Steeds mooier

Over geschiedenis en zin van vooruitgangsideeën in de kunst

[p. 20]

Achterzijde van Crystal Palace en de spoorweg die bezoekers van alle kanten aanvoerde

[p. 21]

1 Perspectieven op vooruitgang: geschiedenis

The Great Exhibition

In 1851 werd in Londen de eerste wereldtentoonstelling gehouden. Het middelpunt van deze manifestatie was een enorme glazen kas, waarin gemakkelijk zeven voetbalvelden zouden passen. Door het glas van dit roemruchte Crystal Palace viel van alle kanten licht op een keur aan verworvenheden en nieuwe vindingen uit de westerse beschaving. Hier kon men zich vergapen aan de pas uitgevonden schrijfmachine, aan de stoomhamer van Nasmyth, aan een naaimachine en aan een blok kwaliteitsstaal van 2000 kilo dat door de Duitse firma Krupp vervaardigd was. Zelfbewust en vervuld van bewondering schreef een tijdgenoot:

Het Huis van Glas zal in de annalen van de geschiedenis voortbestaan, nog lang nadat de overschatte piramides van Egypte [...] tot stof zullen zijn vergaan.¹

De waren die in de gigantische etalage van de Great Exhibition lagen uitgestald, moesten in de eerste plaats aan de man gebracht worden, maar ze lagen er niet om louter commerciële redenen te schitteren. De Britse bezienswaardigheden gaven ook uitdrukking aan nationale trots door de voorsprong op de rest van de wereld te illustreren. In meer algemene zin was de tentoonstelling bovendien bedoeld als mijlpaal in de geschiedenis, als ijkpunt in de ontwikkeling van de menselijke beschaving. The Economist van 4 januari 1851 schreef:

Of that wonderful half century the Great Exhibition is both a fitting close and a fitting commencement of the new half

1 Geciteerd in: U. Haltern, Die Londoner Weltausstellung von 1851, Münster 1971, p.169. Zie ook M. Pieterson (red.), Het technisch labyrint. Een maatschappijgeschiedenis van drie industriële revoluties, Meppel / Amsterdam 1981, p.118-121, 142.

[p. 22]

century, which will, no doubt, surpass its predecessor as much as that surpassed all that went before it [...] All who have read, and can think, must now have full confidence that the ‘endless progression’ ever increasing in rapidity [...] is the destined lot of the human race.²

In Crystal Palace lag een idee tentoongesteld: de idee van vooruitgang. De industriële revolutie van de laatste honderd jaar had grote veranderingen in de samenleving gebracht en hoewel maatschappijcritici en schrijvers als Dickens en Dostojevski de schaduwzijden daarvan lieten zien, heerste er in alle lagen van de bevolking een bijna allesbeheersend geloof in vooruitgang. Het ging goed met de mensheid en het zou steeds beter gaan.

Vooruitgangsideeën worden meestal met dit ongebreidelde negentiende-eeuwse optimisme in verband gebracht en als zodanig lijken ze geschiedenis. Maar het is een geschiedenis die niet voorbij is. Wie wil weten hoe dergelijke begrippen tegenwoordig functioneren, zal zich in deze geschiedenis moeten verdiepen, omdat allerlei historische noties in die begrippen door blijven klinken en omdat zo kan worden aangegeven dat dergelijke veranderingscategorieën complexer zijn dan de monolithische vooruitgangsidee van de negentiende eeuw soms achteraf suggereert.

Sinds het begin van deze eeuw is over het ontstaan en de geschiedenis van vooruitgangsideeën veel geschreven. Een voorbeeld van zo'n begripsgeschiedenis is The Idea of Progress van Bury, een vaak genoemd overzicht dat representatief is voor een groot deel van de historische vooruitgangsliteratuur.³ Bury verstaat onder vooruitgang de idee dat ‘civilisation has moved, is moving and will move in a desirable direction’ (p.2). Hij begint zijn zoektocht naar de oorsprong van deze idee in de oudheid, waar hij echter weinig aanknopingspunten aantreft. Want de Grieken hadden nog geen lange, vastgelegde voorgeschiedenis die een notie van vooruitgang mogelijk maakte, hoewel de gedachte reeds bestond dat de beschaving uit een onbeschaafde toestand voortkwam. Daarnaast werd verandering in het algemeen negatief gewaardeerd en hadden vervaltheorieën en een

2 Geciteerd in: Haltern, p.351.

3 J.B. Bury, The Idea of Progress. An Inquiry into Its Origin and Growth, New York 1955 (1932). Andere veel genoemde historische overzichten zijn: J. Baillie, The Belief in Progress, Oxford 1950; J. Delvaille, Essai sur l'histoire de l'idee de progrès, Parijs 1910; Morris Ginsberg, The Idea of Progress. A Revaluation, Londen 1953; R. Nisbet, History of the Idea of Progress, New York 1980; Pollard 1968; J. Ritter, ‘Fortschritt’. In: idem (Hsg.), Historisches Wörterbuch der Philosophie 2, Basel / Stuttgart 1972, p.1032-1059; R.V. Sampson, Progress in the Age of Reason. The 17th Century to the Present Day, Londen 1956.

[p. 23]

cyclische geschiedopvatting de overhand. Bury vindt in de oudheid slechts een aanzet van vooruitgangsdenken in de epicureïsche traditie, bijvoorbeeld in enkele passages uit Lucretius' De Rerum Natura.

De middeleeuwen blijken voor Bury evenmin een geschikte voedingsbodem om zijn concept te laten ontkiemen. Een belemmering is de dan nog heersende idee van een eindtijd, zoals in de Openbaring wordt verkondigd. Ook het beeld van een almachtige Voorzienigheid acht Bury strijdig met zijn vooruitgangsbegrip, dat de mens zelf aan verbetering wil laten bijdragen. Pas in de late renaissance wordt het klimaat geschikt voor vooruitgangsideeën, wanneer de klassieken niet meer klakkeloos worden nagevolgd en er zich verzet tegen de oudheid begint af te tekenen. Bury beklemtoont hier de rol van de zestiende-eeuwers Jean Bodin en Louis Le Roy, die stellen dat de wereld niet in verval is, dat hun eigen tijd niet minder waard is dan de oudheid en dat er zoiets als een ‘wereldrepubliek’, en daarmee vooruitgang op mondiale schaal mogelijk wordt.

