Voorne-Putten

[p. 81]

Straatmeubilair

Tot het historisch straatmeubilair op Voorne-Putten behoort in de eerste plaats een aantal relatief oudere voorwerpen, zoals een tolhek, verschillende pompen, een schandpaal, stoephekken en stoeppalen, inrijhekken en grenspalen. Daarnaast vragen echter ook objecten uit een meer recent verleden, waaronder standbeelden en andere gedenktekenen, brievenbussen, elektriciteitsmasten en muziektenten, de aandacht. Het onderstaande, beknopte overzicht begint op de Markt van Heenvliet, waar straatmeubilair van allerlei aard is geconcentreerd.

Litteratuur

T. Brouwer, Grenspalen in Nederland, Zutphen 1978; T. Brouwer, Stoepen, stoeppalen, stoephekken, Zutphen 1985; P.K. van Daalen, Nederlandse beeldhouwers in de negentiende eeuw, 's-Gravenhage 1957; CN.W.M. Glaudemans, ‘De viering van 1 april 1872’, Brielse Mare 1 (1991), nr. 1, 6-17; 't Hart; Klok Jzn. 1980; Plokker; W. Ramaker en B. van Bohemen, Sta een ogenblik stil... Monumentenboek 1940/1945, Kampen 1980; J.P.A. Rotteveel, ‘De schandpaal’, Oud nieuws, contactblad van de Stichting Oud-Geervliet 26, 338-339; J. Teeuwisse, Pieter d'Hont 70, catalogus tentoonstelling Utrecht 1987.

De markt van Heenvliet

Aan het einde van de haven van Heenvliet ligt het vrijwel rechthoekige plein dat het centrum van deze oude Bernisse-nederzetting vormt. Aan drie kanten omringd door bebouwing, is het al vele eeuwen in gebruik als marktplein, onder meer ten behoeve van de jaarlijkse paardenmarkt op tweede pinksterdag. Onder de kastanjebomen zorgen rijen eenvoudige hardstenen palen met ijzeren kettingen voor een verdeling van de markt in een aantal lange stroken. Rond om het eigenlijke marktplein loopt de rijweg. Op het marktplein staat aan de westzijde een 1755 gedateerde hardstenen pomp met eenvoudige gebeeldhouwde versiering en twee trompen. Deze

75 Heenvliet, de pomp uit 1755 op de Markt. Schaal 1:50. Opmetingstekening B. Kooij, 1991.

pomp, afkomstig uit Zwolle, werd in 1949 hier neergezet, maar ook vroeger bevond zich op de Markt van Heenvliet al een pomp.

Aan de zuidoostzijde geeft vanaf de Toldam een monumentaal tolhek uit 1756-'57 toegang tot de kern van Heenvliet. Het hek heeft vier vierkante bakstenen pijlers, waarvan de middelste twee een zandstenen bol dragen en aan beide zijden voorzien zijn van een wapen in hardsteen. Aan de kant van de Markt zijn het de wapens van ambachtsheer Jean Louis van Alderwerelt en Heenvliet en aan de andere kant - de kant van de Bernisse - prijken de wapens van Putten en Geervliet. De middelste hekpijlers worden beschermd door twee als schamppalen in de grond geplaatste kanonlopen. Op een van de twee schuine ijzeren schoren aan de buitenzijde staat de inscriptie ‘HVB SW ANNO 1757’. Het eenvoudige dwarse huisje Stationsweg 1, direct naast het hek, deed lang dienst als tolhuis.

Net buiten het tolhek, achter een der pijlers, staat een lage hardstenen

[p. 82]

76 Heenvliet, de Markt. Plattegrond, met linksonder het tolhek en verder onder meer de huizen met hun stoepen en het marktplein met boombeplanting, palen en pomp. Schaal 1:750. Opmetingstekening T. Brouwer, 1990.

77 Heenvliet, het tolhek uit 1756-'57. Aanzicht van de kant van de Bernisse. Schaal 1:100. Opmetingstekening B. Kooij, 1991.

