Vermorzelde honden

[p. 9]

Dode familieleden

Ik meen dat het Martin Amis was die dode familieleden maar een lafhartig onderwerp vond. Dode familieleden! In zijn laatdunkende opvatting had dat iets van oude koeien en die horen ook niet uit de sloot gehaald. Maar over welke familieleden zou je het anders moeten hebben, over de levende soms? En trouwens: waar houdt de familie op en beginnen de anderen?

Ik wil het hebben over mijn oom, Pierre Marie Jules Antoine, roepnaam Pie. Dat ‘Pie’ was zijn vrouw die hem het meeste riep een beetje te ordinair. Zij riep hem Pierre.

Deze Pie of Pierre was een halfbroer van mijn vader. Hij had dezelfde vader maar een andere moeder. Die moeders waren weer zussen van elkaar: mijn grootvader trouwde eerst met de ene, de jongste natuurlijk. Toen zij zeven kinderen later stierf viel hij terug op de tweede, die zeven jaar ouder was.

In de Maastrichtse families van voor de oorlog waren altijd wel een paar van die ongetrouwde broers of zussen voorhanden, reserves eigenlijk, invallers, ze werden achter de hand gehouden voor als het mis ging. En als er onverhoopt niets misging bleven ze toch in de buurt. Levens die voor spek en bonen geleefd werden.

Mijn vader was het enige kind van de reserve: een nakomertje. Op de foto's zie je het aan hem af, een schriel kereltje met een kaalgeknipt hoofd en oogjes als speldeprikken.

[p. 10]

Terwijl hij nog poseert in een matrozenpakje met zilveren fluit staat zijn broer Pie al als een heer in de wereld, gesteven boord, pandjesjas en gestreepte broek. Zijn bril knijpt in zijn neus, hij kijkt of het stinkt.

Vanaf 1920 was hij als docent verbonden aan de Rijkskweekschool Maastricht, waar hij de bijnaam de Koetie had, wat volgens de Maastrichtse dictionaire de ‘kwajongen’ betekent. (Ook voor wie geen Maastrichts kent heeft die ‘koetie’ iets parmantigs, iets vlegelachtigs.)

In 1937 raakte hij verwikkeld in een vete met zijn directeur, de norse, kwaadaardige, cynische, ongelukkige, tirannieke, wraakzuchtige P.G.D.J.M. Ramaekers. Een ongelijke strijd: de argeloze, ongewapende Koetie versus de tot de tanden met adjectieven gewapende P.G.D.J.M.!

Hoe het afliep staat beschreven in een gedenkboek, samengesteld door P.H. Tuinman bij gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de Rijkskweekschool Maastricht (Honderd Jaar Kwikken in Maastricht 1880-1980).

Eigenlijk, en ik geloof dat de heer Tuinman dat ook vindt, is het een gênante geschiedenis, je schaamt je een beetje als je haar leest: wat is dat nou, had dat niet anders gekund, zijn dat nu volwassen gestudeerde mensen onder elkaar? Tegelijk wil je, wreed als de lezer is, weten hoe het zit, ‘gegrepen door dat onbedwingbare verlangen om het leven van een ander te bespieden, hetgeen zo vaak alles is wat een mens wil’.

Zo zegt het Machado de Assis en hij zegt het goed.

In zijn vrije tijd schreef mijn oom Pie gelegenheidsversjes voor de krant, over de verjaardag van de Willemien, de ellende van de crisis of vrijen in het hertenkamp, een en ander op een meedogenloos rijm gezet, ‘en de herten zijn lang al naar bed’.

Een paar van die gedichtjes zijn bewaard in de bloemlezing die de geleerde Endepols (van het woordenboek) in 1933 het licht deed zien.

Ze zijn geschreven in het Maastrichts, een tussentaal, geen Frans en geen Nederlands, van alletwee wat. Voor mijn oom

[p. 11]

was het gebruik van dialect een vorm van linguistische quarantaine, in aanmerking genomen dat hij hoorde tot de tweede generatie immigranten uit het nabijgelegen Luik, aan gene zijde van de taalgrens.

Des avonds bezocht hij een etablissement dat de Quatre Saisons heette. Hij legde er een kaartje met collega's die met één been in België en met het andere in Nederland stonden. Ik noem de Zwarte Mols: door de week woonde hij op kamers in Maastricht, een doordeweekse vrijgezel, in het weekend voegde hij zich bij zijn Waalse vrouw in Wandre.

Halve émigrés, die heren. Van de Walen moeten ze niet veel hebben, maar van de Hollanders ook niet. Eigenlijk willen ze niet voor- en niet achteruit, wat op zich niet zo bijzonder is in een stad die sinds de Belgische opstand van 1830 in een politiek, cultureel en psychisch isolement is geraakt.

Ik zou wel eens wat willen lezen over de gevolgen van die bizarre Belgische afscheiding voor hen die in het geestelijk niemandsland aan weerszijden van de nieuwe grens achterbleven. Een roman misschien, een provinciaal Oorlog en Vrede, waarbij het begrip provinciaal ruim opgevat moet worden, want hoe groot of klein is de provincie nu eigenlijk, hoe ver strekt ze zich uit, waar liggen haar grenzen?

