Reformatorische rederijkersspelen uit de eerste helft van de zestiende eeuw

[p. 5]

SPIRITUS UBI VULT SPIRAT (Zinspreuk van de Rederijkerskamer uit Iperen).

Inleiding

Voor geen tijd zijn er meer te betreuren hiaten in onze kennis van het Rederijkerswerk dan voor de periode der vroeg-Reformatie. Hoeveel scherper zou ons begrip van de aard, omvang en ontwikkeling der Nederlandse Hervorming zijn, wanneer ons vollediger de geschriften der ketters-gezinde Rederijkers waren overgeleverd. Dit klemt te meer voor de eerste jaren der ‘lutherie’, toen de beweging in onze landen nog slechts zeer ten dele van het buitenland afhankelijk was.¹⁾ Het weinige dat ons overgeleverd is geeft belangrijk materiaal voor het karakteriseren dezer nationale Reformatie, maar hoe doet dit weinige ons naar meer verlangen! Uit vele aanwijzingen valt op te maken, dat de Rederijkers vaak kettersgezind waren en dat de overheid hun invloed duchtte. Was echter de invloed der Rederijkersproductie op de popularisering der Hervorming in feite groot, of bleef het bij een bedreiging? Hoe weinig worden de ons overgeleverde namen van personen en sinnespelen reëel! Welke was de inhoud der ‘seditieuze’ liederen, der ‘diffamatoire cantilenen’, waarvan het zingen of verspreiden zo streng gestraft werd?²⁾ Voor welk stuk werden negen Amsterdamse kunstbroeders gestraft met een bedevaart naar Rome?³⁾ Hoe groot was de invloed van den wegens ketterij onthoofden schoolmeester Scuddematte, die zijn leerlingen verdachte refereinen liet afschrijven en ketterse spelen vervaardigde?⁴⁾ Heeft de Delftse glasschilder David Jorisz⁵⁾, die oorspronkelijk Jan heette, maar ‘met sijn vader Joris achter landt reisende, in 't vertoonen der sinnespelen gemeenlijk den persoon van David verbeelde en daer sijnen naem van behieldt’ in het toneelleven verder nog een rol gespeeld? Zo kan men met vragen doorgaan, en de antwoorden laten zich slechts gissen. De ruïne, die ons bleef, kan slechts door onze verbeelding tot bouwwerk worden, de feitelijke gegevens zijn te schaars voor wederopbouw.

Het doel van dit proefschrift is, de resten der ketters-gezinde Rederijkersspelen uit de eerste twee decennia na het doorbreken der Hervorming te bestuderen.⁶⁾ Tot 1540 worden de Rederijkers n.l. steeds onbeschroomder in hun uitingen; dan komen de plakkaten (berucht vooral is dat van 22 Sept. 1540)⁷⁾ met hun ‘indices librorum prohibitorum’ en de incidentele vervolgingen gaan over in een stelselmatige onderdrukking. Nog eenmaal komt hierin een verslapping, n.l. in de jaren 1562-'66, als de Overheid zelf het tegen

1) Zie hieronder Hoofdstuk I, vooral blz. 10, aant. 10.

2) Zie J.G. de Hoop Scheffer, Geschiedenis der Hervorming in Nederland van haar ontstaan tot 1531, Amsterdam 1873, blz. 431. Dit werk is eerst verschenen in Studiën en Bijdragen op het gebied der historische Theologie, verzameld door W. Moll en J.G. de Hoop Scheffer, Amsterdam 1870-'72, deel I, blz. 1-42; blz. 169-257; blz. 413-576; deel II, blz. 129-360.

3) Zie hieronder Hoofdstuk III B, blz. 30, aant. 8.

