Verbeelding en historie. Verschijningsvormen van de Nederlandse historische roman in de negentiende eeuw

[p. 51]

Hoofdstuk III
Een opwekking tot navolging van Scott

I. De verhandeling van D.J. van Lennep

Op 30 januari 1827 hield prof. David Jacob van Lennep een verhandeling Over het belangrijke van Hollands grond en oudheden voor gevoel en verbeelding¹, die we kunnen zien als een symptoom in ons land van de algemene en intense belangstelling voor Scott's werken, waardoor het jaar 1827 in Europa op literair gebied werd gekenmerkt.² Aan deze verhandeling wordt door verschillende literair-historici grote invloed toegekend.³

David Jacob van Lennep wekt in zijn verhandeling op tot navol-

1 Opgenomen in Magazijn voor Wetenschappen, Kunsten en Letteren, verzameld door N.G. van Kampen (Amsterdam 1827) jg. 7, pag. 113 vlg. Een opsomming van aanwezigen in Nederlands Athenaeum 1853 no. 8, in een herdenkingsartikel, dat Bakhuizen v.d. Brink wijdde aan D.J. van Lennep (Cf. J.M. de Waal, Aernout Drost, pag. 109-110).

2 Cf. F. Baldensperger, La grande communion romantique de 1827: sous le signe de Walter Scott, in Revue de littérature comparée VII (1927), p. 47 vlg.

3 De literatuurgeschiedenissen van Kalff, Stuiveling (Een eeuw Nederlandse Letteren), De Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden dl. VII (De Vooys), Knuvelder (Handboek tot de Gesch. der Ned. Lettk.), alsmede Prinsen, De oude en de nieuwe historische roman, en verschillende monografieën: H. Vissink, Scott and his influence on Dutch Literature, J.M. de Waal, Aernout Drost, A. Hendriks, Willem Hofdijk, besteden in meerdere of mindere mate aandacht aan de Verhandeling.
Het diepst en uitvoerigst ging prof. W.A.P. Smit op de Verhandeling in (kollege 1949). Hij behandelde systematisch de citaten, verwijzingen en suggesties, die David Jacob van Lennep had gegeven en ging na, in hoeverre de gedane suggesties in romans, novellen en dichtwerken zijn verwezenlijkt. Voorts vergeleek hij, n.a.l. van de uitdaging van Van Lennep aan de vaderlandse letterkundigen om een roman over Karel de Stoute te schrijven, die de Solitaire van D'Arlincourt en eventueel zelfs de Quentin Durward van Scott zou overtreffen, deze laatstgenoemde werken met het antwoord op de uitdaging, Eene Kroon voor Karel den Stouten van Mej. Toussaint. Een korte samenvattende beschouwing over deze uitdaging verscheen onder de titel: Een literaire uitdaging in 1827, of Drie romans over Karel de Stoute in Levende Talen (febr. 1957) pag. 9-20.
Op enkele punten maken we met zijn welwillende toestemming gebruik van zijn kollege-aantekeningen.

[p. 52]

ging van Scott. ‘Weinig schrijvers’, zo zegt hij, ‘hebben zich in onze tijd, door hun werken, een meer algemene roem verworven, dan Walter Scott, wiens historische romans gretig gelezen zijn niet slechts door allen, die, bij het lezen, alleen vermaak en uitspanning zoeken, maar ook door hen, die lezen om kennis op te doen, ja door zulken, die, te voren, in deze soort van Romans geen behagen schepten.’ Hij wijst erop, dat het genre reeds zeer oud is: men kan er zelfs de Cyropaedie van Xenophon toe rekenen! Maar op deze soort van romans is terecht vaak aangemerkt, dat ‘het opsieren van de helden der geschiedenis met de kleuren der verbeelding, en het verzinnen van omstandigheden, om hen in een nieuw en vreemd daglicht te plaatsen, verwarring en bastaardij brengt in het veld der geschiedkunde.’

