De veroordeelde

[p. 18]

V.
De vryheid.

De dag der invryheidstelling was aengebroken. -

Welke denkbeelden moet het naderen van zulk eenen dag verwekken in den geest van hem, die sinds lange jaren de vryheid, die natuerlyke behoefte van den mensch, niet meer heeft genoten!

Met welken drift moet de verbeelding zich buiten die huiveringwekkende muren des gevangs in het vrye ruime uitbreiden!.... Wat al logenachtige en betooverende beelden moeten de ziel streelen!... Wat hoop moet eene zoo lange vertwyfeling vervangen!...

Hoe zullen de zinnen al dit begoochelende genot omvatten!...

De blik dringt by die zalige verwachting tot de eindpael niet door. Gelukkiglyk, want aen de eindpael staet het monsterbeeld - de Verachting!... Dit grynzend spook zou weêr alles op eens vernietigen! zyn aenblik zou den nektar der hoop plotseling in den galbeker der wanhoop doen veranderen!... -

[p. 19]

De heer bestuerder, wien ik myne inzichten had doen kennen, hield my voor dat het van mynentwege zeer geraedzaem zoude wezen, my tot de policie der plaets te wenden, waer de vrygestelde moest verblyven en haer myn voornemen kenbaer te maken. Hy wilde zelfs my ten dien einde ter hulpe komen, met my een getuigschrift ter hand te stellen; waerby hy bevestigde de volle hoop te koesteren Johan nog tot het goede spoor te zien terugkeeren. Des te meer gelastte hy zich, Johan, vooraleer te vertrekken, in myne tegenwoordigheid eenige waerheden voor te spreken, die ik hem niet welvoegelyk voorspreken kon, daer zy met myn plan van bekeering konden strooken, doch van eene andere zyde, juist myne inzichten moesten bekrachtigen.

Johan verscheen voor den heer bestuerder.

Zyn blik was, zoo als immer, frank en levendig.

Hy scheen met zich zelven te spreken en te juichen:

- ‘De tyd van bedwang is uit!... ik ben vry!...’

Maer toen hy my aen de overzyde der zael ontwaerde, rigtte hy pal zyne oogen ten gronde.

Die gewaerwording bevestigde myne eerste blyde opmerking; - er was nog eergevoel in zyn hart!...

‘Jongman, zoo sprak hem de heer bestuerder aen, gy zyt vry; gy gaet heden weêr de wereld in, waer gy reeds éenmael van uwe vryheid misbruik hebt gemaekt.

De vryheid is onderling: wilt gy vry zyn, laet dan uws gelyken ook vry; hindert gy de vryheid van uwen evenmensch, zoo zal men u de uwe ook weêr ontnemen. Uwe vryheid is gansch afhanklyk van uwen wil; tracht ze dus zorgvuldiglyk te bewaren.....

Uwe medeburgers hebben geen regt om u te verstooten; gy hebt voor uwe misdaed geboet; maer evenwel hebben zy regt u hun vertrouwen te ontzeggen, zoolang

[p. 20]

gy hun vertrouwen niet hebt weten weêr te winnen; door een voorbeeldig gedrag kunt gy zulks; naermate gy de achting uwer medemenschen zult herwinnen, zult gy ook uw geluk voelen aengroeijen; dus, elk mensch die u zyne achting, die u zyn vertrouwen schenkt, maekt u gelukkiger, en al uwe dankbaerheid zou niet toereikend wezen om de zulken te beloonen, die u achting zullen bewyzen.’

De vrygestelde bleef in zyne blozende houding staen; geene enkele beweging verried in hem een nieuw bewys van innerlyke aendoening.

De heer bestuerder hernam, terwyl hy my aenduidde:

‘Mynheer is hier gekomen om u den eersten stap naer uwe eerherstelling aen te wyzen. Hy stelt reeds zyn vertrouwen in u, schoon gy daerop nog geene aenspraek maken moogt; dus, moestet gy u ooit van dit vertrouwen onwaerdig toonen, door afwyking van uwe maetschappelyke pligten, zoo zoudet gy ten vollen de verachting verdienen, waermeê het vooroordeel ongelukkiglyk in onze samenleving den veroordeelden immer bejegend.’

By die laetste woorden hief Johan het hoofd op, wierp eerst eenen blik van verwondering op den spreker en nam vervolgens eene uitdagende houding aen, als of hy zeggen wilde:

- ‘Ik zal verachten, die my veracht!....’

Was die gewaerwording een kwaed voorteeken, of was die fierheid eene natuerlyke opwelling van het eergevoel dat by de gedachte aen ‘verachting’ opbruiste?

Liever bespeurde ik toch in den veroordeelden die fierheid, dien stouten blik, dan eene lafhartige schynheiligheid, of eene charakterlooze gelatenheid.

Korts nadien waren wy buiten het beluik van het reusachtige gebouw, waerin Johan de acht schoonste jaren van zynen jeugdigen leeftyd, als gevangene, had doorgebragt.

[p. 21]

Toen by die zware, op hare spillen krakende deur, die zich slechts krachtens de wet, en op het juist gestelde tydstip, opent, achter zich hoorde sluiten, zou hy dan wel gedacht hebben:

‘Hier zet ik den voet nooit weder.....’