Wat mijn eigen voorouders betreft: ik heb het idee dat zij zich feitelijk, in de praktijk, nooit bij die scheiding hebben neergelegd: ze werden geboren in Luik, trouwden een vrouw in Maastricht en keerden om te sterven terug naar Luik. Eeuwige landverhuizers over een afstand van niet meer dan 20, 30 kilometer!

De logica achter dat gependel? Geen idee. Misschien konden ze geen keus maken. Of ze negéérden de nieuwe grenzen gewoon. (Zoals het tot op zekere hoogte mogelijk was de deling van Berlijn te negeren, tot er daadwerkelijk een muur gebouwd werd.)

Op het moment dat de gegoede burgerij uit Maastricht wegtrok kwam mijn betovergrootvader er net aan! Tegen de tijd

[p. 12]

dat Regout van Maastricht een heuse industriestad had gemaakt ging mijn overgrootvader er weer vandaan. Van zijn drie kinderen nam hij er twee mee; een derde, de twaalfjarige Colla liet hij achter. Dat werd mijn grootvader.

Een twaalfjarige halfwees (moeder dood, vader vertrokken): ziedaar de grondlegger van die Maastrichtse dynastie die eerst mijn oom, toen mijn vader en uiteindelijk ook mij heeft voortgebracht.

Niet lang nadat hij in Maastricht was achtergelaten werd door een zekere heer Kemmerling de ‘klerk’ in mijn grootvader ontdekt, ‘een nette, beleefde jongen, betrouwbaar en gedienstig, met een behoorlijk verstand en veel plichtsgevoel’.

Dat had die Kemmerling goed gezien, want hij klom snel op in de esoterische wereld van het klerkendom, met haar mysterieuze rangen en hiërarchieën, haar schitterende bevorderingen, haar ondoordringbare dossiers.

Met mijn grootvader - in zijn precieze, gewetensvolle, ambtelijke persoonlijkheid - kwam er eindelijk een eind aan dat eeuwenlange geaarzel en getreuzel op en om de taalgrens.

(Mijn voorvaderen waren geweermakers voor de F.N. en erg ver zijn ze welbeschouwd nooit van huis geraakt, van de Ardennen via Luik naar Zuid-Nederland. Relatief kleine verplaatsingen, erg avontuurlijk oogt het niet, maar voor hen waren ze waarschijnlijk even ingrijpend als de wisseling van continent voor die dorpse emigranten die elkaar plots terugzagen op de eindeloze akkers van Canada of Australië.)

In de Wallonie intussen....

In de Wallonie ging het niet goed. De Belgische broer van mijn grootvader, een noonk Pierre (veel variatie in namen is er niet in die familie, ze heten allemaal Jules of Pierre), was gérant van Aux Caves de Maestricht oftewel het Maastrichts Bierhuis aan de Rue Méan in Luik, maar na de eerste wereldoorlog zat hij met zijn tweede vrouw ineens berooid op een zolderkamertje. Wat was er gebeurd? Het enige dat ik ervan weet is dat hij bepaalde bezettingsmaatregelen probeerde te omzeilen met een plakkaat op de deur dat hij, geboren in Maastricht, van

[p. 13]

Nederlandse origine was. Hij had beter kunnen weten. In Luik wordt weinig onderscheid gemaakt tussen Duitsers en Nederlanders: des boches, moffen, zijn het allemaal.

Het was een beetje een triest echtpaar, hun liefde en aandacht concentreerden zich, meer dan op elkaar, op de hond, een cocker spaniel die Saddi heette en die de hele dag tussen hen in op de keukentafel lag. Hij hoorde op die tafel als een vaas bloemen of een asbak. Af en toe rekte hij zich uit, geeuwde, schudde of krabde zich, kreeg een aai of een klopje, Saddi, Saddi,geen hond maar een kleedje.

‘Het enige wat hij niet kan is spreken, anders was hij net een mens.’ Meende la tante Thérèse. (Ooit een mens de hele dag op een keukentafel zien liggen?)

Waar blijft die vete?

Die komt. Die komt eraan.

Misschien was ze er nooit geweest als mijn oom Pie niet de ambitie had gehad om uitgerekend Nederlands te gaan studeren, de kortste weg naar een volledige en geslaagde integratie. In plaats van respect leverde het hem vooral hoon op:

‘Van hem deed het verhaal de ronde dat hij al een onvoorstelbaar aantal keren opgegaan was voor zijn akte Nederlands M.O., maar elk jaar weer waren er voor hem en voor de leerlingen een paar droevige weken als het wéér niet gelukt bleek.’

Het zou kunnen verklaren waarom hij Nederlands in de eerste plaats doceerde als een theoretisch vak, iets dat geleerd en liefst van buiten geleerd moet worden, in eindeloze passen op de plaats.

Hij gaf al achttien jaar les toen de strenge, meedogenloze Ramaekers het op zich nam hem alsnog te ontmaskeren. Als wat? Als een slappeling.

