jaar hier vertaald.

[p. 36]

vertaald en vervolgens ook De Genlis, Radcliffe, Wieland¹⁶ en vele anderen. We zien, dat niet weinig van de buitenlandse romanschrijvers, die we in onze inleiding als min of meer direkte voorlopers van de historische roman hebben leren kennen, in ons land in vertaling bekend waren. Wat de oorspronkelijke werken betreft, zijn er enkele tot in onze tijd bekend gebleven, zoals die van Wolff en Deken, Kist en Loosjes, maar daarnaast was er nog een grote en populaire massaproduktie. Deze familie-, klooster-, spook-, ridder-, rover- en avonturengeschiedenissen, die geweldig in trek waren, zijn vrijwel spoorloos verdwenen; Schotel geeft er een aantal titels van.¹⁷

Het genre tenslotte, dat zo'n grote invloed heeft gehad op het ontstaan van de historische roman, met name bij Scott, namelijk de romance, is ook in ons land vertegenwoordigd.¹⁸ Evenals in de andere genres werd ook op dit gebied voornamelijk nagevolgd en min of meer vrij vertaald. In de romancen vinden we eenzelfde vage ‘gothische’ sfeer als men ook kan aantreffen in de Engelse ‘historisierende’ roman¹⁹ en in het ridderdrama en de ridderroman van de Duitse Sturm und Drang. In ons land is Feith's Alrik en Aspasia (1782) één der vroegste voorbeelden van zo'n ridderromance. Bij Feith's opvatting van de middeleeuwen speelde het didaktische een grote rol: de middeleeuwen waren voor hem de tijd, waarin men bij de ridder en zijn geliefde zuivere trouw en onbezweken liefde kon aantreffen. Men roemde de beschrijving van het ‘Gothische slot’ in deze romance²⁰. Belangrijker romancedichters waren Staring en Bilderdijk.

16 Cf. boven, resp. pag. 14, 20 en 17 vlg.

17 Cf. G.D.J. Schotel, Vad. Volksb., pag. 212 vlg.; deze geeft titels als: Historie van de hoofse Jonker; De Hollandse Amazone; De wonderlijke lotgevallen van twee Broeders en een Zuster, zijnde geboren Hagenaars; Levens der Aardsrovers en Moordenaars, bestaande in wonderlijke gevallen en nooit gehoorde gruwelstukken, etc. etc.

18 Cf. A. Zijderveld, De romancepoëzie in Nederland van 1780-1830 (A'dam 1915).

19 Cf. boven, pag. 20 vlg.

20 Cf. A. Zijderveld, De romance poëzie in Nederland; deze vermeldt dit oordeel van een tijdgenoot (pag. 68).

[p. 37]

Staring begon in 1785 geheel in de trant van Feith met zijn Emma en Adolph, later bewerkt tot Adolf en Emma, met scherper plaatsen tijdaanduiding²¹. In de jaren negentig hield de invloed van Feith op en kwam Staring geheel anders dan zijn vroegere voorbeeld tegenover de middeleeuwen te staan. Hij zag en waardeerde er nu de bewogenheid en de rijkdom aan tegenstellingen in. Zijn betekenis voor het genre bestaat hierin, dat hij geschiedenis en overlevering als bron erkende. Maar hij werd in zijn visie op het verleden toch bepaald door de ideeën der Verlichting en speelde een spel met de gestalten van het volksgeloof²². Bilderdijk's eerste romance, Olinde en Theodoor, ook van 1785, is een ridder- en liefdesgeschiedenis, waarin alleen enkele uiterlijkheden aan de ‘riddertijden’ herinneren²³. In zijn eerste romance met nationale middeleeuwse stof, Graaf Floris IV (1803), waarvoor hij de stof ontleende aan Melis Stoke, zien we een groter aandacht voor datering en lokalisering, alsmede voor de beschrijving van de entourage. Van aanvoelen van een eigen tijdssfeer is echter niet veel te bespeuren.²⁴

Om het beeld van het doordringen van historische stof in de verschillende literaire genres volledig te maken, kunnen we nog wijzen op figuren als Loots, Helmers en Tollens. Zij grepen naar dergelijke stof, omdat het verleden voor hen zo'n sterke tegenstelling betekende met de eigen tijd van nationale vernedering; hun historische instelling was evenwel zeer zwak. Steeds is het historische slechts de achtergrond voor het tonen van deugd en moed, van gevoel en hartstocht, als men zich tenminste niet het bijbrengen van droge feitenkennis ten doel stelt.

21 Cf. A. Zijderveld, ibidem, pag. 93.

22 Cf. A. Zijderveld, ibidem, pag. 99-100.

23 Cf. A. Zijderveld, ibidem, pag. 107.

24 Cf. A. Zijderveld, ibidem, pag. 174.

II. Adriaan Loosjes

In het voorgaande kwamen we reeds terloops de naam tegen van Loosjes als auteur van een drama over Hugo de Groot²⁵. Men heeft Adriaan Loosjes²⁶ wel de auteur van de eerste historische roman

25 Cf. boven, pag. 34, noot 5.

26 Voor de gegevens over Loosjes gebruikten we: M.H. de Haan, Adriaan Loosjes (Utrecht 1934), diss. Leiden.

[p. 38]

genoemd²⁷, ten onrechte evenwel. Weliswaar schreef hij enkele romans die spelen in het vaderlandse verleden²⁸, maar wij zullen zien, dat we Loosjes niet als de schepper van de ‘eigenlijk’ historische roman kunnen beschouwen.

