Ogen op de rug. Terugkijkend naar boeken en tijdgenoten

[p. 62]

Politiek intermezzo

Er zijn schrijvers die zielsrustig naast hun tijd blijven staan. ‘Far from the Madding Crowd’, zoals de Britse romanschrijver Thomas Hardy een van zijn boeken betitelde. Flaubert heeft niets begrepen van de revolutie van 1848 en de betekenis van de Parijse Commune is totaal aan hem voorbijgegaan. Zola daarentegen was de man die de werkelijkheid van zijn eigen tijdsgewricht zowel observeerde als uitbeeldde. Er zijn meer schrijvers dan Heine alleen, die de slaap niet kunnen vatten omdat de verrottenis in Hamlets staat Denemarken de hele wereld waarvan zij zich bewust zijn heeft aangevreten; maar voor anderen blijft die zelfde wereld een schimmenspel en zij zingen er, naar hartelust en hartewee, even onbezorgd op los als de leeuwerik.

Voor die bekommernis om eigen tijd en tijdsverschijnselen bezit de Nederlandse taal geen bijvoeglijk naamwoord, anders dan in 't Engels en Frans, waarin de kenschetsing ‘committed writer’ en ‘écrivain engagé’ volkomen duidelijk zijn. Wij behelpen ons daarom met het lelijke bastaardwoord ‘geëngageerd’. Het is tegenwoordig modieus om een geëngageerd schrijver te zijn. Ik ben het al meer dan vijfendertig jaar; laat ik daarom hier mijn overtuiging mogen uitspreken dat al of niet geëngageerd zijn niets uitstaande heeft met de kwaliteit van iemands schrijverschap. Of een schrijver in het tijdsgewoel springt dan wel zich afzijdig houdt, is een kwestie van aanleg, afstamming, milieu, politiek instinct en karakter.

De Franse dichter Aragon schreef tijdens de oorlog verzetspoëzie die voor zijn ‘gewone’ poëzie niet onderdoet. Maar mijn vriend Bertus Aafjes dook tijdens de hongerwinter onder in een Fries dorp en schreef daar Een voetreis naar Rome. En als hij dat niet gedaan had, zou de Nederlandse poëzie een stuk armer zijn.

Hij publiceerde dit verrukkelijke gedicht pas na de bevrijding. Het enige ‘engagement’ dat men fatsoenshalve van elke schrijver verwachten mag, is de verdediging van het vrije woord, want dat betekent zijn bloed en zijn adem. Maar laat hem alweer die strijd aanpakken volgens zijn eigen aard. De een zal het doen door

[p. 63]

te vechten, de ander door te zwijgen.

Ik ben van karakter agressief en dus een vechter. Daarom steekt er in mijn levenslang ‘engagement’ helemaal geen verdienste. Ik loop van nature warm voor vraagstukken die een andere schrijver onverschillig laten. Mijn antikapitalistische instelling is niet alleen de erfenis van mijn kommervolle jeugd. Tijdens mijn kantoorjaren bij een grote petroleumonderneming kreeg ik, boekhoudend en corresponderend, voldoende inzicht in de praktijken, inclusief kunstgrepen en meppen onder de gordel die het grootkapitalisme gebruikt om zoveel mogelijk winst te maken en daarover zo weinig mogelijk belasting te betalen, dat ik deze maatschappijvorm voortaan met een scheef en wantrouwend oog ging bekijken, terwijl het onmenselijk gedrag van de kapitalistische machthebbers tijdens de crisisjaren na 1930 voor mij de deur toedeed. Maar als remedie leek het officiële communisme mij erger dan de kwaal. Met zijn enghartig-doctrinaire dogmatiek die vrije discussie uitsloot, herinnerde het me al te pijnlijk aan het calvinisme waaronder ik in mijn jeugd zo geleden had.

Toen Oriënt-Express goed begon te lopen, kreeg ik, na jaren van de hand in de tand te hebben geleefd, eindelijk armslag om althans een paar maanden te kunnen doen waar ik zelf zin in had. Een verslag van het Britse parlementslid Noel Baker over de kwalijke praktijken van de kanonnenkoningen tijdens Wereloorlog i bracht me op het spoor van een stapel verwante publikaties. De sprekendste feiten verwerkte ik in een even fel antikapitalistische als antimilitaristische brochure Hoge hoeden en Pantserplaten, die à raison van één kwartje in vele tienduizenden exemplaren verkocht werd.

Het kostte me niet de minste moeite om uit de epiek over te stappen naar het pamflet. Integendeel. De ziel van elk mens is een huis met vele kamers. De zorg om het dagelijks brood dwingt de meesten onder ons al die extra ruimten kaal en onbewoond te laten, op een hobbyhok na. Het voorrecht van het schrijverschap is dat het meer speelruimte laat. Maar in een klein taalgebied als het Nederlandse is dit spelen in andere ruimten dan die van de litteratuur voor de meeste schrijvers bittere ernst. Als aangewezen bijverdienste voor een schrijver geldt de journalistiek, die echter in wezen voor zijn ontwikkeling als schrijver het ergste gevaar vormt. Om zijn stijl te vermoorden kan een schrijver niet beter doen dan

[p. 64]

bureaujournalist te worden, die de feiten van de dag noodgedwongen in gemeenplaatsen moet weergeven.