Scott treft dit verwijt echter maar zelden. Over het algemeen geeft hij juist datgene, wat men bij de geschiedschrijvers mist en wat een Barthélemy in zijn Anacharsis⁴ al heeft willen geven: ‘een getrouwe beschrijving der, toen heersende, volkszeden, denkbeelden en gewoonten, in die vorm gegoten, en zó voorgedragen, dat de lezing belangwekkend en onderhoudend zij.’ En als Scott historische personen ten tonele voerde, zorgde hij ‘dezen, overeenkomstig hun bekend karakter, te doen handelen, en men kan zeggen, dat ook hier, doorgaans, de afbeelding getrouw is, getrouwer in sommige opzichten, dan die des geschiedschrijvers, omdat dezen kleinigheden veronachtzaamden, die echter tot het eigenaardige des karakters behoorden, en daarom ook, terecht, door Walter Scott opgemerkt, en in de afbeelding behouden zijn.’

Het genoegen dat men aan Scott's romans beleeft, wordt bovendien nog vergroot, doordat de Schotse schrijver zo meesterlijk de natuur van zijn eigen land weet te schilderen.

Het is dan ook geen wonder, dat Scott's werk een grote opgang gemaakt heeft en dat het veel is nagevolgd. Men zou zich eerder kunnen verwonderen, dat het niet nog méér is nagevolgd, maar deze verwondering verdwijnt, als men zich realiseert hoe ontzaglijk veel studie aan dit soort werk vooraf moet gaan, wil men storende fouten vermijden. Zelfs Scott is dit niet geheel en al gelukt, met name als hij zijn onderwerp niet uit de geschiedenis van zijn eigen land koos.

4 Cf. Van Abkoude, Alphabetische Naamlijst van Boeken (1790-1832) (Amsterdam 1832); deze geeft vertalingen van de Anacharsis uit 1802, 1823 (verkort) en 1825. Cf. voor Barthélemy: boven, pag. 19.

[p. 53]

Zijn navolgers hebben dan ook algemeen ingezien, dat het 't verstandigste is zich te houden aan onderwerpen uit de eigen nationale historie. Onder die navolgers nemen Zwitserse schrijvers een eervolle plaats in; Van Lennep noemt met name Zschokke, die een treffend tafereel van de geschiedenis van zijn land aan het begin van de vijftiende eeuw heeft gegeven.⁵

In ons land, vervolgt dan Van Lennep, heeft zich nog niemand op het voetspoor van Scott gewaagd, maar Loosjes was met zijn Maurits Lijnslager al een ongeveer gelijke weg ingeslagen en had een ‘waarlijk geestige voorstelling van de zeden der Hollandse stedelingen uit de zeventiende eeuw’ gegeven. Het verwondert de spreker, dat men niet beproefd heeft taferelen te geven uit een vroegere periode. Daarbij zou men vooral ook moeten trachten de speciale schoonheid van het Hollandse landschap goed te doen uitkomen, een schoonheid, die nergens wordt overtroffen en die van een geheel uniek karakter is. Uitvoerig weidt Van Lennep hierover uit, met name over de schoonheid van de Hollandse duinstreek. Dàn stelt hij, dat het natuurgenot nog aanmerkelijk wordt verhoogd als men daarmee herinneringen aan lang vervlogen eeuwen verbindt. Hij bespreekt een gehele reeks markante figuren uit de gravengeslachten en uit andere aanzienlijke huizen. Kronieken, verhalen en legenden zijn aanwezig, waaruit degenen, die onze riddertijd willen leren kennen, kunnen putten. Ook de geschiedenis van de vestiging en de uitbreiding van het christendom in deze streken verdient bijzondere aandacht. Vele van de overblijfselen van het verleden zijn verdwenen, maar de verbeelding, geholpen door de geschiedkunde, kan het ontbrekende vergoeden en het verloren gegane weer in alle luister oproepen. De spreker wijst op het schitterende voorbeeld, dat Vondel met zijn Gijsbrecht heeft gegeven, en hij legt er de nadruk op, hoezeer Floris V de moeite waard is bestudeerd te worden, evenals zijn vader, de Rooms-koning, en verder ook de graven uit de twee volgende stamhuizen. Onder het Bourgondische huis verwijdert het toneel der handeling zich echter allengs meer uit Holland, en Karel en Maria van Bourgondië te Gent raken ons reeds minder dan Aelbrecht in 's Hage of Jacoba op Teylingen. De voorstelling van die Bourgondische vorsten kennen we hier overigens al lang in het drama. Tenslotte oppert Van Lennep de mogelijkheid, dat ‘een vaderlands vernuft’ in een roman Karel de Stoute wellicht zo juist zou kunnen voorstellen, dat daar-