Adriaan Loosjes kwam intussen geenszins onvoorbereid tot het schrijven van zijn romans, die in het nationale verleden spelen. Al vanaf zijn eerste, pastorale en idyllische werk, waarvan een Gessneriaanse gevoeligheid in zijn gehele oeuvre bewaard zou blijven, had hij historische stof gebruikt. Het zwaartepunt werd echter verder in de richting van het historische verlegd, toen hij zijn dialogiserende romans ging schrijven, een soort ‘vies romancées’, voorgesteld in dialogen en taferelen, zoals Frank van Borselen en Jacoba van Beijeren (1790), Charlotte van Bourbon (1792) en Huig de Groot en Maria van Reigersbergen (1794). Ze komen voort uit dezelfde weke gevoeligheid en behoren tot dezelfde kategorie van het sentimentele als de pastorale. De liefde is het voornaamste onderwerp. Jacoba van Beieren heet b.v. ‘de tederste vrouw op aarde’ en is door haar overgevoeligheid voorbestemd om aan de liefde ten onder te gaan. Beter indruk van het ‘historische’ gehalte is nauwelijks te geven! Opmerkelijk is de bijzonderheid²⁹, dat Jacoba aan het eind van haar leven nog even wordt verkwikt door een wandeling naar Haarlem, waar zij de uitvinder van de boekdrukkunst de hand kan schudden. Deze naïeve manie om de held met beroemde persoonlijkheden in aanraking te laten komen is karakteristiek voor Loosjes³⁰. We vinden overigens hier duidelijk de sporen van de arcadia, het vanouds inheemse genre dat de beschrijving geeft van een speelreisje, waaraan velerlei historische en topografische bijzonderheden worden vastgeknoopt³¹.

Mejuffrouw De Haan noemt de dialogiserende romans zeer zwak, maar beschouwt ze als zeer vroege nationale historische romans, wat de vorm betreft geschreven in navolging van Meissner's Bianka Capello. Zij veronderstelt zelfs dat deze auteur, wiens werk door Loosjes veel is vertaald en uitgegeven, hem op het idee heeft gebracht

27 Winkler Prins encyclopedie⁶ dl. 16: art. roman, pag. 106, kolom 2.

28 De ‘Levens’ van Maurits Lijnslager (1808), Hillegonda Buisman (1814), Robbert Hellemans (1815) en Johannes Wouter Blommesteijn (1816).

29 Cf. M.H. de Haan, Adriaan Loosjes, pag. 77.

30 Ibidem, pag. 84-85.

31 Loosjes beoefende trouwens ook zelf met ijver dit genre: in 1804-1805 schreef hij twee arcadia's: Hollandsche Arkadia of wandelingen in de omstreken van Haarlem en Katwijksch Zomertogtje; cf. M.H. de Haan, Adriaan Loosjes, pag. 103 en 109.

[p. 39]

van de historische roman, en dus van de Lijnslager.³² De kritici onder zijn tijdgenoten zagen intussen in het verwerken van historische stof in romanvorm niets opzienbarends of zelfs maar nieuws³³. Praktisch alle genres werden immers met historische stof beoefend? Loosjes zelf had, behalve de dialogiserende romans, ook al toneelstukken met vaderlandse stof op zijn naam staan, zoals het ‘burgerspel’ in verzen De Vlucht van Huig de Groot (1785) en het ‘heldenspel’ De Watergeuzen (1790). Nog in 1808 kwam zijn drama Kenau Hasselaar of de Heldin van Haarlem uit, en in 1810 Albrecht Beiling.

We zullen ons nu nader hebben bezig te houden met de zogenaamde historische romans van Loosjes om onze bewering, dat hij niet mag gelden als schepper van de historische roman, waar te maken. We kiezen de oudste en bekendste roman uit de serie ‘Levens’: Het Leven van Maurits Lijnslager³⁴. Dit werk verscheen, zoals gezegd, in 1808, dus zes jaar vóór Scott's eerste roman, Waverley. In het voorbericht vinden we een belangwekkende uiteenzetting van Loosjes. We lezen er:

Ik heb mij, ter opbeuring van mijn geest over de zware rampspoeden, die mijn geteisterd Vaderland blijven treffen, verplaatst in deszelfs blinkendst, zoal niet gelukkigst, tijdperk: het tijdperk, toen het, na afschudding van het Spaanse juk, zijn Vlag in alle wereldzeeën geëerbiedigd zag; (...)

Maar niet alleen opbeuring van een bedroefde geest is het doel; hij wil ook

het echt karakter van de oude Hollander in een zo eerbiedwaardig, in een zo bevallig daglicht stellen, dat het deze of gene zou opwekken tot een edele naijver, om de voetstappen der vaderlijke zeden te drukken, en de moederlijke deugden na te volgen.

