Het zelfgewilde einde van oude mensen

[p. 98]

Zelfdoding in moreel perspectief
Prof. dr. H.M. Kuitert

Epiloog uit: ‘Suicide, wat is ertegen’?, Ten Have (1983). Maakte ik het dodenrijk tot mijn bedstede, Gij zijt daar. Psalm 139.

Waar zijn we tenslotte uitgekomen? Dat laat zich betrekkelijk eenvoudig formuleren: suicide is geen handeling die tot de klasse van moorden behoort, geen zelfmoord dus, maar een menselijke mogelijkheid die soms moreel geoorloofd is, soms ongeoorloofd. Zo geformuleerd is het een rechtlijnig standpunt. Gaat dat niet te ver: Staat het zo in het boek? Nee, het gaat niet te ver, maar zo rechtlijnig als hij eruit ziet, zit de conclusie niet in elkaar. Er blijkt geen verlegenheid uit en verlegenheid zal vermoedelijk niet alleen mij maar iedereen bevangen die zich het hoofd breekt over de vraag of suicide nu mag of niet mag. Ik zal deze epiloog besteden aan het uiten van deze verlegenheid; zij is terug te vinden in een serie dilemma's die ik ben tegengekomen en die ik niet kon oplossen (natuurlijk waren er ook dilemma's die wel oplosbaar bleken). Het resultaat van deze onoplosbaarheid is dan ook een zekere tweeslachtigheid die niet gemaskeerd kan worden door mijn ja tegen suicide; ik wil die tweeslachtigheid trouwens niet eens maskeren. Zij hoort bij het morele perspectief, waarin ik suicide heb geplaatst en wordt door mij ervaren als loon naar werken; wie niet een absoluut

[p. 99]

standpunt inneemt, loopt verlegenheid op.

Om maar met een brandende kwestie te beginnen: ik ben mij bewust van het feit dat ik mij verzet heb tegen de voorstelling dat suicidanten in de regel onvrij zijn. Dat hangt met mijn invalshoek samen: ik schrijf als ethicus en zo goed als de medicus of psychiater zijn brood moet verdienen aan zieke mensen, zo goed moeten mensen aansprakelijk en aansprekelijk zijn - en dus een zekere vrijheid hebben - wil er van mijn werk wat overblijven. De invalshoek verklaart - mede - het oordeel dat men over een persoon of een situatie heeft. Daar is niets op tegen, mits men er maar oog voor heeft dat er andere plekjes bestaan van waaruit men de situatie kan opnemen en aanvaardt dat iemand vanuit andere gezichtshoeken andere dingen kan zien. Daarmee zit ik al midden in de verlegenheid die ik boven schetste: de onvrije kant van veel zelfdodingen - Van de Loo spreekt zelfs van ‘dwangkeuze’ - ontken ik niet, maar ik geef de voorkeur aan een benadering ervan als van een in vrijheid genomen beslissing. Mocht het anders zijn, dan zal dat wel blijken. Het is niet juist, mijns inziens, er bij voorbaat vanuit te gaan; het vangt een suicidant in een deterministisch schema en krijgt hem - de ware suicidant - daarom niet in het oog.

Tweeslachtig? Het kan nog erger. Brengt de nadruk op de vrijheid waarin iemand voor suicide kan kiezen, niet het risico van aanmoediging of goedkeuring-bij-voorbaat mee en in het verlengde daarvan paternalisme als vergemakkelijking van suicide? Opnieuw: dat is zeker een mogelijkheid of een kans, hoe

[p. 100]

men het verder ook noemen wil. Maar wat moet ik kiezen? Iedereen zit hier in een dilemma, ook iemand die een ander standpunt inneemt dan ik doe. Te hard zijn tegen een suicidant willen we niet meer; hij begaat geen misdaad. Benadrukken we dat echter te veel, dan lopen we de kans weer te zacht te worden en mensen aan te moedigen in plaats van te weerhouden en dat willen we evenmin. Om het laatste te ontlopen, doen sommige mensen hun best niets te vergoeilijken; om niet in de eerste mogelijkheid terug te vallen, doen anderen aan louter vergoeilijken. Ik kon daar niet op een andere manier uitkomen dan door zo nauwgezet mogelijk een niet-morele en morele evaluatie van suicide te ondernemen, in de hoop op die manier buiten opportunistische argumentaties te blijven. Niet dat die er niet mogen zijn, maar ze zijn niet de argumentaties die in het vak ethiek worden gebruikt. De vrees voor liberalisering die sommige auteurs koesteren, kan ik dus wel invoelen, maar ik heb mij er tenslotte niet aan overgegeven.