5 Cf. beneden, pag. 57.

[p. 54]

door zowel de Solitaire van D'Arlincourt⁶ als zelfs de Quintijn Durward zou kunnen worden overtroffen.⁷

Wat ons in deze Verhandeling opvalt, is naast de grote bewondering voor Scott vooral het gewestelijk chauvinisme van de spreker en zijn voorliefde voor de Middeleeuwen. Het Hollandse landschap en de Hollandse riddertijd hebben zijn grote liefde. Uitsluitend middeleeuwse onderwerpen beveelt hij aan ter behandeling in historische romans à la Scott. Al achtte hij Scott's romans, die in diens eigen land spelen, de beste - en dat betekent dus de romans, die in de zeventiende of achttiende eeuw gesitueerd zijn - al achtte hij ook Loosjes' werk blijkbaar hoog, toch keek hij in eigen land, of liever eigen gewest, bij voorkeur terug naar de romantische Middeleeuwen. De Hollandsche Duinzang, die hij aan zijn Verhandeling toevoegde, toonde hoezeer hij zelf was geïnspireerd door ‘Hollands grond en oudheden’, waarvan de overblijfselen zoveel meer tot ‘gevoel en verbeelding’ spraken dan de stedelijke en veel minder romantische herinneringen aan de zeventiende eeuw...

David Jacob van Lennep heeft door zijn Verhandeling een belangrijke daad verricht en althans in eerste aanleg verschillende der voornaamste auteurs van historische romans in ons land de richting gewezen, die ze hadden te volgen. Men moet er natuurlijk tegen waken de invloed van een dergelijke verhandeling te óverschatten; zij is immers zelf ook een gevolg van de machtige invloed, die Scott juist in dat jaar in geheel Europa begon uit te oefenen,⁸ en die hier ook wel anderszins weerklank zou hebben gevonden. Maar het feit, dat in Nederland al enkele jaren romans van Scott bekend waren,⁹ zelfs in vertaling, en dat toch pas nà en - in verschillende gevallen aantoonbaar - naar aanleiding vàn de Verhandeling historische romans werden geschreven, die duidelijk door de zo warm aanbevolen Scott zijn beïnvloed, getuigt toch wel sterk voor de grote invloed

6 Charles, vicomte D'Arlincourt (1789-1856) was in zijn tijd een gevierd auteur. Zijn Solitaire werd in 1821, het jaar van verschijning, in het Nederlands vertaald, en was beroemd in geheel Europa. De historie is in dit werk slechts aanleiding voor een zeer bewogen en romantisch verhaal.

7 Cf. boven, pag. 51, noot 3.

8 Cf. boven, pag. 51.

9 Als oudste vertaling van Scott noemt Van Abkoude's Alphabetische naamlijst: Valerius (1823); daarna volgen Waverley, Ivanhoe, De zwarte dwerg, Quentin Durward (alle in 1824); Het hart van Mid Lothian, De Oudheidkenner, Guy Mannering (alle in 1825), De bruid van Lammermoor (1826), Kronijken van de Kanonikspoort (1828).

[p. 55]

van de hooggeleerde spreker. Alleen ziet men wel spoedig dat verschillende schrijvers zich in de keuze van hun onderwerpen distanciëren van de aanbevelingen, die in de Verhandeling werden gedaan.¹⁰

10 Dat de invloed van Van Lennep toch in bepaalde gevallen zeer langdurig was, ziet men aan Eene kroon voor Karel den Stouten (1842) van mejuffrouw Toussaint, die prof. Smit, zoals we reeds zagen, beschouwt als een antwoord op de uitdaging van Van Lennep (cf. boven, pag. 51 noot 3); als romans, die te herleiden zijn tot de suggesties van Van Lennep noemt prof. Smit verder: De Neufville, De Schildknaap (1829), Drost, Hermingard van de Eikenterpen (1832); J. van Lennep, De Roos van Dekama (1836); Oltmans, De Schaapherder (1838), alsmede romans van J. Krabbendam. Verder novellen van J. van Lennep, Drost, Krabbendam, Plemper van Balen, Dorbeck; dichtwerken van Beets, Hofdijk en natuurlijk J. van Lennep.