78 Geervliet en Heenvliet, twee grenspaaltjes. Schaal 1:40. Opmetingstekening T. Brouwer, 1990.

79 Stoeppalen rond de Markt van Heenvliet. Schaal 1:40. Opmetingstekening T. Brouwer, 1985-'90.

1	Markt 4
2	Markt 5
3	Markt 5
4	Markt 13
5	Markt 14
6	Markt 16

grenspaal, met op de ene kant ‘HEENVLIET’ en op de andere ‘BERNISSE’. Een corresponderend grenspaaltje staat aan de rand van Geervliet, naast Visserszijde 20; dit toont de inscripties ‘PUTTEN’ en ‘BERNISSE’. De Markt van Heenvliet wordt omgeven door een grotendeels gesloten woonhuisbebouwing. Een aantal van de huizen heeft nog een stoep met een hek of met losse stoeppalen. De palen zijn vrijwel alle van hardsteen. Vermoedelijk is er geen ouder dan de vroege 19de eeuw. In hoofdvorm en in detaillering tonen zij grote verscheidenheid: rond, vierkant of achthoekig en voorzien van diverse, al dan niet zwart geverfde versieringen. Het monumentale ambachtsherenhuis ten slotte, dat de Markt aan de westzijde afsluit, heeft naast een eenvoudig stoephek ook een inrijpoort met gebeeldhouwde siervazen op de hoge posten.

Pompen en een schandpaal

Verreweg de oudste en meest monumentale openbare pomp staat midden op het Wellerondom in Brielle. Dit driehoekige pleintje werd, naar de hier aanwezige welput, vanouds de ‘Plaetse Welle’ genoemd. Op zeker moment werd op de put een pomp geplaatst. De door een smeedijzeren hek omgeven, vierkante pomp is opgetrokken uit Bentheimer zandsteen en versierd met frontaal weergegeven leeuwekoppen. Boven een hoofdgestel met trigliefen toont de bekroning van de pomp een schildhoudende leeuw met het wapen van Voorne en hetjaartal 1590.

Tamelijk eenvoudige, gietijzeren pompen uit de tweede helft van de 19de eeuw bevinden zich in Zuidland (op de Ring) en Nieuwenhoorn (aan de noordoostkant van de Hervormde kerk). Aan weerszijden van de haven van

[p. 83]

80 Geervliet, de waarschijnijk uit 1788 daterende schandpaal. Schaal 1:50. Opmetingstekening T. Brouwer, 1988.

81 Brielle, de pomp uit 1590 op het Wellerondom. Schaal 1:50. Opmetingstekening T. Brouwer, 1990.

82 De 19de-eeuwse pomp op de Ring te Zuidland; opname 1991.

Hellevoetsluis staan enkele kleine stalen pompen, gedateerd 1950 en bestemd voor de aanleggende schepen.

In Geervliet is, pal naast de toren van de Hervormde kerk, de oude hardstenen schandpaal bewaard gebleven: een eenvoudige vierkante paal met een afdekstuk en direct daaronder het stadswapen. Het is waarschijnlijk de ‘kaakpaal’ die in 1788 door Gerardus Bertin aan Geervliet werd geleverd. Hij stond oorspronkelijk ongetwijfeld meer centraal in het stadje.

Hekken en palen

Vooral in de oude kernen van Brielle, Hellevoetsluis, Zwartewaal, Geervliet, Heenvliet, Abbenbroek en Zuidland hebben tal van huizen nog een eigen stoep, die soms ook nog is voorzien van een hek, stoeppalen of dergelijke. De eigen stoep behoort weliswaar van oudsher bij het woonhuis, maar de erop aanwezige afbakening kan evengoed worden beschouwd als een onderdeel van het straatmeubilair.

In Brielle zijn de eigen stoepen van de huizen aan weerszijden van de Voorstraat en de Nobelstraat in of kort na 1955 vervangen door een trottoir. Hierbij zijn enkele monumentale stoephekken (zoals dat van Voorstraat 31, het kantongerecht), maar vooral zeer veel stoeppalen, stoepbanken en zijhekjes verdwenen. Aan weerszijden van het Maarland en in mindere mate langs straten als de Langestraat is echter nog het een en ander over. In de meeste gevallen beperkt de afbakening van de stoep zich hier tot een

83 Stoeppalen in diverse plaatsen. Schaal 1:40. Opmetingstekening T. Brouwer, 1990

1	Hellevoetsluis, Oostzanddijk 1
2	Hellevoetsluis, Oostkade 44-46
3	Abbenbroek, Ring 20
4	Zwartewaal, Dorpsstraat 9
5	Zuidland, Ring 22
6	Geervliet, Tolstraat 2