Een volgende stap in de ontwikkeling van de vooruitgangsidee ligt volgens Bury bij Descartes, wiens theorie van een onafhankelijke rede de plaats inneemt van op autoriteit van de Voorzienigheid stoelende opvattingen. Belangrijk is voorts de Querelle des Anciens et des Modernes aan het eind van de zeventiende eeuw, een polemiek over de vraag of de kunsten (artes) in de oudheid zo volmaakt waren dat zij nooit overtroffen konden worden. In de achttiende eeuw vindt in Bury's beschrijving een volledige ontplooiing van de vooruitgangsidee plaats, om te beginnen in Frankrijk. Op een groot aantal terreinen worden ontwikkelingen nu als vooruitgang begrepen; sociaal, staatkundig (Abbé de Saint-Pierre), cultureel, wetenschappelijk, moreel (Encyclopedisten) en economisch (Quesnay, Mirabeau). In Engeland en Duitsland doet zich globaal, zij het wat later, een vergelijkbare ontwikkeling voor. Bury laat vervolgens zien hoe veelomvattend het begrip sinds het Duitse idealisme geworden is; hij behandelt de Franse utopisten en Comte, John Stuart Mill, Spencer en een aantal mindere goden, om te concluderen dat de geschiedenis van de idee ten slotte

[p. 24]

gelijke tred lijkt te houden met de groei van de moderne wetenschap, van een niet nader door hem omschreven ‘rationaliteit’ en met de strijd voor politieke vrijheid en godsdienstvrijheid.

In de geschiedschrijving van Bury steekt - net als bij talrijke vergelijkbare studies - de hydra van de vooruitgang voortdurend de kop op: zonder dat hij zich ervan bewust lijkt te zijn, beschrijft hij de geschiedenis van het begrip in termen van het begrip zelf. Bury vergaapt zich aan het denken over vooruitgang zoals men destijds de schrijfmachine, de stoomhamer van Nasmyth en Krupps kwaliteitsstaal als resultaten van de Vooruitgang bewonderde. Met bijna aanstekelijk enthousiasme vertrekt hij vanuit een begripsrealisme waarin wordt aangenomen dat ‘vooruitgang’ in wezen als een soort eeuwig, platoons idee altijd bestaan heeft, en slechts in de loop der tijd tot ontplooiing moest komen, zonder dat hij zich realiseert dat deze vooruitgang een tamelijk recente uitvinding is.

Als vele ideeënhistorici stelt Bury aan de geschiedenis, dat wil zeggen aan het ter beschikking staande bronnenmateriaal, de vraag wanneer dit concept zich begint te manifesteren, en hoe. Deze aanpak is een treffend voorbeeld van wat tegenwoordig als de whig interpretation of history wordt omschreven, een benadering waarin het verleden op een vloeiende manier naar het heden - en dus vanuit het heden - wordt gemodelleerd.⁴

Zo'n interpretatie van het uitgebreide, de hele geschiedenis van het westerse denken betreffende bronnenmateriaal kan behoorlijk verschillen. Zo ontwaart Bury niet meer dan een kiem van de vooruitgangsidee in de oudheid en plaatst hij het ‘werkelijke begin’ in de zestiende eeuw, terwijl de socioloog en historicus Nisbet in zijn met Bury's werk vergelijkbare History of the Idea of Progress (1980) vanuit een met christelijk erfgoed doortrokken referentiekader de oudheid als voorbode opvat van de al volledige ontplooiing van de idee bij kerkvader Augustinus. Hoewel Nisbet van een sterk op dat van Bury lijkend vooruitgangsconcept uitgaat, komt hij tot een volkomen spiegelbeeldig resultaat. Volgens hem ontbreekt het concept bijvoorbeeld in de renaissance, terwijl bij Bury de idee dan juist zichtbaar begint te

4 Zie H. Butterfield, The Whig Interpretation of History, Londen 1951 (1931). Butterfield karakteriseert deze whig interpretation als ‘the tendency in many historians [...] to emphasize certain principles of progress in the past and to produce a story which is the ratification if not the glorification of the present’ (‘Preface’, p.v). Mandelbaum spreekt in dergelijke gevallen van een retrospective fallacy. Zie Mandelbaum 1974, p.129, 134 e.v.

[p. 25]

worden. De grote rol die Bury aan de Querelle des Anciens et des Modernes toekent, wordt door Nisbet expliciet ontkend, enzovoort. Welbeschouwd gaan de begripsgeschiedenissen van Bury en Nisbet niet in de eerste plaats over de geschiedenis van ‘het’ vooruitgangsdenken, maar over opvattingen van Bury en Nisbet zelf, over hun eigen idee van zingeving die op de geschiedenis wordt geprojecteerd.

Een dergelijk begripsrealisme, dat de geschiedenis zelf ook in termen van vooruitgang en ontwikkeling construeert, is representatief voor veel historische literatuur over vooruitgang - en voor een groot deel van de traditionele ideeëngeschiedenis - hoewel niet alle studies tot de oudheid teruggaan. Maar ook als ze een latere en kortere periode onder de loep nemen, wordt een al dan niet expliciet gedefinieerd vooruitgangsbegrip gehypostaseerd en als een thermometer in de geschiedenis gedompeld om de vooruitgangstemperatuur te bepalen.

De zin van ideeëngeschiedenis

Het is inmiddels nauwelijks meer de vraag, hoe vruchtbaar dit soort ideeëngeschiedenis is. Toch is het zinvol hier een ogenblik bij stil te staan, omdat ideeën over geschiedenis, historische categorieën, of hoe men ze ook noemen wil, nooit geheel onafhankelijk van hun eigen intellectuele voorgeschiedenis kunnen worden beschreven. Dat geldt in het bijzonder voor vooruitgangsbegrippen, zoals in dit hoofdstuk zal worden beargumenteerd en ook op andere plaatsen in dit boek nog zal blijken.

Enkele decennia geleden sneed de historicus Quentin Skinner de problematiek van ideeëngeschiedenis aan in zijn inmiddels beroemd geworden artikel ‘Meaning and understanding in the history of ideas’. Een van Skinners belangrijkste bezwaren tegen benaderingen als die van Bury richtte zich op wat hij een mythology of doctrines noemde, waarin aan schrijvers uit het verleden ten onrechte allerlei standpunten worden toegeschreven. Dit gebeurt op verschillende manieren, zo betoogde Skinner. Bijvoorbeeld door verspreide en incidentele opmerkingen

[p. 26]

die bij de gezochte idee aansluiten naar voren te halen, zodat een auteur opvattingen in de mond worden gelegd die hij nooit had kunnen verdedigen.⁵

Een verwante manier is - en hier haalde Skinner de pionier van deze benadering, Arthur O. Lovejoy, misprijzend aan - om de ‘morfologie’ van een gegeven idee of theorie op te sporen ‘through all the provinces of history in which it appears’.⁶ In dit geval neemt men een ideaaltype van zo'n idee of theorie (gelijkheid, vooruitgang, het sociaal contract, enzovoort) als metafysisch uitgangspunt. Dat leidt tot historische absurditeit, aldus Skinner, wiens artikel niet van enige analytische vechtlust gespeend was.