II. De Zwitserse historische romans

Vóórdat we nu overgaan tot de bespreking van onze historische romans, en daarmede toekomen aan het eigenlijke onderwerp van onze studie, willen we nog enige aandacht besteden aan de Zwitserse historische romans, waarover David Jacob van Lennep met zo duidelijke ingenomenheid sprak. Nog vóór Scott zijn eerste roman Waverley in 1814 publiceerde, schreef Johann Konrad Appenzeller (1775-1850), een predikant, gymnasium-rektor en auteur, zijn Gertrud von Wart (1812)¹¹. Dit werk is een sentimenteel getint verhaal in brieven, waarin vooral de heroïsche, trouwe liefde van Gertrud voor haar ongelukkige echtgenoot wordt uitgebeeld. Deze laatste was, min of meer zijns ondanks, betrokken geraakt in de moord op keizer Albrecht, die in 1308 werd gepleegd; hij werd gegrepen, na zich een tijd lang schuil gehouden te hebben, en stierf een onmenselijke dood op het rad.

De auteur staat duidelijk onder invloed van Richardson; de ontleding van de gevoelens is hoofdzaak, en voor het uiterlijk gebeuren heeft hij slechts weinig belangstelling. Couleur locale moet men dan ook in zijn werk niet zoeken. Wat het historische betreft gaat hij, blijkens zijn uitdrukkelijke verzekering in zijn inleiding en aantekeningen, geheel uit van Johannes von Müller¹². Van Appenzeller's

11 Gegevens in Neue deutsche Biographie (Berlin 1952). Hier wordt als jaartal voor de Gertrud von Wart 1812 gegeven; bij K. Goedeke, Grundrisz zur Geschichte der deutschen Dichtung (Dresden 1913), dl. X p. 131-133: 1813.

12 Cf. voor deze historicus: boven, pag. 17.

[p. 56]

werk zijn in ons land verschillende vertalingen verschenen¹³, maar direkte invloed op onze schrijvers van historische romans is niet bespeurbaar.

In Zwitserland bestond over het algemeen een grote belangstelling voor het eigen verleden, die sterk werd gestimuleerd door het werk van Von Müller. Reeds in 1814, het jaar dat dus Scott's eerste roman verscheen, publiceerde U. Hegner zijn Salis' Revolutionstage, dat de revolutionaire gebeurtenissen van het jaar 1798 in Zwitserland tot onderwerp heeft. Dit werk echter ‘wirkt noch ganz als Gegenwartsschilderung durch die Treue persönlich erlebter Eindrücke’¹⁴. Hetzelfde geldt voor Der Flüchtling im Jura (1822) van Heinrich Zschokke, dat in dezelfde tijd speelt.

Deze auteur¹⁵, die door Van Lennep met name werd genoemd, leefde van 1771-1848, werd geboren in Maagdenburg, maar bracht het grootste deel van zijn bewogen en werkzaam leven in Zwitserland door. Als schrijver beoefende hij verschillende genres, o.a. de roversroman¹⁶, het drama, de novelle, de vertelling met didaktische strekking en de historische roman. Daarnaast was hij o.a. werkzaam als historicus. Als verteller zet hij de traditie van Wieland¹⁷ voort, als

13 Van Abkoude, Alphabetische Naamlijst, vermeldt 2 drukken van de Geertruida van Wart, of trouw tot in den dood (resp. 1815 en 1828), Wendelgarde von Linsgau, of geloof, liefde en hoop (1817) en Tot wederziens, of een dag aan de Linth (1818). Goedeke, Grundrisz, noemt een Nederl. vert. van de Gertrud von Wart in 1825 (dl. X pag. 131-133); in dl. XII (pag. 107) verbetert hij dit jaartal in 1815, maar de andere vertalingen noemt hij niet. Dat in 1828 nog een tweede druk nodig was van de Geertruida van Wart bewijst toch wel, dat het boek hier in de smaak is gevallen. Over deze uitgave van 1828 is een misverstand ontstaan, dat door Prof. Smit is opgehelderd. Er staat n.l. nergens op het titelblad aangegeven, dat dit boek een vertaling is. Jan ten Brink (Geschiedenis der Noord-Nederlandse Letteren I, pag. 153), vermeldde het als een Nederlandse historische roman; dit zou dan de éérste zijn geweest na de opwekking van Van Lennep. Vissink, Scott and his influence on Dutch Litterature nam de mededeling van Ten Brink over (pag. 136). Cf. prof. dr. W.A.P. Smit, J.C. Appenzeller Nw. Tg. 42, pag. 249.