Hij heeft zijn figuren uit de ‘gelukkige middelstand’ gekozen en ze zo ver buiten kerkelijke en staatkundige twisten gehouden als maar mogelijk was. Hij heeft ze in kennis gebracht met ‘enige’ bekende en beroemde personen en zoveel mogelijk ‘de toenmalige zeden

32 We zagen reeds eerder (boven, pag. 18, noot 39), dat Meissner een navolger is van Wieland, en tevens, dat de waarde van zijn werk niet erg hoog wordt aangeslagen. Als Loosjes op zijn beurt Meissner heeft nagevolgd, moeten we hem dus in hetzelfde perspektief als deze zien en zijn werk uiteindelijk tot het voorbeeld van Wieland herleiden.

33 De beoordeling van de Maurits Lijnslager in de Vaderlandsche Letteroefeningen van 1808 zwijgt geheel over dit aspekt.

34 We citeren en verwijzen naar: Het Leven van Maurits Lijnslager (Haarlem 1814, 2e druk).

[p. 40]

en gebruiken in het oog gehouden’, waarbij hij zich verontschuldigt, dat zijn werk daardoor misschien een wat ‘ouderwets’ aanzien heeft gekregen, maar hij hoopt, dat de hoedanigheden der personen dat bezwaar zullen opheffen.

Uit deze voorrede kan men verschillende konklusies trekken, die zich bij de lezing van het werk zelf allerminst zouden opdringen. Uit Loosjes' eerste mededeling zien we, dat het schrijven van dit werk voor hem een vlucht uit de eigen rampzalige tijd betekende. Op zichzelf is dit ‘romantisch’; gekombineerd met de tijd van verschijnen van het boek roept het onmiddellijk de gedachte aan de Romantiek op. We zullen evenwel zien, dat het werk zelf allerminst de trekken van de Romantiek vertoont³⁵. Het is geheel en al bepaald door de Verlichting, zoals Koopmans in zijn artikel over dit werk duidelijk heeft uiteengezet³⁶. Weliswaar merkt mejuffrouw De Haan terecht op, dat Loosjes' relaties met het sentimentele bij Koopmans niet tot hun recht komen³⁷, maar ook dit sentimentele is inherent aan de Verlichting.³⁸

De tweede doelstelling, die Loosjes in zijn voorbericht noemt, is in de roman vrijwel alles-bepalend: het karakter van de ‘oude Hollander’ wordt in een wel bijzonder eerbiedwaardig licht gesteld, d.w.z. toegerust met alle goede Verlichtings-eigenschappen, terwijl natuurlijk niets van de oud-vaderlandse kracht en rondheid verloren gaat.³⁹ Zeer interessant zijn overigens de eigenlijk verontschuldigende

35 We kunnen het dan ook niet met Van Eyck eens zijn, die in de Maurits Lijnslager de idealistisch-didaktische schakering van de Romantiek ziet, zij het dan, dat deze volgens hem in zo sterke mate overheerst, dat de uitdrukking van het specifiek romantische gevoel ‘zo goed als afwezig schijnt’. Van Eyck beroept zich voor de indeling van de Lijnslager bij de Romantiek erop, dat de droombevrijding uit het benauwende heden immers Loosjes' eerste doel was (cf. Inleiding bij: Aarnout Drost, Hermingard van de Eikenterpen, Amsterdam 1939, pag. II-III). Van Eyck begaat hier volgens onze mening de fout, dat hij een psychologisch(-romantisch) verschijnsel, dat men in alle tijden kan waarnemen en dat in de Romantiek slechts één faktor is uit een heel komplex, vereenzelvigt met dat komplex, de Romantiek, zelf.

36 Cf. J. Koopmans, Letterkundige studiën over de 19e eeuw, pag. 1-46: ‘Maurits Lijnslager en z'n ideaal burgerschap’. Koopmans geeft vele voorbeelden, waaruit blijkt hoezeer Loosjes' gouden eeuw Verlichtings-projektie was.

37 Cf. Adriaan Loosjes, pag. 163-164.

38 Cf. G. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde ('s-Hertogenbosch 1950), dl. III, pag. 8.

39 Als Maurits voor het eerst alleen een verre reis naar Italië zal maken, toont vader Lijnslager zich duidelijk verlicht pedagoog:

Vader Lijnslager sprak niet veel over de reis, zo, omdat hij, als in zijn jeugd veel gereisd hebbende, er niet veel zwarigheid in stelde, als ook, omdat hij het nadelig oordeelde bij zijn vrouw aandoeningen op te wekken, die tot niets anders konden dienen, dan alleen, om de moed van Maurits neder te slaan en een schadelijke weekhartigheid te veroorzaken. (...) Hij behoorde niet tot die vaders, welke door het dikwijls herhalen van vermaningen dezelve van haar kracht beroven, maar handelde hij met zijn zoon over ernstige en godsdienstige onderwerpen, dan deed hij alles met zoveel nadruk en warmte van gevoel, dat zijn woorden een diepe indruk in deszelfs ziel achterlieten (dl. I, pag. 44-45). (...) Hij ging nu over, om Maurits te waarschuwen tegen de verleidingen der vrouwen in gewesten, waar het klimaat medewerkt, om de drift jegens de andere sekse heviger te doen ontvlammen, en de grootste losheid en ongebondenheid der zeden veelvuldige aanlokselen, en schadelijke voorbeelden geven, terwijl tevens de jongeling geheel zonder ouderlijk toevoorzicht of dat van vrienden, in welker goedkeuring hij belang stelt, zich niet zeldzaam vrijheden veroorlooft, die hij naderhand, of door ziekten of door een treurig naberouw te deerlijk boeten moet. (...) ‘Lieve Maurits! Zoëven sprak ik van de gevaren, die een reizende jongeling bedreigen; zulke gevaren namelijk, waartegen de menselijke voorzorg baten kan, want over de zodanige, die van het beloop der dingen en de toelatingen of bepalingen der Goddelijke Voorzienigheid afhangen, en buiten onze macht gesteld zijn, moet men zich zo weinig mogelijk bekommeren. (...)’ (pag. 45-46).