De grote reportage biedt hem meer kansen om zijn persoonlijke aanleg uit te kunnen leven; en daarom ging ik eind 1934 grif in op een aanbieding van het socialistische dagblad Het Volk om reisredacteur te worden. Het salaris van f 500, - per maand plus alle onkosten garandeerde een bestaanszekerheid die ik sinds mijn kantoorjaren niet meer gekend had. En al reizende, zo redeneerde ik, zou ik vanzelf wel het onderwerp voor een nieuwe roman vinden. Na lange onderhandelingen stemde de directeur, de keiharde Y.G. van der Veen, er trouwens in toe dat ik om het jaar zes maanden vrij zou krijgen om aan een roman te werken. Hij gaf die toestemming morrend, omdat ik weigerde om ook mijn boekproduktie aan zijn uitgeverij te verkopen. Ik heb zelden een efficiënter en meedogenlozer werkgever meegemaakt dan deze stroeve Fries. Niet de hoofdredacteur, de zachtzinnige en zeer gecultiveerde Ankersmit, gaf mij reisopdrachten, maar de directeur. Van der Veen had mij al dadelijk voorgerekend dat ik hem zo en zoveel per uur kostte en dat ik mij dus zoveel mogelijk niet per trein maar per vliegtuig diende te verplaatsen. Als ik mij na een reportagereis bij hem meldde, rekende hij mij voor hoeveel kolommen ik tijdens de reisdagen had geproduceerd en volgens hem was die produktie altijd te laag.

Toch was het niet deze, verdacht op de methoden van het kapitalisme lijkende uitbuiting van mijn werkkracht, die mij bewoog om na twee contractjaren ontslag te nemen, maar eerder een diepe teleurstelling over de praktijk van het Nederlandse reformistische socialisme, terwijl een aantal kopstukken bij krant en partij op hun beurt in mij een lastige rebel zagen die het ondanks welgemeende vermaningen vertikte om netjes op de partijlijn te blijven lopen. Niettemin denk ik met dankbaarheid aan die twee jaar bij Het Volk terug, omdat ze mij eindelijk politiek bewust maakten in positieve zin.

Want voordien was ik enkel een rebel geweest, een negatieve anti: antikapitalist, anticommunist, antifascist, antimilitarist, en dus eigenlijk anarchist. Ik leek verdacht veel op de legendarische Ier die tijdens een oceaanreis op een vroege morgen naar de brug klom, vaag de omtrekken van heuvels uit de mist zag opdoemen en toen aan de kapitein vroeg: ‘Wat is dat voor land? Wat heeft

[p. 65]

1919. Als padvinder in Heidelberg.

[p. 66]

1922. Foto genomen door Albert van Dalsum.

[p. 67]

1922. Als boekhouder bij de olie.

[p. 68]

1931. Op de eerste boekenmarkt van de Bijenkorf.

[p. 69]

1932. Te paard in Macedonië (Oriënt-Express).

[p. 70]

1936. Tegen de Mont Blanc genomen (De grote verwildering).

[p. 71]

1936. Handschrift van De grote verwildering.

[p. 72]

1942. Londen: Radio-Oranje.

[p. 73]

het voor regering? Ik ben tegen.’

Geen wonder dat mijn instinctief en onberedeneerd antikapitalisme mij een enkele keer de verkeerde kant opduwde. In een interview dat een medewerker van het litteraire maandblad Den Gulden Winckel mij eind 1935 afnam, vond ik het volgende zinnetje terug: ‘Alles wat tot vernieuwing van de maatschappij kon dienen was mij welkom, dus ook De Nieuwe Gemeenschap.’ Uit gebrek aan politieke ervaring liet ik mij begin 1934 namelijk door Albert Kuyle overhalen om, samen met de dichter Gabriël Smit, toe te treden tot de redactie van De Nieuwe Gemeenschap, een maandblad dat zich als litterair aandiende maar dat tot mijn verbazing en ontsteltenis binnen het jaar hopeloos afzakte naar de fascistische hoek, zonder dat ik in mijn politiek onbenul begreep hoe dat zo vlug in zijn werk kon gaan. De stormvloed van fascisme en nationaal-socialisme die Midden-Europa had overspoeld, kabbelde in het begin van de jaren dertig over onze grenzen heen en veroorzaakte een deining die zich in 't begin onderscheidde door veel schuim en weinig golfslag. Een klein aantal jonge katholieke schrijvers werden door de totalitaire bacil aangetast. Door mijn langdurige reizen buitenslands maakte ik van dit voortschrijdende ziektebeeld te weinig mee om te kunnen begrijpen dat hier de ware oorzaak lag van de plotselinge scheuring in De Gemeenschap, dat mijn schaarse bijdragen was blijven publiceren toen De Vrije Bladen niet meer als maandblad verscheen. Om zuiver persoonlijke redenen koos ik partij voor Albert Kuyle, die de ziel werd van De Nieuwe Gemeenschap, wat automatisch betekende dat ik Anton van Duinkerken en Jan Engelman afviel. In hun maatschappelijke onverschilligheid vertegenwoordigden zij in mijn ogen wat men vandaag de ‘establishment’ noemt, terwijl het heftige antikapitalisme van Kuyle mij instinctief aantrok en bleef aantrekken, tot ik zekerheid kreeg van de verwerpelijke antidemocratische manier waarop hij zijn schoonschijnend ideaal wilde verwezenlijken. Door zijn rabiaat antisemitisme is hij dusdanig in het verdomhoekje gedrukt dat hij ook litterair in het vergeetboek is geraakt. Ten onrechte: want in de jaren dertig schreef hij hier te lande in zijn novellen het eerste waarlijk moderne proza: scherp, direct, van alle overbodigheden ontdaan, onsentimenteel en toch gevoelig. Zuiver technisch beschouwd bereikte hij het niveau van Hemingway zonder ooit een letter van Hemingway te hebben gelezen. Daarnaast

