Tafel van den kersten ghelove. Deel 3A en 3B: Somerstuc

Regelnummers proza verbergen

Dat .LI. capittel vander ewigher verdoemenisse ende vander onsprekeliker pinen der hellen. Item veel questien vander pinen der hellen ende elc na sinen sonden.

5^5-2075-18Dan sal dat over-grote vuer alle die elementen puren ende als 6 si over cristallen puer⁶, claer blencken water ende aerde, so 7 sal God dan dat licht deylen vanden brande des vuers ende 8 nemen dat licht totter heilighen meerre claerheit, ende dat 9 vuer sal bliven barnende in alle den slijm ende vulnisse der 10 werlt van der aerden grofheit, des waters coutheit, der luchten

5-207 Van dit hoofdstuk is wederom het Compendium de hoofdbron, maar voor verschillende onderdeelen heeft onze auteur ook van andere in die dagen veel gelezen werken gebruik gemaakt.

5-18 Leg. aur. (Graesse³, p. 8): Tertium quod praecedet judicium, erit ignis vehementia, qui quidem praecedit faciem judicis. Illum enim ignem emittet Deus. Primo propter mundi innovationem: purgabit enim et renovabit omnia elementa; ... tertio propter majorem damnatorum cruciationem; quarto propter majorem sanctorum illuminationem. Nam secundum Basilium Deus, facta mundi purgatione, dividet calorem a splendore et totum calorem mittet ad regiones damnatorum, ut amplius crucientur, et totum splendorem ad regionem beatorum, ut amplius jucundentur. Vgl. Summa theol. - Supplementum - qu. 97, a.l. (c).

6 over cristallen puer: zuiver boven kristal.

[p. 644]

11 sonder adem, mit verdompen¹⁰. Ende dit vuer mit alle deser 12 barninghe sal die sondaer omme ende omme bevanghen mit 13 alle der duvelen als in enen ronden cloot, ende sal storten 14 neder doer die middeweghe vander aerden in enen plock¹⁴. 15 Ende die diepe afgrondighe put sal boven besloten werden, 16 gheteykent mitten vingerelijn Gods, dat nemmermeer of [183b] 17 ghebroken en sal werden, ende also bestopt, datmen daer 18 ghien ademtocht en sal uut moghen trecken.

19^19-35Die leerars vraghen, of dat Gods recht is, dat om die sonde 20 die die mensche tijtlic doet, ewelic sal ghepinicht worden?, 21 Dair antwoorden si toe ende segghen, dattet groet recht is om 22 deser reden wil. Die eerste is: die mensche sondicht in sijn 23 ewich, als sinte Gregorius seit, ende daer-om ist recht, dat 24 hem God weder pinicht in sijn ewich; want doe hi leefde, en 25 woude hi die sonden niet laten ende had hi ewelic moghen 26 bliven, hi soude ewelick sonde ghedaen hebben. Die ander 27 sake is: een mensch verderft mit sinen sonden in hem dat 28 ewelic mochte bliven, als die genade, ende daer-om ist reden, 29 dat hi daer ewelic voir moet doghen. Die derde sake is: een 30 mensch in sonden die dwaelt onendelick van sinen Gode, ende 31 daer-om so sal hi ewelic van hem bliven. Ende want hi niet 32 salich en woude wesen, so ist recht, dat hi onsalich si. Die 33 vierde reden is: een mensch wert om sijnre sonden wil ghe-34deilt vanden ewighen leven; so ist wel recht dat hi dair-voor 35 weder blive inden ewighen doot.

36^36-47Die ander questi is, of oec die pine der hellen die alre

10 der luchten sonder adem mit verdompen: de dampkring zonder zuurstof, waarin men moet verstikken.

14 plock, lees wschl.: polck: kuil, put. Zie: Winterstuc. blz. 286, III, r. 102.

19-35 Comp. VII, c. 21: Licet autem peccatum sit transitorium, tamen erit poena perpetua multiplici ratione. 1) Prima, quia homo peccavit in suo aeterno, ideo punietur in aeterno Dei ... quinta, quia mala voluntas reproborum aeterna est: vellent enim in peccato, si possent, perpetuo delectari et ideo perpetuo debent puniri ... 2) Quarta, quia homo per peccatum perimit in se bonum, quod posset esse aeternum bonum; et ideo merito perpetuum incurrit malum ... 3) Tertia, quia peccatum est contra illum, qui est infinitus: unde et poena debet ei esse infinita, non quidem acerbitate, sed duratione ... 4) quia peccatum a vita perpetua separat, scilicet a Deo: ideo mortem perpetuam peccator incurrit. Vgl. ook Lud. II, c. 88, n^o 1, waar Gregorius evenals in de Tafel met name wordt geciteerd.

36-47 Comp. VII, c. 22: Ille dolor est maximus, tum propter potentiam divinae manus ipsum ignem moventis - Is. 54:16 - tum propter sensibilitatem patientis, tum propter immediationem conjunctionis.