Verder moet Maurits te allen tijde een echt Hollander blijven:

‘bedenk, dat gij een geboren Amsterdammer zijt. Bedenk, dat deze stad alleen door spaarzaamheid, vlijt, goede trouw en standvastigheid de grootste koopstad van de gehele wereld geworden is en dat nog lang blijven zal, als overdaad en weelde haar niet bederven. (...) De echte Hollander, Maurits, is zedig en bezadigd.’ etc. etc. (pag. 48).

[p. 41]

opmerkingen over zijn streven de figuren in hun eigen tijd te plaatsen. De resultaten van dit streven zijn weliswaar voor de lezer niet zeer opvallend - er is meer sprake van vermelding van verschillende wetenswaardigheden, dan dat de figuren duidelijk bepaald zouden worden door hun tijd.⁴⁰ Maar het streven, door de auteur zelf vermeld, valt althans te herkennen, en is zeker een punt van verwantschap met de latere schrijvers van ‘echte’ historische romans. Die

40 We kiezen hier een willekeurig voorbeeld om te laten zien hoe gemakkelijk Loosjes zijn historische figuren kneedde naar een sentimenteel en pathetisch model. Een zekere signor Durazzo, een Italiaanse relatie, vertelt Maurits en anderen, hoe hij zelf nog de grote Andrea Doria heeft meegemaakt, de verlosser van Genua, wiens woorden hem ‘diep, onuitwisbaar in het hart zijn gezonken’. Doria had tegen de toen nog kleine Durazzo als volgt gesproken:

‘Jongen, indien gij mijn zoon waart (maar God heeft mij die allen ontnomen), zou ik u bij deze sabel, die de kop van zo menig zeerover op de Barbarijse kust gekloofd heeft, en mij op mijn tocht voor Goletta vergezelde, doen zweren, dat gij het heil van het Genuees gemenebest tegen alle uit- en inheemse vijanden, tot Uw laatste droppel bloed zoudt beschermen en dan...dan zou ik als een waar Genuees mijn ogen geruster toeluiken...’ ‘O, mijne vrienden! Ik zag, toen hij dit sprak, hoe de tranen in zijn ogen blonken, en een rolde er op zijn grijze baard.’ (Dl. I, pag. 249).

[p. 42]

zouden het zich immers, in het voetspoor van Scott, tot een grote verdienste rekenen, als ze erin slaagden hun werk de kleur van het verleden te geven, een verdienste, waarvoor men geen verontschuldiging behoefde te vragen!

Fataal en beslissend schiet Loosjes evenwel tekort in de eigenlijke bouw van zijn roman en in de mislukte poging het historische daarin een plaats te geven.

De roman valt feitelijk uiteen in twee stukken, die slechts tamelijk losjes verbonden zijn. Het eerste is in hoofdzaak een soort reis- en vormingsroman met enkele avontuurlijke episoden. Loosjes geeft enkele bijzonderheden uit de jeugd van Maurits Lijnslager, waaruit we zowel zijn vastheid van karakter als de verstandige opvoeding door zijn ouders, vooral zijn vader⁴¹, leren kennen. Op zijn achttiende jaar zal hij een reis naar Italië gaan maken, die zowel dient om een zaak af te handelen als om zijn opvoeding te voltooien. Als hij in Rotterdam bij een relatie, de heer Van Vliet, een afspraak gaat maken voor de zeereis, leert hij de dochter des huizes Maria kennen, op wie hij direkt verliefd wordt. Zij van haar kant lijkt hem ook niet ongenegen, maar ze is in haar gehele optreden zeer preuts. Zo gaat hij dan, vol verwachting van de reis en met het gelukkige gevoel, dat hij - slechts tijdelijk - een meisje achterlaat, dat hem bemint. Deze reis dient om hem in kontakt te brengen met nieuwe landstreken en allerlei belangwekkende mensen, en om zijn kennis, kritisch vermogen en levenservaring te vergroten. Maar tegelijk moet aan hem worden gedemonstreerd, hoe hij als Hollander, ja Amsterdammer, overal onbetwist een representant is van de voortreffelijkste natie in Europa, en ook als zodanig wordt erkend⁴² door de voortreffelijk-

41 Cf. boven, pag. 40-41, noot 39.

42 In dl. I, pag. 167 vlg. wordt de ontmoeting beschreven met een onbekende, die weldra Galileï blijkt te zijn. Deze zegt:

‘Zijt gij een Hollander? O ik wenste, dat het God behaagd had mij in dat land te laten geboren worden!’
(...)
‘Maar in Holland is iets te vinden, dat men vergeefs in Italië zoekt.’ Maurits Lijnslager. (Enigszins verwonderd.) ‘Wat, Signore!’ De onbekende ‘De vrijheid van onderzoek, en om mijn gevoelens, althans over natuurkundige onderwerpen, vrijuit en openhartig te mogen zeggen. Hier, hier moet men zo voorzichtig zijn, of men loopt gevaar van de Heilige Inquisitie...’ etc.