Waerschynlyk neen!....

Zyne aendoening was te groot! Het genot der eerste vrye lucht maekte hem tot ernstig nadenken onbekwaem; zyne geestesgesteltenis paelde nauw aen die eens zinneloozen. Dooreenwarrelende denkbeelden, zich onderling bestormende gewaerwordingen, bestuerden zyne afgebrokene woorden en zyne losse onregelmatige bewegingen.

Myne tegenwoordigheid scheen hem te verheugen en van eene andere zyde klaerblykelyk te hinderen.

Hy kon zich niet verklaren waerom ik belang genoeg in hem stelde, om hem op den dag zyner verlossing af te halen, hem te beschermen. En wat had de bestuerder des gevangs hem gezegd!... Hy dorst my naer geene uitlegging vragen; hy wilde alleen zyn, en begeerde by my te blyven, omdat niemand hem daer kende en omdat ik alleen vertrouwen in hem stelde.

Vooralthans kon ik best myne verdere handelingen berekenen met hem aen zich zelven over te laten, met zyne vrye bewegingen na te speuren, met zyne goede en kwade neigingen uit zyne ongedwongene handelwyze op te maken, om later myne plannen met des te meer zekerheid te volvoeren.

Intusschen waren wy tot in de kuip van het stadje V... gekomen en Johan bleef voor de eerste de beste herberg staen drentelen; hy dorst evenwel my niet aenzoeken om daer met hem binnen te gaen, maer zyne geneigdheid om, na zoo lange jaren derving, drank te hebben,

[p. 22]

was zoo groot dat hy onder de prikkeling zyner aengehitste zinnen, niet verder voort kon.

- Hoor, Johan, zoo sprak ik hem aen, ik heb hier in de nabyheid nog zaken te verrigten; ik laet u alleen; ziehier myn adres; kom morgen vroeg naer mynent, dan zullen wy eens te samen rypelyk overleggen wat er u nu zoo al te doen staet, om voor uwe toekomst te zorgen.

- Goed, mynheer, goed! antwoordde Johan met drift in zyne opgetogene vryheid; - maer, keerde hy zich tot my, vooraleer in de herberg te loopen, wat zou ik ten uwent komen doen, mynheer, ik zou u hinderen, en gy moet immers...

Ik viel hem in de rede:

- Ik heb den tyd, dien gy hier nutteloos in het gevang doorgebragt hebt, besteed aen de studie der menschen en der maetschappelyke betrekkingen; gy zyt door uwe opsluiting van die kennis volkomen verstoken gebleven en nu gy weêr met uwe medemenschen in vrye aenraking moet komen, hebt gy, meer dan iemand anders, noodig de menschen, en vooral u zelven, te kennen. Ik wil u in het verkrygen dier kennis bystaen, om uwe toekomst voor nieuwe rampen te beschutten, om uw verleden voor de menschen te herstellen, en om uw geweten te bevredigen, ten einde nog gelukkige dagen te gemoet te mogen zien.

Johans oogen vonkelden van vuer, terwyl ik hem die woorden toesprak; geheel en al begreep hy derzelver zin niet, maer oppervlakkig verstond hy dat ik hem goed wilde doen, en hy beloofde des anderdaegs ten mynent te zullen komen.

Dan sprong hy de herberg binnen en dronk, na acht jaren opsluiting, zyn eerste bier in vryheid!

Hoe groot moest hem dit genoegen wezen!...

[p. 23]

Maer de drift tot den drank is immers eene der hoofdoorzaken van zyn verderf geweest!.... Zou hy nu niet wederom, van den eersten stond aen, den zelfden schandelyken weg inslaen?...

Neen; er is voor althans geen gevaer. De dronkenschap is eene gansch dierlyke verslaefdheid; eene morele kwael herneemt ligter, en is ook langzamer uit te roeijen. En ware Johan, vóor zyne veroordeeling de grootste dronkaerd der wereld geweest, na acht jaren drankderving zou hy weêr dronkaerd moeten worden om het nog te wezen.

Zooveel zou men van het spel, die andere groote oorzaek van zyn ongeluk, niet mogen zeggen...

Johan liep, op den namiddag zyner vrystelling, doelloos, en door een, voor hem onuitlegbaer gevoel aengejaegd, huis in, huis uit, straet op straet neêr; hy verwarmde zich het hoofd door den drank, rookte den zoolang gederfden tabak, verzadigde zynen eetlust met spyzen, die hem als onbekend geworden waren, en besteedde het grootste gedeelte van het weinige geld, dat hy voor zynen achtjarigen arbeid in het gevang getrokken had, aen nieuwe kleederen, en eerst des anderdaegs, toen hy voor de eerste mael sints zyne herwonnene vryheid de helder lichtende zon zich van den gezichteinder zag ontbinden, eerst dan bevroedde hy met kalmte zynen toestand; eerst dan zag hy zich alleen in de wereld; eerst dan dacht hy nu over de woorden des heeren bestuerders; eerst dan herinnerde hy zich dat hy my bezoeken moest. - En in die geestes-gesteltenis ontving ik hem ten mynent.