14 Cf. P. Merker und W. Stammler, Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte (Berlin 1925-'26), onder: Historischer Roman.

15 Wij gebruikten de uitgave van Heinrich Zschokkes Werke in de Goldene Klassiker Bibliothek (Berlin, Leipzig, Wien, Stuttgart z.j.). De inleiding hierbij van Hans Bodmer, Heinrich Zschokkes Leben und Werke, alsmede Kosch, Deutsches Literatur Lexikon, en Merker und Stammler, Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte werden door ons geraadpleegd.

16 Beroemd is zijn Abällino, der grosze Bandit (1794); Potgieter noemt dit werk nog in zijn bespreking van Schut's Galama (cf. beneden, pag. 105).

17 Cf Bodmer, Heinrich Zschokkes Leben und Werke, pag. LV.

[p. 57]

schrijver van historische romans stond hij onder invloed van Scott¹⁸, speciaal in de Addrich im Moos (1825-1826), die op grondige voorstudie berustte. Hij schiep daarmede een waardevolle historische roman, die in menig opzicht een uitzondering vormde op de doorsnee van zijn werk.

Toen Van Lennep over Zschokke sprak en de volgende woorden aan hem wijdde: ‘Zó heeft, onder anderen, de Zwitser Zschokke, uit de geschiedenis van zijn vaderland, bij de aanvang der vijftiende eeuw, en uit de zo treffende Zwitserse natuurtonelen, een tafereel ontworpen, dat zich, evenals de romans van Walter Scott, door waarheid van kleuren en belangrijkheid van voorstelling, aanbeveelt’, dacht hij aan de andere, ook bekende, maar kwalitatief belangrijk mindere roman Der Freihof von Aarau (1823-'24), die de veten met Oostenrijk uitbeeldt. Van deze roman is ons geen Nederlandse vertaling bekend, maar wel van Der Flüchtling im Jura als De vluchteling op het Juragebergte, een Zwitserse geschiedenis (1825) en Addrich im Moos als De Zwitserse opstand in 1653, of Addrich im Moos en zijn Nicht (1828).¹⁹

Bij de lezing van de Addrich im Moos²⁰ valt direkt de overeenkomst met Scott op. Ook Zschokke streeft ernaar een kleurrijk beeld te geven van een belangrijk historisch gebeuren en ook hij doet dit in een spannend verhaal. Duidelijk zijn ook de technische overeenkomsten in de bouw van het verhaal: Addrich is de regiefiguur die steeds weer de gang van het gebeuren bepaalt; verder treden er verschillende typen op, waarvan de komische Meistersänger Wirri von Aarau zeer goed is geslaagd. Er is een liefdesgeschiedenis met een demonische medeminnaar, de ‘Hauptmann’ Gideon. Wat ons evenwel opvalt is een zekere romantische kleur, die het geheel heeft.²¹ Dit blijkt

18 Cf. Bodmer, H.Z.'s Leben und Werke, pag. LV en XLVII-VIII. Hij meent, dat over het algemeen Zschokke de mindere van Scott is in het stellen van problemen en het scheppen van psychologisch uitgewerkte karakters. De handeling hangt bij hem vaak van het toeval af, niet van de hartstochten der personen. De Addrich is evenwel een uitzondering en geeft een werkelijk boeiend beeld van de boerenoorlog in de zeventiende eeuw.

19 Vóórdat zijn romans vertaald werden, waren er al vertalingen van ander werk: Geschiedenis van de opkomst en lotgevallen der drie Helvetische kantons (1803), Geschiedkundig tafereel van de tegenwoordige toestand des christendoms (1823); cf. Van Abkoude, Alphabetische naamlijst.