Wij geven nog één van de vele voorbeelden;
Maurits ontmoet een oude man, met wie hij over de oudheden van Italië spreekt.

Lijnslager. (...) Wat uw gevoelens betreft over de vrijheid - o het is er zoverre af, dat mij die gevoelens belachelijk zouden schijnen, daar ik geboren en opgevoed ben in een Republiek, die, nog geen vijftig jaar geleden, voorbeelden heeft opgeleverd van heldenmoed en vrijheidsliefde, die wel vergeleken mogen worden bij die van Uw oude Romeinen...
De oude man. - O, dan zijt gij een Hollander...
Lijnslager. - Dat ben ik, Signore, en daar stel ik mijn eer in.
De oude man. - Daar moogt gij trots op zijn...etc. (dl. I, pag. 205).

[p. 43]

sten onder de buitenlanders, die hij ontmoet. Hij is dan ook een waardig vertegenwoordiger van de natie, gelovig, maar in het minst niet fanatiek, doortastend en belangstellend, altijd redelijk, maar niet minder gevoelig en liefderijk. Gunstig steken deze eigenschappen dan ook af tegen allerlei uitingen van despotisme, bijgeloof en benepen katholicisme, waarmee hij te maken krijgt.⁴³ Naar gewoonte laat Loosjes zijn held in kontakt komen met verschillende beroemde persoonlijkheden, maar hoewel ze hem verschillende dingen kunnen leren, handhaaft Maurits zonder moeite zijn superioriteit van karakter tegenover een Van Dijck, een Milton, een Rubens. Ook als het avontuurlijk gaat worden, staat Maurits zijn mannetje en hij weet bij een tweetal overvallen de aanvallers onschadelijk te maken, om daarna weer zijn menselijkheid te tonen!

Slechts éénmaal dreigt Maurits te struikelen, als hij onder de bekoring geraakt van een schoon Italiaans meisje. Maar zeer snel, reeds enkele uren na de eerste ontmoeting aan een maaltijd, waaraan ook de vader van het meisje en Van Dijck aanzaten, komt hij weer tot zichzelf en wordt hij de gedachte aan zijn Maria weer trouw. Erger is de toestand van de aantrekkelijke Italiaanse, die bijna tot waanzin

43 We kiezen hier een passage, waarbij Lijnslager op de terugreis door Duitsland een kartuizer klooster bezoekt met een katholiek reisgenoot.

Lijnslager. Hoe is het mogelijk, dat de mens zich ooit in het hoofd gehaald heeft, dat hij door zichzelf zo allerdeerlijkst te pijnigen, aan het oogmerk van God beter zou voldoen, dan door een redelijk genot van de ruime gaven der schepping (dl. II, pag. 53).

Bij het bezoek aan Keulen, enkele bladzijden verder, waar de reizigers kennis maken met een bloeiende relikwieën-verering, kan Loosjes nog eens alle registers opentrekken.

[p. 44]

vervalt, als de zo hevig-begeerde Hollander retireert. Toch heeft de geschiedenis ook voor Maurits een onplezierige nasleep, want een medeminnaar in Holland komt ze te weten en draalt niet ze over te brieven aan Maria en haar vader. Het heeft dan na Maurits' terugkeer heel wat voeten in de aarde, voordat alles weer in orde is gekomen door Maurits' oprechtheid en ook door zijn edelmoedigheid tegenover de medeminnaar in kwestie. De skrupules van Maria zijn niet gering, al is het duidelijk, dat ze Maurits bemint...

De ‘handeling’ van dit eerste gedeelte van de roman, de beschrijving van de reis, wordt in de allereerste plaats op gang gehouden door Maurits' lust om in Italië verschillende plaatsen te bezoeken. Loosjes geeft vele bijzonderheden van topografische en historische aard; als auteur van verschillende arcadia's voelde hij zich op bekend terrein.⁴⁴ De beschrijving van deze bijzonderheden blijft evenwel zonder uitzondering oppervlakkig.⁴⁵

Met dit al heeft toch het eerste gedeelte van het werk een zekere struktuur; het is een reis- en opvoedingsroman met enkele ‘spanning’-verwekkende motieven: het ontstaan van Maurits' liefde voor Maria, het korte intermezzo van het ‘avontuurtje’ in Italië, een paar overvallen.