[p. 84]

84 Stoeppalen in Brielle. Schaal 1:40. Opmetingstekening T. Brouwer, 1985-'90.

1	Kaaistraat 1
2	Maarland Zz 33
3	Maarland Zz 23
4	Langestraat 22
5	Maarland Zz 24
6	Maarland Nz 40
7	Maarland Nz 78
8	Maarland Nz 59
9	Geuzenstraat 10-12
10	Turfkade 12
11	Maarland Zz 47
12	Maarland Zz 66
13	Langestraat 44

eenvoudige begrenzing opzij: palen die door middel van een of twee ijzeren stangen of een ketting met de voorgevels der huizen zijn verbonden, een enkele keer een tweetal rechthoekige of kwartronde zijhekjes. Een afbakening aan de voorzijde is nooit aangebracht of intussen weer verwijderd. Een uitzondering hierop vormt het mooie, geheel smeedijzeren stoephek van Maarland Nz 27-28, dat uit de 18de eeuw dateert. Buiten Brielle hebben onder andere Tolstraat 2 in Geervliet, Dorpsstraat 9 in Zwartewaal en Oostzanddijk 1 in Hellevoetsluis een complete stoepafbakening, bestaande uit ijzeren hekken tussen hardstenen stoeppalen, alles 19de-eeuws. De stoeppalen in Brielle en in de overige plaatsen zijn, net als die in Heenvliet, vrijwel alle van hardsteen (van de oude houten stoeppalen is slechts een enkele bewaard gebleven) en merendeels 19de-eeuws. Zij zijn versierd met groeven, banden, geometrische motieven en af en toe met guirlandes in Lodewijk-XVI-stijl. Duidelijk oudere stoeppalen en stoepstenen komen nauwelijks nog voor. De achtkante palen met uivormige bekroning voor Kaaistraat 1 in Brielle zijn misschien 18de-eeuws, maar afkomstig uit Zeeland en eerst in het recente verleden hier geplaatst. Links voor Langestraat 40, eveneens in Brielle, staat nog een restant van een waarschijnlijk I7de-eeuwse renaissance-stoepsteen,

85 Brielse stoepstenen, thans in het Trompmuseum. Schaal 1:40. Opmetingstekening T. Brouwer, 1990.

1	laat-gotische stoepsteen, gevonden bij Maarland Nz 48
2	laat-gotische stoepsteen, gevonden bij Kaaistraat 18
3	renaissance-stoepsteen, waarvan het onderstuk links voor Langestraat 40 staat

waarvan het ontbrekende deel zich in het Trompmuseum (de waag) bevindt. In het museum worden ook twee laat-gotische stoepstenen bewaard, in Brielle gevonden bij respectievelijk Maarland Nz 48 en Kaaistraat 18. Buiten de bebouwde kommen zijn veel boerderijen in het bezit van een min of meer monumentaal inrijhek (zie pagina 341), maar ook voorname, vrijstaande woonhuizen hebben soms een dergelijk hek. De tuin van het ambachtsherenhuis (Kerkplein 9) van Abbenbroek (zie pagina 392) wordt aan de voorzijde afgesloten door een breed smeedijzeren hekwerk, dat waarschijnlijk uit het midden van de 18de eeuw dateert. Het bevat een versierd inrijhek met rechts daarvan nog de sporen van een apart voetgangershekje. Een mooi voorbeeld uit de 19de eeuw is het hek van het renteniershuis ‘Swaaneburg’ (Burgemeester van der Minnelaan 12) te Geervliet. Dit rijk versierde hek bestaat vrijwel geheel uit gietijzeren onderdelen; het werd in 1857 vervaardigd door de Dordtse ijzergieterij FJ. Penn & Co. Het huis ‘Swaaneburg’ (zie pagina 269), dat zelf ook uit 1857 dateert, bezit bovendien een tweetal zijhekjes met hardstenen palen, die de stoep voor de voordeur flankeren.

IJzeren inrijhekken uit de 19de eeuw geven verder toegang tot verschillende begraafplaatsen (zie pagina 145).

Palen die een andere grens dan die van het huiserf markeren, komen op

86 Abbenbroek, middendeel van het hek voor het ambachtsherenhuis. Schaal 1:100. Opmetingstekening T. Brouwer, 1988.

[p. 85]

87 Het huis ‘Swaaneburg’, Burgemeester van der Minnelaan 12 te Geervliet, met op de voorgrond het gietijzeren hek; opname 1991.