Wie kent ze niet, die leraren die op zekere dag in de klas hun hoed ophouden en achterstevoren op de lessenaar gaan zitten, overtuigd dat het geen enkele zin heeft om leerlingen wat dan ook bij te brengen?

[p. 14]

In zijn gedenkboek voert de heer Tuinman verschillende van die wildemannen ten tonele, met als rabiaat hoogtepunt de voormalige wis- en natuurkundeleraar P.G.D.J.M. Ramaekers.

Hij schildert hem als een verbitterd man, een gefrustreerd wetenschapper, die zijn benoeming tot directeur heeft opgevat als een vorm van genoegdoening.

Genoegdoening waarvoor?

Voor een slecht huwelijk, ondankbare kinderen, gestrande ambities. Redenen te over. (Hoewel een uitblinker in zijn vak heeft hij nooit de kans gehad het op niveau, dat wil zeggen aan de universiteit, te studeren.)

Het inspireert hem tot een onbuigzame opstelling tegenover zijn voormalige collega's. In zijn strenge, gebeeldhouwde spreken gaat ingehouden woede schuil, de afgemeten toon van zijn brieven is angstaanjagend.

Eigenlijk doet hij, in zijn hele manier van doen, een beetje denken aan Bint, de schooldirecteur uit het gelijknamige boek van Bordewijk. Bint die kijkt door ‘een bril van bloed’ en die op zijn school een ijzeren regiem geïnstalleerd heeft waarin geen plaats is voor toegeeflijkheid of zwakheid.

Wat is tucht? Tucht moet er wezen!

Het geldt niet alleen op school maar ook daarbuiten.

Wanneer Bint's discipel de Bree (‘de Bree's denken was hoekig en nors’) een fietstocht maakt naar Brugge wordt hij bijna fysiek onpasselijk van het middeleeuwse aanzien van die stad. Hij ervaart het als een provocatie.

‘Een stad te sparen om haar ouderdom is een zwakheid.’

Nostalgie. Sentimentaliteit. Weg ermee.

‘De auto óf de Middeleeuwen, niet alle twee.’

‘Behoudendheid is een vloek.’

Mijn oom Pie is geen partij voor deze monsters van de didactiek. Hij is hen te vriendelijk en zachtaardig, te pittoresk: als de pittoreske keitjes, pleintjes en doorkijkjes van zijn eigen pittoreske geboortestad.

Het brengt me ten langen leste bij die vete.

Waar ging ze over? Over niets natuurlijk.

[p. 15]

In 1937 werd, 350 jaar na dato, het geboortejaar van Joost van den Vondel herdacht. Voor mijn oom was het een welkome gelegenheid: het zou hem een eer zijn ter ere van dien dichtervorst iets voor te bereiden, een lezing of een spreekbeurt of zoiets. Toen zijn directeur er lucht van kreeg nodigde hij een spreker van buiten uit.

Zeg nu zelf! Er zijn vetes om minder ontstaan, een boterham met kaas, een piepend tuinhek, een losliggende stoeptegel. Mijn oom was zo beledigd dat hij op zijn beurt de directeur passeerde om bij de inspecteur zijn beklag te doen.

Hoe ging dat verder?

Zoals die dingen verder gaan: ze escaleren.

‘Ramaekers ging Dister hinderlijk volgen.’

Een van de manieren om van zijn minachting blijk te geven was wippen. Tijdens de lessen van mijn oom nam hij plaats op een stoel achterin de klas en wipte verveeld op en neer. Hij herhaalde dat bijna dagelijks. Binnenkomen, op een stoel plaatsnemen, wippen. Dat was genoeg.

Op 31 augustus 1938 is mijn oom in Blankenberge, aan de Belgische kust, waar hij zoals ieder jaar met zijn vrouw de vakantie heeft doorgebracht. Bij het pakken valt hij over de koffer heen. Voor hij in coma raakt stamelt hij: ‘Morgen begint de hel weer...’

De hel? Aan welke hel dacht hij op dat moment toen hij begon aan zijn vrije val? De hel, althans in de katholieke versie, is een kwelling die niet ophoudt: wie eenmaal brandt dooft niet meer uit, hij is de eeuwige vlam in persoon.

Vier maanden na,die eerste beroerte keert hij terug naar school. Hij blijft er tot Ramaekers wegens ziekte op non-actief is gesteld. Dan krijgt hij zijn tweede beroerte.

Als kind moet ik hem nog gezien hebben, op een zonovergoten etage aan een statige singel, witte gordijnen die naar binnen waaien door geopende balkondeuren. Hij zit in een rolstoel, een broze verschijning met lodderoog en hangende lip. Hij zevert. Wit haar wolkt om zijn hoofd, een stralenkrans, een

[p. 16]

zilveren monstrans. Zo wit en doorschijnend is hij dat de indruk die hij op mijn netvlies heeft achtergelaten er een is van een witte vlek. (Mist in de Hautes Fagnes, sneeuw in de Ardennen.)

[p. 17]

[p. 18]