Ten eerste tot de absurditeit van een veronderstelde anticipatie van een idee. Deze door Skinner gelaakte denkfiguur valt ook goed aan de hand van Bury te illustreren. Zo beweert de laatste dat Jean Bodin in de zestiende eeuw met een nieuwe theorie over universele geschiedenis kwam, die met haar drievoudige periodisering anticipeerde op Hegels indeling in oosterse, klassieke en Germaanse werelden.⁷ Omdat de werkelijke invloed van Bodin op Hegel niet wordt aangetoond en de context van beide theorieën nogal uiteenloopt, krijgt zo'n opmerking een behoorlijk gratuit karakter. Nu treedt volgens Skinner nog eens een vergelijkbare absurditeit op bij de vraag wanneer een bepaalde idee ‘werkelijk opkwam’. Ook hiervan is Bury's boek een prachtige illustratie. We zien hem telkens in een ver en duister verleden turen, op zoek naar een idee die echter in de praktijk en de discussies van zijn eigen tijd pas betekenis krijgt.

Skinners kritiek, geïnspireerd door de betekenistheorieën van de late Wittgenstein, sneed hier onmiskenbaar hout. Wanneer de betekenis van een begrip als een onveranderlijke idee wordt opgevat die onafhankelijk van de historische context kan worden beschreven, wordt historisch onderzoek naar die betekenis een hachelijke onderneming. Zijn kritiek reikte echter verder; hij achtte onderzoek naar de ontwikkeling van een begrip of idee buiten de linguïstisch en sociaal bepaalde praktijk van een beperkte periode hoe dan ook zinloos en ontkende daarmee in feite de mogelijkheid van ideeëngeschiedenis überhaupt. Elke

5 Q. Skinner, ‘Meaning and Understanding in the History of Ideas’. In: History and Theory 8 (1969), p.3-53 (7-16). Vanuit Skinners optíek valt bijvoorbeeld te betwijfelen of de door Ritter in zijn artikel ‘Fortschritt’ genoemde progressio admirabilis (bewonderenswaardige vooruitgang) van Cicero, die hiermee op de periode na de tirannen doelt, veel met het moderne vooruitgangsidee van doen heeft (Ritter, p.1032). Weliswaar is er verschil tussen Begriffsgeschichte, waarin een begrip als naam door de eeuwen heen gevolgd wordt - Ritter maakte tenslotte een Wörterbuch - en Ideengeschichte, waarin de geschiedenis van ideeën en opvattingen centraal staat, maar de betekenis van zo'n Begriffsgeschichte stoelt uiteindelijk toch op de realistische intuïtie dat woorden verwijzen naar een bepaalde stabiele kern. Skinners kritiek is a fortiori toegesneden op Nisbets interpretatie van Griekse denkers, omdat ze bij de laatste moeiteloos tot vooruitgangsprofeten worden gebombardeerd. Zo ontdoet Nisbet Plato's onveranderlijke ideeënwereld van elk belang, pleit vervolgens en passant voor verschillende Plato-opvattingen naast elkaar en sleept ten slotte enkele losse fragmenten aan - vooral uit het derde boek van De wetten - die hem hier goed van pas komen (Nisbet, p.27-32) Vgl. verder E.R. Dodds, ‘Progress in Classical Antiquity’. In: P.P. Wiener Dictionary of the History of Ideas, Vol. 3, New York 1973, p.629; L. Edelstein, The Idea of Progress in Classical Antiquity, Baltimore 1967, p.102-118.

6 Skinner, p.10. De woorden stammen uit het begin van Lovejoy's The Great Chain of Being.

7 Bury, p.37-38. Nisbet laat, om een ander voorbeeld te geven, de tegenstelling tussen de aardse en de hemelse stad in Augustinus' De Civitate Dei als motor van verandering en ontwikkeling achteloos anticiperen op het begrip ‘klassenstrijd’ van Marx, op Darwins struggle for life en op de dialectiek van Hegel; zie Nisbet, p.71-72.

[p. 27]

vorm van zo'n geschiedenis zou zich onvermijdelijk verstrikken in de door hem gesignaleerde drogredenen (p.36-38).

Op dit ideeënhistorisme van Skinner is de nodige kritiek te leveren.⁸ Allereerst is er een hermeneutisch bezwaar. We hoeven ons niet uitsluitend te beperken tot ‘wie es eigentlich gewesen’ is, want het is alleszins legitiem een tekst uit het verleden te lezen om ideeën en standpunten van onze eigen tijd, in confrontatie ermee of in het verlengde ervan, beter te leren begrijpen. Historische teksten kunnen dienen om onze eigen ideeën en vooronderstellingen te articuleren en hoeven niet enkel om zichzelfs wille te worden bestudeerd.

Belangrijker zijn twee andere bezwaren. Om te beginnen blijft de omschrijving van wat een taalspel, context, praktijk, conventie of historisch kader is, noodgedwongen vaag. Alleen al een chronologische afbakening is hier uiterst problematisch. Veel, zo niet alle teksten hanteren en beschrijven ideeën vanuit een intellectuele traditie die deze grenzen overschrijdt. Het ‘taalspel’ of de context van voor de ideeëngeschiedenis relevante discussies bestaat juist grotendeels uit teksten die buiten het chronologisch bepaalde kader vallen. Een interpretatie van een tekst uit het verleden kan zich nooit exclusief beperken tot de synchrone horizon van de schrijver.⁹

Een minstens even ernstig bezwaar is dat Skinners ideeënhistorisme elk historisch object willekeurig maakt. Zijn standpunt sluit immers het aanbrengen van grotere verbanden in de ideeëngeschiedenis uit. Het verleden valt op deze manier in het strooigoed van een aantal stukken tekst uiteen die bij gebrek aan samenhang schijnbaar willekeurig voor nadere bestudering bijeengebracht worden. In dit ‘schijnbaar’ schuilt de kern van dit bezwaar; de keuze voor een bepaald onderzoeksobject en de vraagstelling van waaruit dit object benaderd wordt, blijven goeddeels impliciet, en daarmee immuun voor reflectie of kritiek.

Aan de andere kant zijn er in deze benadering nauwelijks werkelijke redenen om die keuze te beperken; de historicus wordt gedwongen een wel heel ruime en verbrokkelde hoeveelheid materiaal te behandelen, want de criteria om de ene opvatting of

8 In de discussie die op dit artikel volgde nuanceerde Skinner zijn positie. Zie voor kritiek B. Parekh & R. Berki, ‘The history of Political Ideas’. In: Journal of the History of Ideas 34 (1973), p.163-184 en Peter L. Janssen, ‘Political Thought as Traditionary Action: the Critical Response to Skinner and Pocock’. In: History and Theory 24 (1985), p.115-146. Skinner beperkte zich bovendien hoofdzakelijk tot de politieke filosofie en haar geschiedenis. Ik zie hier af van de vermelding van Skinners in dit verband verwarrende terminologische onderscheid in ‘tekstualisme’ en ‘contekstualisme’. Een heldere weergave en indeling van ideeëngeschiedenis geeft R. Rorty in zijn ‘The Historiography of Philosophy: Four Genres’. In: R. Rorty, J.B. Schneewind, Q. Skinner (eds.), Philosophy in History. Essays on the Historiography of Philosophy, Cambridge 1984, p.49-75.