88 De stoephekjes van het huis ‘Swaaneburg’ te Geervliet; opname 1990.

Voorne-Putten nog slechts sporadisch voor. In vroeger tijd moeten vooral op de grenzen tussen de polders talrijke limietpalen hebben gestaan. Zo is bekend dat in 1819 ‘een steene paal op de limiet van Oud en Nieuwenhoorn’ werd geplaatst. En midden in het dorp Zwartewaal stond lange tijd ‘eene steenen pyramide’ of‘Scheidtoren’ (zie afb. 17), ter aanduiding van de hier zo merkwaardig dwars door de kern lopende grens tussen Zwartewaal en Heenvliet. Thans is van deze grenspalen zo goed als niets meer terug te vinden. Op het erf van het landhuis ‘Strypemonde’ (Windgatseweg 18) te Rockanje bevinden zich drie 18de-eeuwse hardstenen palen die ooit de grens tussen de polders Schaepegors en De Quack markeerden. Enkele uiterst eenvoudige, wit geverfde houten palen (ten noorden van Brielle, aan het begin van de Sleepseweg en aan het begin van de Bollaarsdijk) geven nog de grens van de vroegere vesting Brielle aan. Vergelijkbaar zijn de witte houten of betonnen palen in de omgeving van Abbenbroek (onder andere naast Gemeenlandsedijk Noord 41 en naast Molendijk 1, ten noorden van Oudenhoorn) die blijkens hun opschrift de grens van de ‘Privatieve visserij van Abbenbroek’ markeren.

Gedenktekenen

Standbeelden en andere gedenktekenen zijn in de eerste plaats in Brielle te vinden. Op 1 april 1872 werd hier op het oude Pieterskerkhof (nu Asylplein

89 Een der grenspalen van de polders Schaepegors en Quack, nu op het erf van ‘Strypemonde’, Windgatseweg 18 te Rockanje; opname 1991.

geheten) door koning Willem III de eerste steen gelegd voor een beeld en tegelijk ook voor een nuttige stichting (het Asyl, zie pagina 252), dit ter gelegenheid van de viering van 300 jaar inneming van de stad door de Watergeuzen.

In 1870 waren de voorbereidingen begonnen voor de viering van deze dag, die uitgroeide tot een nationale feestdag. De rooms-katholieken, die de geuzen vanzelfsprekend niet als de helden van 1572, maar veeleer als de moordenaars van de Martelaren van Gorcum (zie ook pagina 240) beschouwden, hadden aanvankelijk grote bezwaren tegen het feest. Nadat was komen vast te staan dat het op te richten monument geen Watergeus zou verbeelden, maar een uit de zee opkomende nimf als symbool van de nieuw verworven vrijheid, en nadat de koning zijn goedkeuring aan de plannen had geschonken, alsmede een geldbedrag ten behoeve van het beeld, veranderden de meeste katholieken echter van mening. De gereformeerden echter keerden zich af van deze naar hun idee al te verwaterde viering. Zij stichtten nog datzelfde jaar, behalve een eigen kerkgebouw, het Geuzengesticht in de Voorstraat (zie pagina 252), met een provocerende, bijna levensgrote Watergeus in de voorgevel. De Nimf, een bronzen beeld ontworpen door J. Ph. Koelman, werd op 11

[p. 86]

90 De Nimf uit 1872-'73 op het Asylplein te Brielle; opname 1991.

september 1873 door koning Willem III onthuld. Zij staat midden op het Asylplein, met haar linkerhand wijzend naar de Maasmond, vanwaar de geuzen kwamen, en met in haar rechterhand de vlag van prins Willem van Oranje. Op haar sokkel staat de wapenspreuk van Brielle: ‘LIBERTATIS PRIMITIAE’ (‘Eersteling der Vrijheid’).

Tegenover de Nimf staat op het Asylplein een gemetselde bank die in 1932 werd opgericht ter herinnering aan Johan H. Been (1859-1930), stadsarchivaris en schrijver van jongensboeken (zoals ‘Paddeltje, de scheepsjongen van Michiel de Ruyter’ en ‘Om de schatten van II Tigretto’). De bank, ontworpen door M.L. Middelhoek, bevat een bronzen plaquette met het portret van Been, vervaardigd door Theo van Reijn.