[p. 74]

schreef hij onovertroffen satirische stukken die de enige positieve resultaten waren van zijn slechtste karaktertrek, een onhebbelijk querulantisme. Daarom lag ik dikwijls met hem overhoop, maar als we vochten was het doorgaans als twee broers. Ik had geen broer en dat gemis trachtte ik door het zoeken van een hartsvriend te vullen. En Kuyle was een vriend van wie ik veel leerde.

In 1928 had hij mijn tweede gedichtenbundel uitgegeven, De Wilde vaart, die het binnen een jaar tot een herdruk bracht. Want Kuyle was niet alleen organisatorisch de drijvende kracht achter het maandblad De Gemeenschap, maar ook van de gelijknamige uitgeverij die hij samen met Albert Helman had opgericht. Ze konden er karig van rondkomen, want ze brachten voornamelijk poëzie. De Domprijs die zij uitloofden werd eerst gewonnen door Marsman met zijn bundel Paradise Regained en daarna door Theun de Vries. De jonge dichters van De Vrije Bladen vonden het in de jaren twintig een eer om bij De Gemeenschap te verschijnen, want zowel bundels als tijdschrift zagen er voor Nederland volslagen nieuw, jong en fris uit dank zij een moderne letterkeuze en opmaak, terwijl Kuyle als illustratoren artiesten aantrok als Charles Eyck, Jozef Cantré en Otto van Rees.

Ik had eerbied voor van Duinkerkens duizelingwekkende eruditie en voor Engelmans verfijnd esthetisch oordeel. Toch bleven ze beiden ivoren torenaars naast Kuyle, die met al zijn schreeuwende gebreken een compleet mens was. Behalve van prozastijl en Franse litteratuur wist hij alles af van kookkunst en kruiden, van vogels, tuinieren, bloemen en wijnen, van typografie en moderne schilderkunst. Via zijn schoonvader, de fijnzinnige Otto van Rees, kende hij de Franse moderne schilders. Met de helse steen van zijn genadeloze satire brandde hij de hang naar schilderkunstige romantiek uit mij weg alsof het een kwade steenpuist betrof en bracht mij begrip bij voor Picasso, Léger en Soutine, voor Modigliani en Arp, alles te zamen een verruiming van mijn horizon die ik hard nodig had.

Toen ik na Kuyles eerste antisemitische artikelen finaal met De Nieuwe Gemeenschap breken moest, was ik even verdrietig als boos. Ik miste ongaarne zijn gedetailleerde en vakkundige kritiek op mijn proza, die telkens weer neerkwam op: schrap zoveel mogelijk. Verlustig je niet in fraaie tierelantijnen die constructief waardeloos zijn voor je verhaal. Maak geen acrobatische hoogstandjes voor je eigen plezier, want door al dat bravourvertoon raak je zelf

[p. 75]

de draad kwijt, terwijl je verhaal blijft stokken.

Later, toen ik mij bezig ging houden met de Griekse gedachten- en verbeeldingswereld, drong zich een andere vergelijking aan mij op. Elke romanschrijver is een Theseus die in het diepst van een labyrint een draak moet verslaan. Maar om de weg naar het licht terug te vinden spint hij achter zich een draad uit van het kluwen hem geschonken door Ariadne. Het labyrint is de oneindig veelvormige wereld; de draak zijn weerbarstig onderwerp; Ariadne zijn muze die in haar wijsheid echter weet dat zonder de draad van een intrige de schrijver net zo hopeloos in het labyrint zal verdwalen als de lezer na hem. Mijn volgende boek De grote verwildering werd een roman waarvan ik de intrige moest spinnen uit vele kleine stukjes draad.