9 Vgl. Janssen, p.144-145.

[p. 28]

tekst belangrijker te vinden dan een andere ontbreken nagenoeg. Als voorbeeld moge Skinners eigen studie dienen van politieke ideeën ten tijde van de renaissance en de reformatie. Het grote aantal theorieën dat hij in The Foundations of Modern Political Thought presenteert, levert een versplinterd beeld op, wat de onvermijdelijke prijs is voor de methodische zuiverheid die hij nastreeft.¹⁰ Bovendien geven de funderingen uit de titel van het boek te denken: ook de criticus zelf valt kennelijk voor de verleiding van anticipaties.

Historisch onderzoek kan niet zonder grote verbanden; of men die nu in de zogeheten colligerende concepten van W.H. Walsh, in de hermeneutisch-metaforische aanpak van een historicus als Hayden White of in de rehabilitatie van speculatieve theorievorming bij Huskell Fain probeert te vinden, de integratie van gebeurtenissen - of in het geval van ideeëngeschiedenis, teksten - is onontkoombaar. Men kan bijvoorbeeld Condorcets vooruitgangsbegrip alleen in het isolement van het decennium willen bestuderen, waarin zijn schets over de vooruitgang van de menselijke geest verscheen. Maar dan doet men hem te kort, omdat zijn uitlatingen een culminatie zijn van een aantal in de verlichting tot wasdom gekomen ideeën die door de toen gevoerde discussies te verhelderen zijn. En omgekeerd doet men hem te veel eer aan, door zijn opvattingen als volkomen uniek te zien. Het is in dit geval zelfs de vraag of kennis van de biografische en politieke omstandigheden het begrip van zijn Esquisse vergroten. Condorcets ongebreidelde vertrouwen in de perfectibiliteit van de mens wordt namelijk bizar, wanneer we de situatie waarin het werk ontstond in ogenschouw nemen: de Terreur bereikte een hoogtepunt, Condorcet was ondergedoken, werd gepakt en benam zich niet lang na de voltooiing van zijn optimistische geschrift het leven.

In de ideeëngeschiedenis is het aanbrengen van samenhang onontkoombaar. De invloedrijke benadering van Foucault probeerde dat op een andere manier dan de traditionele geschiedschrijving. Foucault besteedde veel aandacht aan het taalgebruik in teksten uit het verleden. In zijn werk staan niet zozeer de intenties van de auteur voorop als wel de structuur van het

10 Q. Skinner, The Foundations of Modern Political Thought (2 volumes), Cambridge 1978. Voor zover het beeld niet verbrokkeld is, is dit uitgerekend te danken aan globale concepten als ‘de moderne staat’, die vrij gemakkelijk onder een van Skinners eigen ‘historische absurditeiten’ kunnen worden gerekend (vgl. p.ix-x).

[p. 29]

vertoog (discours), dat wil zeggen de manier waarop in een bepaalde periode het schrijven en spreken zich in een samenleving voordoen. Die relatief stabiele structuur van het vertoog heeft als épistème een vergaande, ook kentheoretisch, antropologisch en sociologisch relevante strekking. Een nauwgezette bestudering van het vertoog zal niet beperkt blijven tot enkelvoudige gebeurtenissen, noch leiden tot vormen van historisme die de ideeëngeschiedenis onvruchtbaar zouden maken. Foucault meent eerder

dat wij door de ‘korrel’ van de gebeurtenissen tot het uiterste te verkleinen, door het oplossend vermogen van het historisch onderzoek op te voeren tot marktberichten, notariële akten, kerk- en havenregisters, die jaar na jaar, week na week gevolgd worden, voorbij de veldslagen, decreten, dynastieën en volksvergaderingen de contouren van omvattende verschijnselen van langdurige, eeuwen durende strekking voor ogen krijgen.¹¹

Foucault zet zich af tegen de continuïteitsgedachte die in de meeste ideeëngeschiedenissen naar voren komt. Met behulp van een monolithische karakterisering van zijn ‘epistemen’ brengt hij scherpe discontinuïteiten in de geschiedenis aan. Maar door de rigiditeit van deze breukvlakken wordt door hem een aantal verschijnselen over het hoofd gezien of juist bovenmatig uitvergroot: er ontstaan vertekeningen waarvoor alleen een extreem historisch relativist niet meer terugdeinst.¹² Daarbij komt dat vooral in de geschiedenis van het denken ‘verouderde’ meningen en concepten steeds weer opduiken, zonder hun in een eerdere context of praktijk verkregen betekenis geheel af te leggen. Het standpunt van de volstrekte paradigmawisselingen houdt dan ook altijd iets geforceerds.

De kritiek van Skinner en Foucault op de traditionele ideeëngeschiedenis is grotendeels terecht en rekent overtuigend af met haar verborgen vooruitgangsnoties. Toch blijkt het resultaat wat mager wanneer we op hun manier proberen te ontdekken wat de historische discussies zijn waarin vooruitgangsbegrip-

11 M. Foucault, De orde van het spreken, Meppel / Amsterdam 1988 (1971), p.64.

12 Zie voor meer gedetailleerde kritiek op Foucaults ideeëngeschiedenis of ‘archeologie’ J.G. Merquior, De filosofie van Michel Foucault, Utrecht 1988 (oorspr. 1985), p.59-71, 77-80, 149-150.

[p. 30]

pen gestalte kregen en nog steeds functioneren. Precies hierbij kan de Begriffsgeschichte van de Duitse historicus, filosoof en socioloog Koselleck haar diensten bewijzen. In Kosellecks met Brunner en Conze geredigeerde lexicon Geschichtliche Grundbegriffe wordt een overzicht geboden van ongeveer 150 voor de geschiedwetenschap belangrijke begrippen, waarbij de veranderende betekenis van die begrippen tussen 1750 en 1850 minutieus beschreven wordt.¹³ Weliswaar ontkomt Koselleck hierin niet in alle opzichten aan de verwijten van Skinner, maar hij laat wel zien hoe een zinvolle vorm van ideeëngeschiedenis mogelijk is door een uitvoerige empirische studie van uiteenlopend bronnenmateriaal - naast de klassieke teksten onder meer politieke redevoeringen, lexica, wetsteksten - te combineren met een ideeënhistorische analyse.¹⁴

Koselleck neemt hier en in ander werk, zoals nu beschreven zal worden, een vruchtbare positie in tussen enerzijds het al te caleidoscopische ideeënhistorisme en nominalisme van Skinner en anderzijds het begripsrealisme van historici als Bury. En hoewel de overgang naar een moderne, ‘historische’ tijd bij hem als een soort breukvlak kan worden opgevat, vervalt hij niet in de discontinuïteitsschema's van Foucaults epistemen, terwijl hij diens empirisch onderzoek naar uiteenlopend bronnenmateriaal en de semantische analyses daarvan naar de kroon steekt.