20 Wij citeren uit de reeds genoemde uitgave van Zschokke's werken (de Addrich im Moos komt voor in deel IX daarvan).

21 Dit is in tegenspraak met de mening van Bodmer, die Zschokke niet tot de Romantiek rekent wegens ‘die mangelnde Anlage zu mystischer Gefühlsüberschwenglichkeit, der hellere, scharfäugige Verstand, eine gewisse Nüchternheit und Trockenheit einer rationalistischen Natur’. O.i. blijkt echter uit ons citaat, dat dit werk althans romantischer is dan dat van Scott.

[p. 58]

in de tekening van Addrich zelf, nog meer in de beschrijving van de geheimzinnige ziekte van zijn dochter, die in een toestand van halfbewustzijn verkeert, vergelijkbaar met die van de Pythia bij het Delfisch orakel:

Gleich sanftberührten Glocken einer Harmonika, deren anfangs kaum erkennbaren Laut unter dem steigenden Druck des Fingers unmerklich stärker bis zum Nerven erschüttern zu schwillt, so wurde die Stimme der Schläferin allmählich zu einem milde zwischen den Lippen sumpsenden Gesang, eine Weile unverständlich, zuletzt heller und deutlicher, mit bestimmt gegliederten Tönen und Worten.
Die Todesstille der mitternächtlichen Stunde und die falbe Beleuchtung aller Geräte oder Verzierungen des Zimmers vom ruhigen Lampenschein vermehrten das Grausenhafte eines Gesanges, der sich unwillkürlich aus der Brust der Schlummernden hervorzureissen schien. Die Stimme war unaussprechlich weich und süss wie ein zartgehauchter Flötenton, aber die Sangweise schwermütig und einförmig. Man verstand endlich folgende Wörter:

Am Himmel schweben Fahnen,
Am Himmel, blau und weisz,
Sie schweben lange Bahnen
Herab zu grünen Reuss.
Aar schüttelt breite Schwingen
Vom Felsenhorst, der Aar.
Er kreist in groszen Ringen
Aar sucht die Leichenschar.

etc. (pag. 116)

Natuurlijk blijkt dit nu nog onbegrijpelijke gezang de voorspelling geweest te zijn van de ongelukkige afloop van de boerenopstand. We hebben hier wel een duidelijk voorbeeld van wat we het romantische in dit boek noemden; voor de visie van Bodmer, die Zschokke rationalistisch achtte, zou echter kunnen pleiten, dat deze aan de geciteerde scène enkele nogal nuchter aandoende regels over de aard van de geheimzinnige ziekte doet voorafgaan. Deze vermenging van romantische elementen met een zekere nuchtere instelling lijkt ons karakteristiek voor dit werk.

[p. 59]

Of, en in hoeverre vooral deze laatste roman van Zschokke in ons land invloed heeft gehad, is moeilijk uit te maken. Deze invloed zou immers in hoofdzaak een versterking van die van Scott betekenen. Misschien kan men op een enkel exact punt van overeenkomst met Jacob van Lennep wijzen²²; dat deze de Zwitser gekend zal hebben, lijkt ons zeer waarschijnlijk, nu vader Van Lennep hem blijkbaar zo waardeerde.

Wij hebben getracht in dit hoofdstuk aan de hand van een aantal feiten, die gemakkelijk bijeen te brengen waren, aan te tonen hoe in de jaren twintig ook in ons land een sterke belangstelling voor het werk van Scott en diens navolgers is gegroeid. Ongetwijfeld zou een nader onderzoek hierover nog veel meer aan het licht kunnen brengen, maar het lijkt ons, dat daardoor onze indruk niet principieel zou veranderen. David Jacob van Lennep heeft door zijn Verhandeling deze reeds algemeen aanwezige belangstelling bij verschillende auteurs zodanig weten te aktiveren, dat zij zich, in navolging van de Schotse meester, zelf gingen zetten tot het schrijven van historische romans. Op het resultaat van deze werkzaamheden zullen wij nu onze aandacht gaan richten.

22 Cf. beneden, pag. 65, noot 15.