Prinsen, priesters en paria's. Reizen door India en Thailand

[p. 234]

Het drama van het mensenleven op aarde

Het is met een geriefelijke dc-8 van de klm langs de route van de ‘Gouden Cirkel’ maar een paar uur vliegen van Bangkok naar Calcutta, dat nauwelijks zeven breedtegraden noordelijker ligt in een even vochtig landschap van moerassen en palmen. Maar welk een klimaatsverschil in de januarimaand dat ik dit korte reisje maakte; en welk een onderscheid in levenshouding en temperament tussen de opgeruimde, rustige, tevreden kijkende Thailanders en de droefgeestige, lyrische Bengali! Het was broeiend warm toen ik Bangkok verliet; de thermometer op het vliegveld wees tweeëndertig graden Celsius. Twee uur later landde het vliegtuig op kil beton, want in Calcutta was het om tien uur in de avond slechts zes graden boven het vriespunt. Ik werd afgehaald door mijn vriend Thiess Schaap, die de administratieve gaven welke zijn dagelijks werk vereist wonderlijk wel combineert met een treffende kennis van de modernste literatuur. We waren enige weken terug blijven steken in een gesprek over Jack Kerouac en zetten zodra hij wegreed de conversatie voort met een beschouwing over Nabokov.

Maar wat is literatuur anders dan kunstzinnige herschepping van het materiaal dat leven heet? En zodra we buiten de hekken van het vliegveld kwamen stroomde dit leven mij machtiger en veelvormiger, en daarom rijker tegemoet dan in het welvarender Thailand. Op weg door morsige buitenbuurten naar een van de boeiendste en tegelijkertijd monsterachtigste steden op aarde, wist ik opeens wat ik in Thailand de hele tijd onbewust had gemist. We reden door een nevel die verdacht veel leek op een hollandse herfstavond. Alleen rook ze niet vochtig maar bijtend scherp; en meteen herinnerde ik me die reuk van avonden in de Himalaja, wanneer mijn muilezeldrijver Changga Ram heftig een blaasbalg hanteerde om het vuur van mest waarop we bij

[p. 235]

gebrek aan hout moesten koken, brandende te houden. De mist was in werkelijkheid een reusachtige rookwolk die laag boven de langgerekte voorsteden hing. Deze rook greep mij bij de keel, letterlijk en figuurlijk, want ze walmde omhoog uit duizenden kleine vuurtjes, ontstoken door dakloze armoedzaaiers die, zolang het nog licht was, dorre blaren, twijgjes, oud stro en papier bij elkaar hadden gegaard om het rossig vlammende vuur van koemest in leven te houden tot de kilste stonde vlak voor de dageraad. Het was die januarimaand in Noord-India veel kouder dan gewoonlijk en in de krant stond dat er elke nacht dozijnen mensen doodvroren. Het vroor wel niet maar toch stierven ze, want hun ondervoede lichamen, rillend in katoenen lappen, gingen in de morgenschemering uit als een opgebrande nachtkaars.

De korte vlammen wierpen hun schamplicht op grote witte tulbanden boven magere nekken, op handen die de warmte uit het vuur wilden graaien. Ik herinnerde me wat een Europeaan, die reeds jaren in India woonde, op de avond van mijn eerste aankomst gezegd had: ‘Dit is een groot en tragisch land. Bijna elke keer als je de krant opneemt is er wel ergens een ramp; een hongersnood, een overstroming, een epidemie.’

Toen ik in mijn hotelkamer lag dacht ik: zou het niet altijd zo geweest zijn in deze geweldige uitgestrektheid tussen Ceylon en de Himalaja, waar in vroeger eeuwen bovendien nog voortdurend oorlog werd gevoerd, terwijl uit West- en Midden Azië steeds nieuwe stammen en volken naar binnen kwamen vallen? Is dat misschien mede de oorzaak dat uit heel de Hindoereligie in al zijn vele verschijningsvormen steeds de kreet opklinkt om ‘moksha’, om verlossing; de vurige wens om niet wedergeboren te hoeven worden op een aarde, waar tegen elke rijkaard steeds duizend armen opkijken die zich nooit zat kunnen eten, en waar, zoals men reeds in een der oude Vedische zangen lezen kan, zelfs het heldere water uit de bergen op bepaalde tijden van het jaar de dood bracht omdat men toen nog niet wist dat het de malaria-bacil meevoerde?