13 O. Brunner, W. Conze, R. Koselleck (Hrsg.), Geschichtliche Grundbegriffe, Stuttgart 1972 e.v.

14 De kritiek vanuit Skinners benadering is, om ons tot het lemma Fortschritt te beperken (Geschichtliche Grundbegriffe, Bd. 2 (1975), p.351-423, vooral relevant met betrekking tot de oudheid (p.353-363). In deze passage, van Chr. Meier, valt stilistisch op hoe vaak er gezegd wordt dat iets (nog) niet het geval is: ‘Entsprechend hatten die Vorstellungen politischer Verbesserung vermutlich wesentlich mehr mit der Fähigkeit zu umfassender institutioneller Veränderung als mit einem allmählichen, etwa gesellschaftlichen und moralischen Verbesserungsprozeß zu tun.’ (p.356-357); ‘Statt einer Verzeitlichung ergab sich eine Politisierung...’ (p.357); ‘...es sei nicht ein [...] umfassender weltbemächtigender Fortschritt [...] sondern...’ (p.357); ‘Das Fortschreiten ist dann nur noch Sache kleiner Kreise’ (p.358); enzovoort (cursiveringen aangebracht). Ook Koselleck is niet geheel onkwetsbaar voor dit soort verwijten, bijvoorbeeld waar hij spreekt van ‘Bedeutungen, die noch hinzukommen mußten, um den modernen Fortschrittsbegriff freizusetzen’ (p.368), maar het zijn uitzonderingen, die zijn betoog niet fundamenteel aantasten.

Koselleck: de geschiedenis van een vooruitgangsbegrip

Kosellecks Vergangene Zukunft uit 1979 begint met de beschrijving van een schilderij van Albrecht Altdorfer dat de slag bij Issus (333 voor Chr.) weergeeft.¹⁵ Op dit schilderij uit 1529 wordt de overwinning van Alexander de Grote op de Perzen uitgebeeld. Een anachronisme dat tegenwoordig al snel op zal vallen, is het feit dat de Perzen ‘vom Fuß bis zum Turban’ zijn uitgedost in de zestiende-eeuwse kledij en wapenrusting van de Turken, die in 1529 voor de poorten van Wenen stonden. Deze discrepantie werd in de zestiende eeuw niet als zodanig ervaren;

15 R. Koselleck, Vergangene Zukunft. Zur Semantik geschichtlicher Zeiten, Frankfurt am Main 1979, p.17-37.

[p. 31]

tegenwoordige en verleden tijd werden, zoals Koselleck het uitdrukt, nog door een gemeenschappelijke historische horizon omsloten. Zo'n driehonderd jaar later beschrijft en bewondert Friedrich Schlegel hetzelfde schilderij echter vanuit een heel ander historisch perspectief; hij meent er het ‘höchste Abenteuer alten Rittertums’ in te kunnen herkennen. Schlegel onderscheidt het aldus van de eigen tijd én van de oudheid. Wat is er in deze eeuwen in de historische tijdsbeleving veranderd, zo vraagt Koselleck zich af.

Deze in de achttiende eeuw opkomende, nieuwe tijdsbeleving van geschichtliche Zeit, waarin een aantal nieuwe historische begrippen - waaronder vooruitgang - opduiken, probeert Koselleck vanuit verschillende invalshoeken te beschrijven.¹⁶ Zijn nauwkeurige behandeling van deze complexe verandering kan worden samengevat in een vijftal voor vooruitgangsbegrippen relevante kenmerken.

1. Een in het oog springende wijziging in de gangbare belevenis van de geschiedenis is de geleidelijke desintegratie van de christelijke eindtijdgedachte. Met de twijfel aan een dag des oordeels als afsluiting van de aardse geschiedenis begint een lineaire tijdsopvatting met open toekomst terrein te winnen.¹⁷ Dat de vanzelfsprekendheid van de jongste dag onder vuur kwam te liggen blijkt onder meer uit de rol die dit aan de Openbaring ontleende eindpunt ging spelen. Tijdens de reformatie en de daarmee samenhangende godsdiensttwisten werd de eindtijd steeds vaker op korte termijn aangekondigd om vervolgens weer te moeten worden uitgesteld. Daarmee boette de geschiedenis geleidelijk aan eschatologische betekenis in. Bovendien ging ook de eschatologische functie van het Heilige Roomse Rijk ten gevolge van internationale politieke ontwikkelingen allengs meer verloren. Zo werd een nieuw onderscheid als dat van Bodin tussen sacrale, menselijke en natuurlijke geschiedenis mogelijk. Voorts ontstond er steeds meer verzet tegen allerhande religieuze en politieke voorspellingen, aanvankelijk vanuit de opkomende ideologie van de absolute staat, die de destabiliserende effecten van zulke voorspellingen trachtte te bestrijden; verder vanuit de humanistische traditie. Van Mon-

16 Koselleck 1979, p.12-14.

17 Voor het volgende Koselleck 1979, p.19-34, 315, 361-362; Koselleck 1975, p.367-371.

[p. 32]

taigne en Bacon via Spinoza en Fontenelle tot Voltaire, wiens sarcasme ‘nur noch der Spott eines Siegers ist’, klinkt het literaire en filosofische verzet tegen allerhande vormen van profetie en waarzeggerij door.¹⁸

Met het verdwijnen van eindtijdverwachtingen ontstond een andere houding ten opzichte van de toekomst. Zo deed zich in het politieke denken de mogelijkheid van een rationele prognose voor, waarin de gebeurtenissen niet meer, zoals vanuit profetisch perspectief, symbolen waren en evenmin meer werden getoetst aan de jongste dag, maar waarin met verschillende beredeneerbare waarschijnlijkheden rekening werd gehouden. Tot op zekere hoogte gebeurde dit natuurlijk altijd al. Maar het veranderende toekomstbewustzijn ontnam de tijd zijn statische karakter; versnelling en vertraging, en daarmee de mogelijkheid tot het uitoefenen van invloed op meer globale historische processen, werden nu mogelijk geacht. Dit besef bood ruimte aan nieuwe ideeën over vooruitgang. Zo werd het concept van een versnelling in de tijd, eens een eschatologische categorie, getransformeerd in een oproep tot planning van een toekomst op aarde; men wilde (en geloofde) het betere sneller te bereiken en dacht daar invloed op te kunnen uitoefenen.