4) Vgl. Belgisch Museum, I, blz. 158; Antwerpsch Chronykje, door F.G.V., Leiden 1743, blz. 47; F. Jos. van den Branden, Anna Byns, Antwerpen 1911, blz. 99, 112-113; Valcoogh, ed. de Planque, blz. 25; J. te Winkel, Ontw., II, Haarlem 1922, blz. 461; C.G.N. de Vooys, Apostelspelen in de Rederijkerstijd, Meded. Kon. Acad. van Wetensch., Afd. Letterkunde, Deel 65, Serie A, No. 1, blz. 160; J. Loosjes, De invloed der Rederijkers op de Hervorming, in ‘Stemmen voor Waarheid en Vrede’, 1909, blz. 422; ook A. Henne, Histoire de la Belgique sous la règne de Charles-Quint, Bruxelles-Paris, 1866, III, p. 379; J. v. Wesenbeke, Mémoires de -, Bruxelles 1859, p. 68.

5) Gec. door J. te Winkel, Ontw., Haarlem 1922, II, blz. 444; zie voor David Jorisz. het artikel van L. Knappert in deel VII van het ‘Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek’ (Leiden 1927), blz. 684-687. Voor bronnen en litteratuur vooral: L. Knappert, Ontstaan en vestiging van het Protestantisme in de Nederlanden, Utrecht 1924, blz. 207-211. Zie ook hieronder Hoofdstuk I, noot 18.

6) Ik beperk me dus tot de Spelen; de refereinlitteratuur hoop ik elders afzonderlijk te bespreken.

7) Zie hieronder Hoofdstuk III B, blz. 31, aant. 12.

[p. 6]

de rederijkers gerichte plakkaat van 1560 niet meer handhaaft, maar na het jaar 1566, waarin sommige Rederijkers zich door beeldenstormen compromitteren, komt het laagtepunt: Alva's bevel vernietigde alle Rederijkerij.⁸⁾

Daar was van zijn standpunt gezien dan ook alle reden toe! Wel mocht P.C. Hooft later de Rederijkerskunst waarderen als ‘een stichtelijke vermaakelykheit, en soorte van zangh, die, mits d'overigheyt de maat slaa, van geen geringen dienst is, om de gemoeden der menighte te mennen’,⁹⁾ aan dat dirigeren der overheid ontbrak het maar al te spoedig: in de jaren voor Alva, doch ook al in 1540. Men krijgt sterk de indruk dat tegen het einde van het vierde decennium de overheid alle leiding kwijt is. Opeens springen allerwegen de Rederijkers uit de band; de regering wordt hierdoor wakker geschud en komt ijlings met harde dreigementen: het plakkaat van 22 September 1540.

Uit de jaren vóór dit plakkaat zijn ons de volgende min of meer ketterse spelen overgeleverd:

I. Een spel van sinnen op tderde, tvierde en tvijfde capittel van dwerck der Apostolen. F. Pijper bezorgde een uitgave met inleiding in de B.R.N., I, blz. 275-366. Op de betekenis van dit ‘ketterproces op de planken’^10) wees C.G.N. de Vooys in Apostelspelen in de Rederijkerstijd, Mededelingen der Koninkl. Acad. v. Wetensch., Afd. Letterk., Deel 65, serie A, 1928, blz. 155-159. Zeer waarschijnlijk dagtekent het spel uit 1539 of 1540.^11) In Hoofdstuk II zal ik het nader op de Hervormings-gezindheid toetsen.

II. Den Boom der Schriftueren, gespeeld in 1539 te Middelburg door ‘St. Anna's kinderen’. De oude editie van G.D.J. Schotel, Utrecht 1870, laat alles te wensen over. Een nieuwe uitgave, voorzien van inleiding en annotaties, is in voorbereiding bij P.J. Meertens. Zie de bespreking in Hoofdstuk II.

III. Het Tafelspel van die menichfuldicheit des bedrochs der werelt, uitgegeven door F. Pijper in B.R.N., I, blz. 374 vlgg.. Vermoedelijk dagtekent het uit dezelfde tijd als het Apostelspel.^12) Zie hieronder Hoofdstuk II.