Het tweede gedeelte, dat zich in het vaderland afspeelt, kenmerkt zich echter door een volslagen gebrek aan gestalte. Het wordt slechts enigszins bijeengehouden door het verhaal, eerst van het moeizaam tot stand komen van de gelukkige vereniging van Maurits en Maria,

44 Cf. boven, pag. 38.

45 We kiezen een passage uit dl. I:

Enige dagen onthielden zich de reisgenoten te Bologne en bezagen alle de merkwaardigheden. Zij bezochten onder anderen het klooster der Olivetaner monniken van St. Michiel de Bosco, toen een der prachtigste kloosters van Italië, van waar men een alleruitstekendst uitzicht heeft over de stad en de landstreek Bologne. Zij bewonderden daar, behalve de voortreffelijke voorhoven, in het klooster zelf de grote schat van schilderijen door Guido en de Caracci's vervaardigd. Het werk van één uit het laatstgenoemd geslacht, dat der beroemde Caracci's, bewonderden zij mede in de Domkerk, waar boven het altaar de Boodschap aan Maria meer dan levensgroot was afgebeeld...etc. (dl. I, pag. 179). Zij lieten ook de uitmuntende zijdemolens niet onbezocht, welke door het water gedreven werden. Daar zagen zij, dewijl zich Maurits door een zeer ruime gift in een der fabrieken de toegang baande, een groot rad vele honderden haspels met zijde in beweging brengen. Lijnslager beschouwde deze en alle andere buitenlandse fabrieken met een zeer waarnemend oog, om zo mogelijk zijn vaderland met kundigheden te verrijken. etc. (dl. I, pag. 181).

[p. 45]

en daarna van hun - weinig bewogen - huwelijksleven. Maurits blijft allerlei beroemde persoonlijkheden ontmoeten, maar het zijn slechts marionetten, die sprekend optreden en verhandelingen houden en verder hun waardering aan de altijd voortreffelijke Lijnslager niet onthouden: we zien zo o.a. Vondel⁴⁶, Camphuysen, Leeghwater en De Ruyter. Ongetwijfeld wilde Loosjes hier een breed panorama geven van het leven der zo bewonderde voorvaderen, maar hij was volslagen onmachtig om figuren te scheppen, die ook maar een schijn van leven vertoonden. We zeiden, dat zijn personages verhandelingen houden; spreken kan men het immers niet noemen, als ze bijwijlen zinnen van een halve bladzijde uiten over liefde en staat, over geloof of over stedeschoon.⁴⁷ Loosjes laat ook zelden iets zien van het zeventiende-eeuwse leven; hij beeldt zelden een gebeurtenis rechtstreeks uit, maar laat ze vertellen⁴⁸. In alle opzichten mist zijn

46 Cf. A. v. Duinkerken, Het tweede plan (Amsterdam 1945), pag. 121 vlg. Deze besteedt ruime aandacht aan Loosjes' voorstelling van Vondel (in het opstel ‘Adriaan Loosjes’, pag. 102-134).

47 We citeren hier als voorbeeld een zekere Signor di Braga, een Portugees koopman, die Maurits in Italië heeft ontmoet; het is een willekeurig en geenszins extreem voorbeeld.

Dat geloof ik gaarne, maar, in uw land, in uw gemenebest, worden de mensen nu opgevoed, om mensen te zijn, om hun zedelijke en verstandelijke vermogens, naar behoren, te gebruiken, en daardoor nuttig aan de staat te kunnen wezen door hun bedrijf, koophandel of zeevaart; maar in landen, waar het onmogelijk is, dat de mensen hun waarde gevoelen - ja waar alles aangewend wordt, om die uit te blussen, is het belang van de vorst en van de adel, om het gevoel van de waarde der menselijkheid te laten slapen - want hoe dommer, hoe ondeskundiger het volk gehouden wordt, des te beter laat het zich als lastdieren besturen’ (dl. I, pag. 216).

48 Op deze manier verwerkt hij ook anekdotische gegevens in zijn boek; een voorbeeld hiervan is, dat hij Vondel zelf aan Maurits laat vertellen, hoe de dichter op het bericht van zijn vrouw, dat Maurits stervende was, antwoordde: ‘laat hem maar sterven, ik belui hem vast’ (dl. III, pag. 100). We hebben hier waarschijnlijk wel invloed van het klassicistische drama op de roman bouw: het ‘bodeverhaal’ in plaats van de direkte voorstelling; bovendien is de roman verteld vanuit Maurits en de auteur kon het moeilijk waarschijnlijk maken, dat Maurits bij zulke gelegenheden persoonlijk aanwezig was. Maar ongetwijfeld is dit toepassen van ‘regels’ van het (klassicistische) drama op de roman een nadeel. Dat bij Loosjes drama en roman dicht bij elkaar stonden, blijkt behalve uit de dialogiserende romans (cf. boven, pag. 38) ook uit het feit, dat hij op vele plaatsen in de Lijnslager plotseling overgaat tot het schrijven in dialogen (cf. b.v. boven, pag. 42, noot 42). Men treft dit verschijnsel trouwens regelmatig aan in de 18e-eeuwse literatuur.

[p. 46]

boek aanschouwelijkheid. Op een enkele plaats heeft hij even aandacht voor het uiterlijk; het kostuum van Maurits wordt, als hij zich met zorg kleedt om een goede indruk te maken op Maria, die hij pas heeft ontmoet, met enige uitgebreidheid beschreven. Maar dit is het meest uitgewerkte voorbeeld, dat we zouden weten aan te wijzen⁴⁹. Het historische element wordt behalve door het opvoeren van historische personen en het verwerken van anekdotisch-historische gegevens verder gevormd door de beschrijving van bijzonderheden en gebruiken zoals die te pas komen bij tafelen, drinken of feesten⁵⁰. De auteur vermeldt hier steeds plichtsgetrouw bij: zoals toen gebruikelijk was! Hij geeft ook bijzonderheden over handel en industrie en vele andere zaken, steeds in redenerende trant. Alles wordt evenwel zo zeer beschouwd vanuit het standpunt van de bewonderende, maar uit zijn eigen mentaliteit interpreterende vertegenwoordiger der Verlichting, dat er naar de geest geen sprake is van waarheidsgetrouwheid.