Een tweede bijzondere bank staat aan de noordoostzijde van Brielle, aan het einde van de Veerweg. Het is een natuurstenen bank, die door de Brielse burgerij in 1937 werd geschonken aan notaris L.P. van den Blink (1857-1940). Uit veel recenter tijd dateren twee bronzen beelden. Dat van koningin Wilhelmina op de Markt werd in 1985 vervaardigd door A.C. van den Boom-Cairns. In 1987 maakte Pieter d'Hont zijn Jan Pietersz. Coppelstock (zie ook pagina 192), die op ‘Zevenhuizen’, het meest noordelijke deel van het Slagveld,

[p. 87]

91 Jan Pietersz. Coppelstock, uitkijkend over de Brielse haveningang; opname 1990.

uitkijkt over de Brielse haveningang. Dit beeld is in feite de opvolger van het in 1931 onthulde, maar bij het bombardement op Brielle in 1943 vernielde Coppelstockmonument van de hand van W.C. Brouwer. Hellevoetsluis bezit sinds enige tijd een bronzen beeld van de voor de

92 Geervliet, kooimast op het Dorpsplein. Schaal 1:100. Opmetingstekening B. Kooij, 1988.

93 Abbenbroek, muziektent uit circa 1930 op de Ring. Schaal 1:300. Opmetingstekening T. Brouwer, 1990.

ontwikkeling van de marinehaven ter plaatse (zie ook pagina 73) ooit zo belangrijke waterbouwkundige Jan Blanken Jansz. (1755-1838). Het beeld, van een zittende Blanken met op zijn knieën een kaart van Hellevoetsluis, werd in 1988 vervaardigd door Jos van Dormolen en bevindt zich aan de oostzijde van de brug over de zeesluis.

Een aparte plaats nemen de oorlogsmonumenten in. De meeste woonkernen hebben een dergelijke herinnering aan de tweede wereldoorlog en aan de tijdens die oorlog ter plaatse gevallenen. In Brielle staat tegen de oostgevel van de Catharijnekerk een monument met een bronzen beeld van een liggende man. Het dateert uit 1949 en werd gemaakt door Hubert van Lith; de sokkel vermeldt enige dichtregels van Albert Verwey. Zwartewaal heeft tussen Kade en Noordeinde een beeld van een treurende vrouw van Henri Rehm uit 1950. In Nieuwenhoorn staat naast Rijksstraatweg 247 een reliëf van een roepende man met fakkel van de hand van P.B. Swildens uit 1947. In Oudenhoorn en in Zuidland houdt een eenvoudige kolom bij de Hervormde kerk de herinnering levend. In een aantal andere plaatsen bevindt het oorlogsmonument zich op of bij de begraafplaats.

Diversen

In Brielle staat tegen de gevel van Markt 9 nog een rode, gietijzeren brievenbus, in 1912 gefabriceerd door Diepenbrock & Reigers te Ulft. Uit ongeveer dezelfde tijd dateert de veel eenvoudiger gietijzeren brievenbus in de voorgevel van Voorstraat 69-71; in dit pand, een oud woonhuis, was vanaf 1874 tot in 1973 het Brielse postkantoor gevestigd.

Aan het oude, bovengrondse elektriciteitsnet dat vanaf 1919 op Voorne-Putten werd aangelegd, herinnert nog een ijzeren mast op het Dorpsplein in Geervliet. Het is een ‘kooimast’, een op een knooppunt in het net geplaatste vakwerkmast met in top een cilindervormige ‘kooi’, waarin oorspronkelijk de zekeringen van de verschillende aftakkingen waren geplaatst. In de onderzoeksperiode, grofweg 1987-'90, zijn verschillende van deze kooimasten van het eiland verdwenen. Thans zijn er nog slechts enkele over. Verschillende kernen beschikken over een muziektent. Deze is in alle gevallen van tamelijk recente datum, dat wil zeggen eerst in de loop van de 20ste eeuw gebouwd. De ook door haar ligging meest bijzondere muziektent is die van Abbenbroek, uit circa 1930. Dit zeszijdige houten gebouw met tentdak staat binnen de Ring, op een betonnen onderbouw midden in de voormalige haven. Nu is deze haven een dorpsvijver, met rondom nog een vijftal via trapjes bereikbare, betonnen boenstoepen.