IV. De sinnespelen van het Gentse landjuweel in 1539, antwoord gevend op de vraag: ‘Welc den mensche stervende meesten troost es?’ In Hoofdstuk III volgt een bespreking dezer spelen, terwijl een tweetal (Brugghe en Edijnghe) door mij afgedrukt wordt (blz. 118 vlgg.).

V. Een schoon Tafelspel van drie Personagien, te weten een Prochiaen, gheheeten Eygen ghemack, een Coster, gheheeten Menschelijck mensche en een Wever, gheheeten Evangelis verstant.

8) Een algemeen overzicht van deze ups en downs geeft J. Loosjes, t.a.p., blz. 246-646. Dit degelijk bewerkte artikel is de enige speciale studie over de verhouding tussen Reformatie en Rederijkerij. Het stukje van G.D.J. Schotel, Invloed der Rederijkers op de Hervorming in ‘Voor Drie-Honderd Jaren’, Harderwijk 1869, blz. 17-32, kan verwaarloosd worden.

9) P.C. Hooft, Historiën, ed. 1656, fol. 56.

10) Aldus F. Pijper, B.R.N., I, blz. 275.

11) G. Kalff, Gesch. Lett. 16de eeuw, Groningen 1889, I, blz. 280, waar ‘c. 1540-1550’ als waarschijnlijke tijd van oorsprong opgegeven wordt.
G. Kalff, Gesch. Ned. Lett., deel III, Groningen 1907, blz. 30: ‘misschien voor 1539 gedicht’;
Nyhoff-Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540, Den Haag, 1923, No. 1924 en 1925.

12) G. Kalff, Gesch. Lett. 16de eeuw, Groningen 1889, II, blz. 75;
G. Kalff, Gesch. Ned. Lett., deel III, Groningen 1907, blz. 23 en blz. 72, waar de schrijver terugkomt op zijn mening dat het spel uit de 2de helft van de 16de eeuw dateren zou en met F. Pijper de eerste helft als tijd van ontstaan aanwijst. Zie ook F. Pijper, B.R.N., I, blz. 371.

[p. 7]

Dit ten onrechte veronachtzaamde spel, dat vele kenmerken der oorspronkelijk-Nederlandse Reformatie noemt, wordt besproken in Hoofdstuk IV. Het stuk is afgedrukt blz. 150 vlgg.

Daar de onder I, II en III genoemde spelen reeds uitgegeven zijn en van het tweede binnenkort een nieuwe editie verschijnt, zal mijn studie zich vooral richten op de onder IV en V vermelde bronnen. Het is geenszins uitgesloten, dat ons meer ketters-gezinde Rederijkersspelen uit de jaren voor het plakkaat van 22 Sept. 1540 overgeleverd zijn, doch de datering is zo weinig zeker, dat ik het niet waag te beslissen welke stukken nog meer uit de periode tot 1540 zouden stammen. Wellicht is dit het geval met een of meer der in het archief van Trou moet blijcken in hs. A, B en C bewaarde spelen, hoewel de meerderheid uit de tweede helft van de 16de eeuw dagtekent. De ons bekende jaartallen van vertoningen vallen vrij laat (A3, 1590; A4, 1590; A5, 1592; A8, misschien 1546; B3, 1612; B9, 1601; C3, 1606) en ook andere gegevens wijzen op de tijd na 1540: A6 is waarschijnlijk een omwerking van een in 1551 gespeeld stuk, B1 stamt vermoedelijk uit ± 1550; B10 is wellicht kort voor 1564 geschreven; C1 valt vlak na 1576; C3 en C4 dagtekenen uit 1596 en C9 is vermoedelijk uit ± 1600.¹³⁾ Terwijl dus voor vele stukken uit deze verzameling de gegevens wijzen op de tweede helft van de 16de eeuw, neemt men op gezag van G. Kalff meestal aan, dat Een spel van sinnen van lazarus doot ende hoe dat Christus hem opweckte (B11) van veel ouder datum is.¹⁴⁾ Een bewijs van deze veronderstelling acht ik niet aanwezig, zodat ik (zonder daarmee de mogelijkheid uit te sluiten dat het van ouder datum is) het spel niet voor 1540 stellen kan.