Loosjes heeft op eigen houtje geprobeerd verschillende elementen, zoals de historische en topografische gegevens alsmede de struktuur-elementen van verschillende romantypen, te versmelten, maar zijn artistieke persoonlijkheid was hiervoor bij lange na niet sterk genoeg en het geheel ontbreken van een levende persoons-verbeelding houdt alle leven ver van dit werk. Het gemis aan een traditie, die hem in technisch opzicht de weg had kunnen wijzen en de mogelijkheid had kunnen verschaffen om het historisch element in een duidelijke ro-

49

Hij zorgde, dat zijn platgerande hoed terdeeg werd afgevaagd en liet zelfs een nieuwe vederbos kopen. De beste brede kantendas, die hem zijn moeder had medegegeven, deed hij om de hals, en hij schikte en herschikte dezelve met groter zorg dan gewoonlijk. Hij trok een wambuis aan van rode zijde en sloeg daar over een blauw satijnen mantel, en een geborduurde gordel om het lijf. Lang was hij bezig, eer de linten maar enigszins naar zijn smaak van zijn knieën fladderden, en nu zat de ene, en dan de andere roos op zijn schoenen niet naar zijn zin (dl. I, pag. 29).

50 Uitvoerig weidt Loosjes b.v. uit over de bruiloftsmaaltijd van Maurits en Maria:

Naar het toenmalig algemeen gebruik en bij de meer en meer ontwakende lust voor de Dichtkunst, hadden zich ook verscheidene der aanzittende gasten van gedichten voorzien, die op een zedige of op een boertige toon gestemd waren (...) onder het zingen van dit liedje (een wat weelderig liedje van Van Dijck) werd bij verscheidene toespelingen door vele der gasten hartelijk gelachen: sommige der vrouwen zelfs betoonden dat zij er niet zeer door ontsticht werden (dl. II, pag. 297-298).

Loosjes wil hiermee natuurlijk de veel losser toon van die tijd demonstreren, zij het dan, dat hij het liedje zelf geenszins opneemt of ook maar parafraseert...

[p. 47]

manvorm te verwerken, heeft hem parten gespeeld. Na wat we in onze inleiding hebben gezien over de voorlopers van Scott in Engeland⁵¹ en over Wieland⁵² is het duidelijk, dat we Loosjes niet kunnen beschouwen als een pionier van de historische roman in de Europese letterkunde. In onze vaderlandse letteren blijft hij echter als een wegbereider, lang voordat de golf van navolgingen van Scott opkwam, onze aandacht en in zeker opzicht ons respekt verdienen. Als men de doelstellingen, die Loosjes had, zwaarder laat wegen dan wat er in de uitwerking van terecht kwam, kan men de Maurits Lijnslager zelfs tot de historische romans in eigenlijke zin rekenen. Maar het tekort aan kapaciteiten van de auteur, en de ideeënwereld waaruit hij stamde, maakten het bereiken van het gestelde doel, het doen herleven van een historische periode, onmogelijk. Intussen valt het historisch gehalte van vele latere werken, die op dat van Loosjes een goedomlijnde romantechniek vóór hadden, alsmede een groot voorbeeld in Scott, zeker niet hoger aan te slaan. Maar door het handig profiteren van de mogelijkheden van het gekozen genre wist bijvoorbeeld een Van Lennep toch meer de illusie van leven te geven en althans onvergelijkelijk veel meer de aandacht gespannen te houden.

51 Cf. boven, pag. 20-21.

52 Cf. boven, pag. 17-19.

III. Bruno Daalberg

Knuvelder⁵³ brengt bij de bespreking van de kwestie, of de Maurits Lijnslager als de eerste historische roman in onze literatuur moet worden beschouwd, ook Daalberg's Willem Hups in het geding. Dit boek, in 1805 verschenen, speelt immers in de zeventiende eeuw? Er is evenwel geen reden om deze fantastische en satirische geschiedenis als historische roman te betitelen. Het verleden is er volkomen décor in, en komt in feite in plaats van het vagere ‘er was eens’ van een sprookje. Voor een inhoudsopgave van dit verhaal over de kuiper Willem Hups, die het hoedje van Leander in bezit krijgt, dat hem onzichtbaar kan maken en naar elke gewenste plaats vervoeren, waardoor hij eerst tot aanzien en daarna tot verderf komt, verwijzen we naar Koopmans⁵⁴. Deze geeft ook algemene beschouwingen over

53 Cf. G. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde ('s-Hertogenbosch 1950), dl. III, pag. 136.

54 Cf. J. Koopmans, Letterk. stud. 19e eeuw; hfdst. ‘Van Kist tot Daalberg’; daarin pag. 122-125.

[p. 48]

de auteur Bruno Daalberg, pseudoniem van Petrus de Wakker van Zon.