2. De veranderde beleving van een geschichtliche Zeit wordt door Koselleck gekarakteriseerd met wat hij de gelijktijdigheid van het ongelijktijdige noemt.¹⁹ In de zeventiende, maar vooral in de achttiende eeuw werden contacten met andere continenten en andere beschavingen omvangrijker en intensiever. De toenemende aandacht voor primitieve culturen leidde telkens tot een historische vergelijking met de eigen cultuur en daarmee tot een besef van ongelijktijdigheid, die zich chronologisch op hetzelfde tijdstip voordeed. Sommige volkeren of beschavingen - en dan natuurlijk vooral de eigen of meest verwante - werden als meer, en verder ontwikkeld beschouwd, al kon de confrontatie met een andere cultuur natuurlijk ook verval in de eigen samenleving aan de orde stellen, zoals Rousseau beoogde met zijn Discours sur les sciences et les arts (1750).

Een overeenkomstig tijdsperspectief doet zich voor bij het beschrijven van de stand van verschillende wetenschappen en

18 Koselleck 1979, p.27; vgl. P. Hazard, De crisis in het Europese denken. Europa op de drempel van de Verlichting 1680-1715, Amsterdam 1990 (oorspr. 1935), deel 2, hfdst. 2.

19 Zie hiervoor Koselleck 1979, p.126, 132 e.v., 323 e.v., 336; Koselleck 1975, p.391-402.

[p. 33]

theoretische denkbeelden, bijvoorbeeld in de Encyclopédie (1751-1772). Daarin heten belangrijke mannen hun tijd vooruit te zijn, terwijl de nog niet verlichte massa's het een en ander (met behulp van opvoeding) hebben in te halen. Met name de Encyclopedisten hebben vanuit een dergelijk historisch besef met verschillende vergelijkbare tijdstippen, ontwikkelingen en tijdlagen een soort raster ontwikkeld dat vooruitgangsideeën structureert: op dit raster voltrekt zich een universele geschiedenis.

De gelijktijdigheid van het ongelijktijdige markeert een veranderde tijdsbeleving; de dynamiek van gelijke ontwikkelingen in verschillend tempo, dus van ongelijktijdige ontwikkelingen in eenzelfde periode, maakt vooruitgang tot een historische ervaring. Deze dynamiek blijft een voortdurende rol in discussies over vooruitgang spelen. Vooral wanneer de spanning tussen cognitieve en morele ontwikkeling gethematiseerd wordt, een probleem dat Friedrich Schlegel formuleert in zijn kritiek op Condorcets Esquisse:

Das eigentliche Problem der Geschichte ist die Ungleichkeit der Fortschritte in den verschiedenen Bestandteilen der gesamten menschlichen Bildung, besonders die große Divergenz in dem Grade der intellektuellen und der moralischen Bildung.²⁰

Ook Kant ervaart deze discrepantie. ‘Wir sind civilisirt bis zum Überlästigen,’ zo schrijft hij, ‘[a]ber uns für schon moralisirt zu halten, daran fehlt noch sehr viel.’²¹ Eenzelfde spanning doet zich voor bij het vergelijken van cognitieve en esthetische ontwikkelingen, zoals we in het volgende hoofdstuk zullen merken.

3. Een andere opvallende karaktertrek van de nieuwe tijdsbeleving van geschichtliche Zeit is de formulering van een aantal politiek-, sociaal- en historisch-theoretische termen in de vorm van een zogenaamd collectief enkelvoud (Kollektivsingular).²² In Historia Magistra Vitae beschrijft Koselleck hoe het enkelvoudig gebruikte woord Geschichte in de achttiende eeuw (in

20 Geciteerd in: Koselleck 1975, p.391.

21 I. Kant, Idee zu einer allgemeinen Geschichte in Weltbürgerlicher Absicht (1784), Akademie-Ausgabe, T. 8, p.26.

22 Zie hiervoor Koselleck 1979, p.47-56, 321 e.v.; Koselleck 1975, p.384-390.

[p. 34]

Duitsland) steeds meer de plaats in ging nemen van het woord Historie; het accent verschoof inhoudelijk van de gebeurtenis naar het gebeuren, van verslaggeving naar procesmatige, universele samenhang. Hiermee nam de exemplarische rol van de geschiedenis als magistra vitae af. Als geschiedenis ons al iets leerde, was dat voor zover van Historie werd afgezien.

Geschichte werd tot dan meestal als meervoud (geschiedenissen) gebruikt, maar kreeg rond 1770 in een nieuwe, enkelvoudige vorm de betekenis van een zelfstandige categorie die samenhangende processen onder één noemer bracht. In deze zin gaat geschiedenis, vooral vanaf de Franse Revolutie, ook als subject optreden, bijvoorbeeld waar Hegel spreekt van ‘Arbeit der Geschichte’. Aan het eind van de negentiende eeuw, met de opkomst van het marxistische gedachtengoed, treden dergelijke vooronderstellingen over de werkzaamheid van de geschiedenis sterk op de voorgrond.

Het gebruik van dit collectieve enkelvoud doet zich ook voor bij een aantal andere historische, politieke en sociale categorieën; uit revoluties wordt nu de revolutie gedestilleerd, uit vrijheden de vrijheid en uit ‘vorderingen’ - les progrès, die Fortschritte - de vooruitgang: le progrès, der Fortschritt.²³

4. De nieuwe beleving van geschichtliche Zeit uit zich verder in een veranderde wederzijdse verhouding tussen verleden en toekomst. In ‘“Erfahrungsraum” und “Erwartungshorizont” - zwei historische Kategorien’ beschrijft Koselleck een toenemende verwijdering tussen ‘ervaring’ uit het verleden en ‘verwachting’ voor de toekomst.²⁴ Ervaringsruimte en verwachtingshorizon zijn geen symmetrische historische categorieën als verleden en toekomst; wat voorbij is, doet zich namelijk structureel anders voor dan wat verwacht wordt. Koselleck gebruikt de metafoor ruimte niet om continue reeksen gebeurtenissen lukraak op te kunnen tellen, want de herinnering werkt noodgedwongen selectief en creëert een voorgeschiedenis met een slechts heel beperkte rationaliteit. Eerder geeft hij ermee aan hoe vanuit het heden het verleden als één geheel wordt ervaren, waarin vele lagen van eerdere tijden naast elkaar aanwezig kunnen zijn. Ten aanzien van de toekomst bedient Koselleck zich

23 In Duitsland werd de enkelvoudige term Fortschritt weliswaar in 1754 al op een theoretische manier door de voorkritische Kant gebezigd, maar als collectief enkelvoudige term, waaronder allerlei vormen van vooruitgang kunnen worden begrepen, treedt Fortschritt pas aan het eind van de achttiende eeuw op (Koselleck 1975, p.381; vgl. Ritter, p.1052). Het gebruik van het enkelvoud komt in een andere betekeniscontext eerder wel voor. In Engeland bijvoorbeeld reeds in de titel van John Bunyans The Pilgrim's Progress uit 1678, of bij John Donne (1572-1631), die een gedicht schreef dat ‘The Progress of the Soul’ heette.