Wel is dat het geval met Een spul van sinnen vanden siecke stadt¹⁵⁾. Onmiskenbaar zitten er in dit spel anti-Roomse tendenzen, doch het specifiek-Amsterdamse karakter van het stuk domineert. De gemeentepolitiek van Amsterdam is in dit spel van meer belang dan de godsdienst. De maatschappelijke roerigheden omstreeks 1535 vormen de achtergrond van alles wat als ketterse uiting gelden kan. Men zie in dit stuk allereerst een element van ontevredenheid, vrijzinnigheid, opstandigheid zo men wil, doch pas in de laatste plaats komt het theologische element. Zo weinig bepaald is dit, dat het mij weinig vruchtbaar lijkt, hier naar het Reformatorische accent te zoeken. Wel is het aan geen twijfel onderhevig, dat de auteur met de Hervormden sympathiseert, maar de aard van het spel brengt mee, dat op de godsdienstige vragen niet diep wordt ingegaan.

De behandeling der overige opgesomde spelen is als volgt: Het eerste hoofdstuk geeft een bespreking van de Reformatie in de Nederlanden tot 1540; in het tweede worden de onder I, II en III hierboven vermelde spelen op hun ketterij en Reformatorisch-gezindheid getoetst; in het derde volgt een bespreking der

13) Voor deze gegevens zie C.G.N. de Vooys, Rederijkersspelen uit het archief van ‘Trou moet blijcken’, Tschr, XLVII, blz. 161-201.

14) G. Kalff, Trou moet blijcken, Groningen 1889, blz. XIV-XVI,
G. Kalff, Gesch. Lett. 16de eeuw, I, Groningen 1889, blz. 217, 218; blz. 271-273.
Voor het vermoeden dat dit spel het beruchte Amsterdamse uit 1533 zijn zou, bestaat geen bewijs. Zie ook C.G.N. de Vooys, Apostelspelen in Red. tijd, blz. 160, aant. 1, die het ‘niet meer dan een gissing’ noemt.
G. Kalff, Gesch. Ned. Lett., deel III, Groningen 1907, blz. 22, 29; J. te Winkel, Ontw., II, Haarlem 1922, blz. 453; K.F. Proost, De Bijbel in de Nederlandsche litteratuur, II, Assen, 1933, blz. 32.

15) H.F. Grondijs, Een spul van sinnen van den siecke stadt, Borculo 1917; voor de datering zie J.F.M. Sterck in Van onzen Tijd, XVII, Hilversum 1917, No. 38, 39; ook Tschr., 1924, blz. 205. Over dit spel handelt J.F.M. Sterck ook in Van Rederijkerskamer tot Muiderkring, Amsterdam 1928, blz. 41-57.

[p. 8]

Gentse spelen uit 1539. Dit hoofdstuk III is verdeeld in A, ‘Uitgaven’; B, ‘Ingrijpen der Overheid en het oordeel van tijdgenoten’; C, ‘Algemene Bespreking’; D, ‘Aparte Bespreking der 19 Spelen’. Het vierde hoofdstuk handelt over het Tafelspel van een prochiaen, een coster en een wever. Daarna volgt de geannoteerde tekst van twee der Gentse spelen (waarvan men de keuze gemotiveerd vindt op blz. 55 en 84, 85; vgl. ook blz. 39, 40) en van het laatstgenoemde Tafelspel. Tenslotte geeft een woordenlijst een overzicht van die woorden en uitdrukkingen in de afgedrukte teksten, die in vorm of betekenis van het hedendaags taalgebruik afwijken¹⁶⁾, terwijl ook de eigennamen in dit glossarium vermeld worden.

16) Aldus de eis van F.A. Stoett in Nieuwe Taalgids, XXIX, blz. 179.