Daalberg maakt rijkelijk gebruik van zijn spitse talent om zijn geestig-scherpe visie op menselijke eigenschappen en instellingen te geven. Hij doet dit evenwel in een vaak omslachtige en soms slordige stijl, en hij komt niet tot het scheppen van levensware karakters. Men proeft uit de tekening van de figuren de scherpe mensenkennis, vooral de kennis van de zwakheden der mensen, die de auteur bezit, maar zijn figuren blijven konstrukties. Hij toont ook geen sympathie voor hen: Koopmans wees terecht op zijn typerende ‘harteloosheid’ tegenover zijn kreaturen. Wij geven ter adstruktie van één en ander een citaat, waaruit ook zonder meer blijkt, dat de ‘historische’ situering louter spel is.⁵⁵

‘Was Willem Hups Kuiper?’ ja waarde Lezer! Kuiper was hij: niet meer en ook niet minder. Dit takelt af in uw verbeelding, nietwaar omtrent de eerste Held der Geschiedenis voorhanden? ‘Maar waar zo? in Amsterdam? of ten minste in Rotterdam? en dan nog hopen wij Deken van 't achtbaar Kuipersgilde?’ Niets van dit alles! te Oudewater! ‘En leeft dan uw Oudewaterse Kuiper nog?’ Ik verzoek excuus, Lezer! Willem Hups is lang dood en begraven: en dit hoorde zo; want, behalve dat hij er te vroeg toe geboren was, om, naar de mens, nu nog te kunnen leven, zouden wij hem niet hebben doen geboren worden, zo hij nu nog leven kon.
Onze ongelukkige Voorvaders hebben eens een tijd beleefd, die hoogst-noodlottig voor hen was. Het was die van het overrompelen van ons voorheen zo gezegend plekje Lands, door de heerszuchtige Lodewijk de Veertiende, die, zonder andere aanmoediging dan de verzekering, dat hij ons verzwakt Gemenebest, onze door onenigheden deerlijk verscheurde Natie, gemakkelijk zou ten onder brengen - zonder andere reden, dan een barbaarse hoogmoed - zonder ander voorwendsel dan beuzelachtige geschillen, zich deze laaghartige poging welgevallen liet; welke dan ook, met nog een half dozijn andere verrichtingen van soortgelijke aard, zijn naam en zijn Regering bij de zijnen en bij naburige volkeren, als een voorwerp van vervloeking - hem zelf als een gesel Gods hebben doen beschouwen; hoezeer

55 We citeren uit de uitgave van 1805.

[p. 49]

dan ook zijn tijdgenoten hem met vergodende vleierij de titel van de onsterfelijke en grote, de grootste Lodewijk gaven - dingen, die te dikwerf voorvallen, om een ogenblik de stille aandacht des verstandigen tot zich te trekken.
In die tijd, welks duurzaam aandenken met de naam van Franse Tirannie bestempeld is, en nog lang na dezelve, leefde Willem Hups (...) etc. (pag. 2-3).

Er treden in het boek ook enkele historische personen op, maar ze zijn geheel aangepast aan het spel, dat de auteur speelt. Balthasar Becker, voor een kommissie gedaagd om zich te verantwoorden wegens zijn ongeloof in de duivel, wordt tot andere gedachten gebracht door toedoen van het wonderbaarlijke hoedje. Dit zat namelijk op dat moment op het hoofd van ds. Plankius, die het bij vergissing van Hups had meegenomen. Deze dominee, belangrijk personage in het verhaal, had het voor de kou ónder zijn pruik opgezet en zodoende was alleen 's mans pruik zichtbaar, terwijl wèl zijn stemgeluid hóórbaar bleef, en hij zelf zich volkomen onbewust was van de indruk, die zijn zeer gedeeltelijke verschijning maakte. Men konkludeerde daaruit dan ook niet tot zijn aanwezigheid, maar tot die van de Boze zelf, en ook Becker moest daarin wel geloven. Later speelt Hups, als baron in Wenen optredend, zelfs nog een rol in de politiek en zijn optreden ten bate van de Republiek betekent één van zijn laatste goede daden, te midden van vele minder fraaie. Dat Daalberg het te midden van al deze kolder ook met de chronologie niet te nauw nam, blijkt wel uit het feit, dat er zich door toedoen van het hoedje vermakelijke stoornissen voordoen bij de première van Pergolesi's Stabat Mater. Maar Pergolesi werd geboren in 1710 en zijn Stabat Mater is zijn zwanezang (het juiste jaartal is niet bekend; men denkt aan 1735). Het door Daalberg beschrevene speelt echter een vijftig jaar eerder!

Moge dan Loosjes er naar ons inzicht niet in geslaagd zijn gestalte te geven aan het tijdperk, waarop hij zijn aandacht had gericht, de poging daartoe is althans aanwezig, en in sommige opzichten ook een begin van verwezenlijking. In het werk van Daalberg daarentegen vinden we in het geheel geen aandacht voor de historische periode, waarin zijn verhaal zich afspeelt. De konfrontatie met bekende namen verhoogt alleen nog het vermakelijke karakter van de

[p. 50]

vertelling, die uiteindelijk toch leerzaam moest zijn, door aan te tonen hoe een eenvoudig en goed levend mens, met een behoorlijk gezond verstand, door mogelijkheden die hij niet aan kan en door ontwakende eerzucht uiteindelijk in het verderf wordt gestort.