Daar zit nog weer een ander dilemma achter dat ik moest proberen op te lossen, een dilemma waarvoor onze samenleving als geheel zich geplaatst ziet. Wij leven met twee tegenstrijdige tendenzen in ons midden: wij willen dat de medemens - vooral de kwetsbare - met meer zorg en warmte wordt bejegend dan onze industriële samenleving ons tot op heden toestond; tegelijk willen we dat de mensen minder bevoogd worden en meer hun eigen rechten zullen zien en gebruiken. Willen zorgen en willen vrijlaten strijden met elkaar. Strijden? Ik heb de knoop zó doorge-

[p. 101]

hakt, dat ik tot de zorg voor elkaar ook de zorg rekende iemand aan zijn recht op autonomie te helpen. Maar al heb ik daarmee de theorie uit de knoop gehaald, de praktijk is niet zo simpel als ik haar nu voorstel. Ik blijf echter vasthouden aan de stelling dat paternalisme een onaanvaardbare houding is, moreel gezien, en dat de zorg om iemand aan zijn autonomie te helpen een noodzakelijk ingrediënt van alle zorg moet zijn, wil zorg moreel aanvaardbaar blijven.

De term autonomie viel. Laat niemand over het woord als zodanig vallen, evenmin over zelfbeschikking als equivalent ervan. Zonder twijfel staat tussen Augustinus en ons - zelfs tussen de Stoa en ons, zoals ik heb laten zien - de ontdekking van de autonomie (als: recht op uitoefening van mijn vrijheid tot het kiezen van idealen en wegen naar de verwezenlijking daarvan). Maar de strijd daarover is gestreden. Autonomie is niet zo'n heet hangijzer meer als in de twee eeuwen achter ons. Niet omdat het er niet, als een menselijk gegeven, zou zijn maar omdat het afweren ervan op misverstanden (meervoud) berust. Dat is één ding. Een tweede: autonomie stelt minder voor dan in de hitte van de strijd door voor- en tegenstanders ervan werd aangenomen. Het is uiteindelijk de keerzijde van de afwezigheid van de plicht tot leven. Maar niemand kiest om deze afwezigheid alleen voor doodgaan. Integendeel, de meeste mensen leven en zijn blij dat ze leven. Vrijheid om te kiezen wat ik ideaal vind is een waarde maar het is voor geen mens de enige waarde. Autonomie is ook niet alles, al is het onopgeefbaar. Waarom dan toch onopgeefbaar?

[p. 102]

Ik kom op het laatste dilemma dat ik wil aanstippen. Dankzij de medische zorg leven wij en leven wij langer (kwantitatief) dan vorige generaties. Maar wij betalen daarvoor een prijs. Die prijs hoeft niet te liggen in afname van de kwaliteit van het leven. Het zou onzin - en onbillijk - zijn op die manier kwantiteit en kwaliteit van leven tegen elkaar uit te spelen. Maar er is wel iets anders wat wij als prijs moeten betalen: wij kunnen niet zo gemakkelijk meer eruit, uit het leven. De gezondheidszorg bewaakt en bewaart ons bij het leven! Het is om deze reden dat niet alleen euthanasie maar ook suicide opnieuw in de aandacht moeten en mogen komen. Ik weet niet of we kunnen zeggen dat het de dood van de toekomst is (Diekstra) maar het lijkt mij niet vreemd om te zeggen dat wij in onze samenleving in de toekomst suicide meer nodig zullen hebben. Natuurlijk, wie weet wat voor een paradijs we van onze samenleving kunnen maken! Maar mocht dat niet het geval zijn dan kunnen we er haast niet meer anders uit dan door zelfdoding. Longontsteking, hartinfarcten, tuberculose, vele soorten kanker - het waren vroeger zachte of harde uitgangen maar in elk geval: uitgangen uit het leven die nu geblokkeerd zijn. Daarom heb ik tenslotte bepleit dat suicide mag, ook al blijft het in de meeste gevallen een tragische ramp en is een mens verplicht die ramp te voorkomen als anderen daardoor onherstelbaar kwaad wordt aangedaan. Het morele taboe eraf halen zonder enthousiast te willen worden (of maken) voor suicide was uiteindelijk mijn bedoeling.

De auteur is oud-hoogleraar theologie aan de VU.