Maar toch is religie en dan zeker in India, nooit geboren uit een levensellende die hoogstens het bidden bevordert wanneer de goden eenmaal

[p. 236]

hun hemelen hebben betrokken. Van die Hindoerehgie is het geloof aan reïncarnatie trouwens slechts een onderdeel, en dan nog niet eens het oudste. Ouder is het geloof aan de eenheid van mens en kosmos, aan de bestemming der mensenziel om als vonk terug te keren tot het grote vuur van de wereldziel.

En dat juist maakt lijkverbrandingen voor de nietsvermoedende Europeaan, gewend aan het plechtige en voor mij tenminste zo kille en macabere ceremonieel onzer begrafenissen, tot zulk een schokkende gebeurtenis. De volgende dag lunchte ik bij de heer Van Veen, hoofdvertegenwoordiger van de klm voor India. Toen ik hem vertelde, dat ik een jaar tevoren in Bombay op een ‘burning ghat’, een verbrandplaats, in moeilijkheden was geraakt zodra men mijn fototoestel zag, zei hij: ‘Hier dichtbij is er een waar men zich doorgaans van de aanwezigheid van een vreemdeling niets aantrekt. Ik moet straks toch even thuis blijven voor een afspraak en zal u er door mijn chauffeur heen laten brengen. Hij kent er de mensen.’

Aan het eind van een nauwe steeg die doodliep tegen hoge muren hing een wolk blauwe rook. Ik volgde de chauffeur door een open poort. Hij stelde mij voor aan de toezichthouder op deze gemeentelijke verbrandplaats en aan de dienstdoende politieagent, een goedige Bengali met een hoge rode muts. Ik gaf beiden een roepie en kon toen gaan waar ik wilde. De mensen binnen de ommuring gedroegen zich alsof ik niet bestond.

Het plaveisel van de verbrandplaats was op vier plaatsen opengebroken en in een van deze aarden gaten stapelden de helpers (die tot de kaste der onaanraakbaren behoren) gekloofd hout op elkaar. Het lijk werd van een draagbaar op de mijt geschoven en een van de helpers stak er de brand in met een kienspaan en een handvol stro. Het was een oud man wiens aardse rest zich ten hemel kromde. Zijn beide zoons, gekleed in hun gewone dagelijkse plunje, een wit hemd dat los over een wijde witte broek viel, stonden er bij, niet onverschillig maar uitdrukkingloos. Hun ogen keken zoals ik zovele Indiërs heb zien kijken in een menigte op straat: hun blik was naar binnen gericht. Even dacht ik aan Westerveld, waar ik een paar maal een afscheidsceremonie voor een

[p. 237]

gestorvene had moeten meemaken. Hier was de voor ieder zichtbare verbranding ontdaan van alle plechtigheid en elk decorum. De Hindoe is een realistische idealist: hij heeft geen eerbied voor de dood, maar voor het onsterfelijk bestaan. Ik herinnerde mij een passage uit de Bhagavad Gita, Het Lied van God, de bijbel der Hindoes. In de tweede zang zegt Heer Krisjna, een der incarnaties van de ene, allesomvattende God: ‘Zoals het lichaam versleten klederen aflegt en nieuwe aanlegt, zo legt hij die in het lichaam woont dit lichaam af wanneer het versleten is en kiest dan woning in een nieuw lichaam. De godheid die in u woont kan door wapenen niet worden verwond; vuur kan hem niet verschroeien, de lucht kan hem niet doen uitdorren, het water kan hem niet nat maken... De werkelijk wijzen rouwen niet om de doden, evenmin als zij rouwen om de levenden.

Omdat hier misschien wel zorgvuldig verborgen ontroering was bij de twee nabestaanden, maar geen rouw; omdat hier geen ‘laatste eer’ bewezen hoefde te worden, daar het onsterfelijke boven eer verheven is, terwijl het sterfelijke deel geen eer verdient - daarom was deze verbranding een doodgewoon alledaags gebeuren, niet voor mij, maar voor de groepjes Hindoes. Op tien voet afstand van de nieuwe brandstapel lag een langwerpige bundel vodden waar twee vuile voeten uitstaken. Een ogenblik dacht ik dat het een dode was; toen strekte een heilige koe die door de poort naar binnen kwam drentelen haar magere witte hals uit en pakte met oude gele tanden een grauwe stofplooi. De naakte voeten bewogen alsof er een vlieg aan had gekriebeld; uit de vodden schoot een menselijk hoofd als een schildpadkop uit zijn schaal; twee boze, zieke, roodomrande ogen keken de koe aan, een tandeloze mond mummelde verwensingen, en het hoofd verdween weer in de vodden.