24 Koselleck 1979, p.349-375.

[p. 35]

van de metafoor horizon om te laten zien hoe de toekomst voortdurend opschuift voor nieuwe ervaringsruimte. Hij illustreert dit met een anekdote over Chroesjtsjov, die in een toespraak beweerde dat aan de horizon het communisme reeds zichtbaar was. Een toehoorder vraagt dan: ‘Kameraad Chroesjtsjov, wat is dat, horizon?’ De leider raadt hem aan het in een woordenboek op te zoeken, waar de toehoorder het volgende vindt: ‘Horizon, een schijnbare lijn die de hemel van de aarde scheidt en die zich verwijdert als men hem nadert.’

De verwachtingshorizon wordt slechts ten dele door de ervaring gestructureerd; gebeurtenissen hoeven niet te sporen met verwachtingen, al worden die verwachtingen natuurlijk sterk door de voorgeschiedenis uit de ervaringsruimte bepaald. Deze spanning tussen ervaring en verwachting roept in de moderne tijd een andere beleving van geschiedenis op. Mede door de hierboven genoemde aantasting van het christelijke eindtijdconcept schuift de verwachtingshorizon op en raakt de toekomst ‘losser’ van het verleden. Tegelijkertijd ligt een eventuele lotsverbetering echter minder snel ‘aan gene zijde’ en eerder ‘in de tijd’, een ervaring die zich in het opkomende gebruik van het begrip ‘vooruitgang’ manifesteert.

5. Tot slot wordt de nieuwe beleving van geschichtliche Zeit gekenmerkt door de veranderde pragmatische dimensie waarin historische en politiek relevante begrippen een rol gaan spelen.²⁵ Veel van deze begrippen krijgen een ideologische lading, die het handelen met een beroep op toekomstperspectieven wil rechtvaardigen. In deze context ontstaan ook de zogenaamde ‘-ismen’, nieuwe woorden als (in Duitsland) Republikanismus (voor het eerst bij Kant), Demokratismus (Schlegel) en later onder andere Liberalismus, Sozialismus en Kommunismus; dit zijn begrippen die allemaal een verhouding van toekomst en verleden in hun betekenis meedragen. Koselleck verheldert dit met de uit de Geschichtliche Grundbegriffe afkomstige observatie dat de conservatieven pas relatief laat in de negentiende eeuw, en aarzelend, onder het vaandel van Konservatismus gaan opereren om ‘dem temporalen Zwangsraster und seinem Bewegungsdruck zu entgehen’.²⁶ Veel begrippen beginnen van betekenis te

25 Koselleck 1979, p.339-348; Koselleck 1975, p.389, 398 e.v., 407 e.v.

26 Koselleck 1979, p.341.

[p. 36]

veranderen en worden ‘vertijdelijkt’; concepten als ‘revolutie’ en ‘emancipatie’ geven geen (geheel van) handelingen in een beperkte periode meer aan, maar worden vanaf het begin van de negentiende eeuw historische en politieke veranderingscategorieën met ideologische strekking.

Ook ‘vooruitgang’ krijgt als leus (Schlagwort) een morele en politieke strekking en wordt daarmee een appellerende, voorschrijvende handelingscategorie. Wie zijn eigen ideeën of handelingen in het historisch perspectief van vooruitgang situeert, voorziet ze daarmee immers van een goedkeurend stempel, dat de schijn van onvermijdelijkheid heeft. Het vooruitgangsetiket legitimeert handelen met een beroep op de loop van de geschiedenis.

Koselleck kent bij zijn beschrijving van de met geschichtliche Zeit samenhangende begrippen een grote rol toe aan dit collectieve enkelvoud ‘vooruitgang’. Door het concept in samenhang met een aantal andere, nieuwe of van betekenis veranderde concepten in vergelijkbare contexten te bestuderen geeft hij een nauwkeurig beeld van de opkomst en het gebruik ervan tot ver in de negentiende eeuw. Kosellecks Kollektivsingular impliceert hier natuurlijk niet dat via een omweg een metafysisch vooruitgangsbegrip is binnengesmokkeld, dat verder onafhankelijk van zijn context kan worden beschouwd. Wel zal blijken dat bovengenoemde kenmerken hun betekenis bij vooruitgangsideeën tot op heden in vergaande mate zullen blijven behouden.

De winst van Kosellecks onderneming ligt in de historisch vruchtbare middenweg tussen het nominalisme van Skinner en het begripsrealisme van veel klassieke ideeënhistorici. In deze benadering wordt recht gedaan aan wat in intellectuele geschiedenis ‘context’ heet, of ‘praktijk’, of het geheel aan conventies, zonder dat historisch onderzoek volstrekt willekeurig wordt. Aan de ene kant is het nu mogelijk de klip van Scylla met haar hybride gedrocht te omzeilen en zodoende tot vergruizing leidende vormen van historisme en door te grote cesuren verminkend structuralisme te vermijden. Aan de andere kant valt tege-

[p. 37]

lijkertijd langs de draaikolk Charybdis met zijn spuwende reuzin te laveren, waarmee het gevaar van een al te globale en universele geschiedschrijving zonder empirische relevantie kan worden afgewend.

Vooruitgangsbegrippen en verwante veranderingscategorieën

De koers is uitgezet voor een kleine geschiedenis van vooruitgangsbegrippen in de kunst, al zullen de twee volgende hoofdstukken niet als bij Foucault de ‘korrel’ van de gebeurtenissen tot het uiterste verkleinen, noch de wetsteksten en lexica van Koselleck uitpluizen. Wel wordt uit het werk van denkers, schrijvers, critici en kunstenaars hun opvatting van vooruitgang gedestilleerd. Maar eerst moet nog een ogenblik naar dat imposante vooruitgangsgeloof van de negentiende eeuw worden teruggekeerd. De manier waarop het woord ‘vooruitgang’ gebruikt wordt, verwijst namelijk tot op de dag van vandaag telkens weer naar dit conceptuele blok staal. In Duitsland was het begrip Fortschritt in deze tijd als ‘politisches Schlagwort und als unbefragter, ubiquitärer Leitbegriff’ alomtegenwoordig.²⁷ Ook in de andere westerse landen werd het begrip te pas en te onpas gebruikt. De Victoriaanse Lady Carlisle liet zich vaak ontvallen dat wanneer iemand haar huis binnenkwam ‘die niet in vooruitgang geloofde, hij meteen weer [kon] vertrekken’.²⁸ Een dergelijke kwinkslag zou in ons tijdsgewricht aanzienlijk meer prikkelen, omdat men tegenwoordig meent het concept ver achter zich te hebben gelaten. In de negentiende eeuw waren vooruitgangsideeën weliswaar zo vanzelfsprekend geworden dat ze niet meer opvielen, maar de latere ontkenning van wat in de inleiding de hydra van de vooruitgang heette, stond nog in de kinderschoenen. Het begrip verdween, juist door zijn alomtegenwoordigheid, als lemma uit de lexica en diende als naam voor de meest uiteenlopende ondernemingen, van tijdschriften tot melkfabrieken op coöperatieve grondslag.

Uit het negentiende-eeuwse denken over vooruitgang blijkt hoezeer verwante historische categorieën als ontwikkeling en

27 Koselleck 1975, p.407.

28 David E. Leary, ‘Michel Foucault, an Historian of the Sciences Humaines’. In: Journal of the History of the Behavioral Sciences 12 (1976), p.293 (geciteerd in: Merquior, p.143).

[p. 38]

evolutie met dit begrip zijn gaan interfereren. Globaal gesproken heerste er een geloof dat veranderingen op de meest uiteenlopende terreinen, van industrie, moraal, techniek, wetenschap, politiek tot kunst, als een samenhangend proces moesten worden begrepen.²⁹ Dit geloof dat alles geïnterpreteerd dient te worden als deel van een proces of ontwikkeling, is afkomstig uit twee verschillende culturele tradities die, enigszins gechargeerd, van de etiketten ‘verlichting’ en ‘romantiek’ kunnen worden voorzien.

De traditie van de verlichting wordt voortgezet in de overtuiging dat de werkelijkheid geheel gehoorzaamt aan wetten, of die nu processen van de natuur of ontwikkelingen in de menselijke beschaving betreffen. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de metafysische principes van het Duitse idealisme was het beginsel van de Newtoniaan en materialist Saint-Simon een algemene uiterlijke wet van menselijke perfectibiliteit. Zijn aanvankelijke secretaris Auguste Comte werkte deze idee uit tot diens bekende, positivistische model met verschillende noodzakelijke stadia, volgens welke het beschavingspatroon van de hele mensheid zich ontwikkelt. Gebeurtenissen werden begrepen als elementen van een noodzakelijk proces, waarbij die noodzakelijkheid niet geheel vrij is van teleologische principes. Die principes zijn ook bij de wetmatigheden van Marx en Engels terug te vinden, hier echter op grond van hun hegeliaanse erfenis, waarin het finalisme veel duidelijker ligt opgesloten.

De traditie van de romantiek, beginnend met uiteenlopende denkers als Rousseau en Herder, zet zich tegen deze wetmatigheidsopvattingen af en gaat uit van een ontwikkelingsfactor als groei. Zo bedient Herder zich in zijn karakterisering van de geschiedenis van de boommetafoor om het ‘organische’ karakter van de menselijke geschiedenis als goddelijke immanentie te kunnen illustreren. Het woord Entwicklung gebruikt hij juist vanwege zulke biologische connotaties. Niettemin is het vaak synoniem met begrippen als Fortgang, Fortschreiten, Fortbildung en Progression.³⁰

Nauw verweven met deze twee vormen van historicisme is het evolutiebegrip, dat ondanks zijn biologische herkomst een

29 Vgl. Mandelbaum, p.42.

30 W. Wieland, ‘Entwicklung, Evolution’. In: Geschichtliche Grundbegriffe, Bd. 2, p.199-228 (207). Wielands artikel beschrijft de geschiedenis van het woord Entwicklung (en marginaal van Evolution) in vooral Duitse context tot halverwege de vorige eeuw (Marx). Voor een hedendaagse beschrijving van het ontwikkelingsbegrip zie A.W. van Haaften e.a., Ontwikkelingsfilosofie. Een onderzoek naar grondslagen van ontwikkeling en opvoeding, Muiderberg 1986, p.24-26.

[p. 39]

evaluatieve lading heeft. Ook Darwins concept van de survival of the fittest impliceert een progressieve ontwikkeling in de hele natuur met steeds meer waarde en schoonheid, getuige het befaamde slot van de Origin of Species:

Thus, from the war of nature, from famine and death the most exalted object which we are capable of conceiving, namely, the production of the higher animals, directly follows. There is grandeur in this view of life with its several powers, having been originally breathed by the Creator into a few forms or into one; and that, while this planet has gone circling on according to the fixed law of gravity, from so simple a beginning endless forms most beautiful and most wonderful have been, and are being evolved.³¹

Waar het evolutiemodel op cultuurgeschiedenis wordt toegepast, klinkt het vooruitgangsbegrip doorgaans nog duidelijker mee, hetzij in het totale evolutionisme van iemand als Spencer, hetzij in het sociale evolutionisme van wetenschappers als Morgan en Tylor.

In deze familie van vooruitgangsbegrippen keren telkens drie elementen terug. Steeds wordt er een samenhangend proces beschreven waarin de relevante veranderingen globaal eenzelfde richting hebben en zich ook in de toekomst uitstrekken, waarin sprake is van een zekere cumulatie van verworvenheden en waarin bovendien een verbetering naar algemene maatstaven kan worden geconstateerd.³² Deze elementen zullen in de volgende hoofdstukken uitvoerig aan de orde komen.

Dat geldt ook voor het familielid ‘modernisering’, een begrip dat later veel gebruikt gaat worden en evenals het begrip ‘modern’ een rol van betekenis zal spelen in de beschrijving van historische processen. Het is opvallend dat het concept ‘modern’ in de negentiende eeuw vooral in een esthetische context figureert en dat uitdrukkingen als ‘modern’ en ‘moderniteit’ nog steeds een esthetische kernbetekenis hebben.³³ Het lijkt een vingerwijzing om niet langer te wachten met een geschiedenisvan vooruitgangsbegrippen in de kunst.

31 Geciteerd in: Mandelbaum, p.81-82.

32 Vgl. Laeyendecker, p.28-30. Voor enkele andere omschrijvingen en definities zie (naast Bury) ook Th.W. Adorno, ‘Vooruitgang’. In: idem, Kritische modellen, Amsterdam 1977, p.21-40 (21). (Eerder ook verschenen als: ‘Fortschritt’. In: H. Kuhn, F. Wiedmann (Hrsg.), Die Philosophie und die Frage nach dem Fortschritt, München 1964, p.30-48); Baillie, p.2; Ch. van Doren, The Idea of Progress, New York / Washington / Londen 1967, p.3; Wagar 1972, p.3 e.v.

33 H.U. Gumbrecht, ‘Modern’. In: Geschichtliche Grundbegriffe, Bd. 4 (1978), p.93-131 (126 e.v.). ‘Modernisering’ raakt in de jaren vijftig wetenschappelijk ingeburgerd. Zie J. Habermas, ‘Das Zeitbewußtsein der Moderne und ihre Bedürfnis nach Selbstvergewisserung’. In: idem, Der Philosophische Diskurs der Moderne, Frankfurt am Main 1986, p.10. Zie verder H.R. Jauß, ‘Literarische Tradition und gegenwärtiges Bewußtsein der Modernität’. In: idem, Literaturgeschichte als Provokation, Frankfurt am Main 1970, p.11 e.v.