Niemand stoorde zich aan koe, bedelaar of vreemdeling. De twee helpers stookten met lange bamboestaken het vuur, de twee zonen stonden als standbeelden. Een derde helper graaide uit een ander brandgat de overgebleven botten, schoof de as bij elkaar en gooide alles tezamen in een grote zak van grauw linnen. Ze was bijna vol en maakte een bult op zijn rug toen zijn blote voeten met kleine schreden op een binnen-

[p. 238]

poort toeliepen. De zak was zwaar en zijn tenen stonden gespreid. Ik volgde hem, en de goedige politieagent liep met mij mee.

Achter de poort lag hellend oeverland dat kaal omlaag liep naar slijmerig groen water. Een kreek, die uitkwam op een zijarm van de Ganges, legde de agent mij uit. De man liep op een grote zwarte bark toe, die er uit zag alsof hij opgebouwd was uit verkoold hout dat door de hitte blazig was uitgeslagen. Hij stortte zijn zak in het ruim uit; een aswolk dwarrelde op en sloeg weer langzaam neer. Iedereen wil dat zijn resten in de heilige rivier de Ganges verstrooid worden, vervolgde de agent, dat geeft een voorspoediger wedergeboorte. Ik hoorde hem nauwelijks, want ik staarde in vreesachtige bevangenheid naar het zwarte dodenschip. Elk ogenblik vreesde ik uit het duistere ruim een van de mythische gestalten te zien oprijzen die onze westerse cultuur uit eeuwen van stervensangst geschapen heeft: het geraamte met de zeis en de zandloper, Charon de zwijgende veerman, Thanatos hoog op zijn vale paard. Maar het enige wat boven de zwarte streep van het gangboord uitsteeg was dat wolkje vluchtige as, dat in een ruisende dwarreling kwam en geluidloos ging; en alleen ik, de westerling, was bevangen van angst.

Zeker, ik had ze gelezen, de rustige verzen uit de Bhagavad Gita: ‘Voor al wat geboren wordt is de dood zeker, en voor de doden is geboorte zeker. Rouw dus niet om het onvermijdelijke... Deze lichamen zijn vergankelijk, maar hetgeen in deze lichamen woont is eeuwig, onverwoestbaar, ondoordringbaar.’ Maar de woorden waren niet doorgedrongen in mijn beenmerg en onderbewustzijn, want ik behoorde tot een andere gemeenschap van stervelingen, die de dood vrezen, de dood tijdens hun leven wegduwen, het spreken over de dood met een taboe beleggen, en die met hulp der wetenschap ten koste van veel geld het mensenleven proberen te rekken zelfs wanneer het geen leven meer is. Tegen de hoge buitenmuur van de verbrandplaats leunden huizen of wat men in Calcutta huizen noemt; als zodanig waren ze tenminste, zoals ik later ervoer, bij de laatste volkstelling statistisch geregistreerd. Ze bestonden uit palen, voddige gonjezakken, stukken blik en plaatijzer. Achter een uitgetornde cementzak vandaan verscheen een vrouw

[p. 239]

met rode trachoma-ogen en schreeuwde naar een naakt kind dat een sprietige kip achternazat. De buik van het kind stond bol van de hongeroedeem. Zo leven in Calcutta honderdduizenden, in India miljoenen. Alleen voor de sanering van de woningen in de ene stad Calcutta, zo vertelde een uno-beambte mij, zou het totaal van de financiële hulp nodig zijn die India sinds 1948 ontvangen heeft.

En welaan dan, gij rijken der zatte natiën, wat doet ge met de overschotten die uw gemechaniseerde beschaving uitspuwt? Ge verspilt ze aan waanzinnige bewapeningswedlopen die sinds Hirosjima reeds duizend miljard dollar hebben verslonden. Ge probeert de maan te beklimmen om haar als affuit te gebruiken voor atoomraketten die wereldsteden tot pulver moeten blazen. Ge zijt de door u zelf verdoemde slaven van een wetenschap zonder geweten, een rijkdom zonder deernis en een macht zonder menselijk mededogen. Kom naar India en kijk. Verlaat uw Palace Hotels, zoals de Boeddha zijn paleis verliet, en loop een blinde bedelaar na die aan de breedte van de schaduwrand der huizen het uur van de dag meet. Volg hem de avond in, zie hoe hij slaapt en waar hij slaapt en betaal dan de boete van uw welvarendheid die omhoogstinkt naar een hemel, bevolkt met geluidloze satellieten op lachwekkende spionnagetocht rond een aarde waar nog ontelbare miljoenen hongeren. Zie wat ik zag en wat ik met een schok gewaar werd, nadat de idylle van Thailand het in mijn bewustzijn had verdoezeld, hoewel mijn verstand wist dat het bestond, op twee vlieguren afstand: het drama van het mensenleven op aarde.