[p. 645]

37 swaerste smerte is diemen mach doghen? Die eerste reden is: 38 om die macht wille der handen Gods, die dat helsche vuer 39 opstoect, want hi seide doer den propheet Ysaiam: Ic hebbe 40 een smit ghescapen, die blasen sal inden vuer. [183c] Die 41 ander reden is, om dat bevolen⁴¹ wil des verdoemden menschen, 42 want als dat lichaem uuter aerden weder verwect wert ende 43 die siel daer weder in is om die vernuwinghe wil, so selt die 44 mensche bet bevolen. Die derde reden is: overmits die nauwe 45 vergaderinghen wil, daer die siel hoer totten lichaem sal naer-46re keren⁴⁵, wantsi en sal haer anders nerghent toe wenden mo-47ghen dan op die pijn alleen te dencken.

48^48-60Die derde questi is: wat dat properliken luut⁴⁸ <die ver-49doemenisse>? Die verdoemenisse machmen uuten sonden 50 saen⁵⁰ verstaen. Die sonden doen een ofkeer van den saligen 51 Scepper ende God, ende daer-of coemt die verdoemenisse, dat 52 is: een ewich derven ende beroven Gods aensichts. Die sonden 53 doen een toekeer totten wandelbaringen, vergancliken dinghen 54 mit ghenuechten te bruken ende daer mit herten in te han-55ghen⁵⁴, ende daer-of so coemt die verdoemenisse, dat is een pijn 56 des mateerliken vuers eweliken te barnen. Die sonden doen 57 een ongheordende wise van verkeerden wille teghen ewe ende 58 reden, ende daer-of so comen die verdoemenisse, dat is: een 59 derven alre wensschen, begeren ende ghenaden, in ewiger 60 verlaten der onsalicheden te bliven⁵⁸.

41 bevolen: gevoelen.

45 haer ... naerre keren tot: zich dichter wenden tot, om het zich toe te eigenen.

48-60 l.c.: Cum in peccato sit aversio a Creatore et conversio ad bonum commutabile, et deordinatio voluntatis contra dictamen rationis, merito poena variabitur propter ista. Unde propter aversionem erit carentia visionis divinae; sed propter conversionem erit poena materialis incendii; propter deordinationem autem rationis et voluntatis erit poena universalis, quae consistit in afflictione varia, acerba et aeterna. Hetzelfde bij Lud. II, c. 88, n^o 1.

48 M: want, lees: wat prop. luut.

50 saen: spoedig.

54 inhanghen: onafscheidelijkc verbonden zijn.

58 dat is een derven ... te bliven. De zin is niet duidelijk. Vermoedelijk: dat is een ontberen van alle wenschen, verlangens en genaden om in eeuwige verlatenheid verdoemd te blijven. Als we onsalicheden veranderen in salicheden, zou de zin luiden: om eeuwig van de zaligheid verstoken te blijven; welke correctie de voorkeur verdient.

[p. 646]

61^61-70Die vierde questi is: of die helle si die eyghen stat der ver-62doemenisse? Die scrift seit, dat die helle staet inden navel der 63 aerden ende is een onendich put, die God ten ionxten dage 64 boven toe sluten sal ende teykenen [183d] mit sinen signet, 65 die nemmermeer ghemoleert noch ghequetst⁶⁵ en sal werden. 66 In desen put so sullen vergaderen alle slijm, vulheit, coutheit 67 ende groeffheit der vier elementen ende dat sal doen dat vuer, 68 dat voor des rechters aensicht sal opgaen ende alle der ver-69doemde menschen te samen dringhen ende daer mede inder 70 hellen vallen ende sal een barninghe der verdoemder werden.

71^71-88Die vijfte questie is, of oec dat helsche vuer als men seit, 72 so ontsprekelike heet is, dat al onse vuer nae ghelike als ghe-73maelt brant is? Die lerars segghen, dat die waerheit is daer 74 guet of te begripen. Eerstwarf, andes vuers materien, want 75 helsch vuer is daer-toe van Gode gescapen, dattet lijf ende 76 siel sel moghen barnen. Ende tot dien vuer sullen vergaderen 77 alle die vueren, die ye opter aerden ontsteken waren; dat 78 sal daer mede toe vallen. Anderwarf so moghen wi des vuers 79 craften verstaen andes ghenen weghen, diet sal ontfangen. 80 Want het sal gaen vanden aensicht Gods ende ontsteken van 81 sinen toorne, ende sal alle die ganse werlt overspreiden vijf-82tien cubitus boven dat hoochste van alle gheberchte. Derde-83warf so moghen wi des vuers crafte verstaen an sinen eygent-84liken wercken, want het sal menigherhande offici hebben van-85den vuer. Het sal al die werelt reynighen recht als [184a] 86 een elements vuer, het sal al die guede purgieren alse veghe-

61-70 Vgl. Comp. VII, c. 20: Quia de omnibus elementis ignobile tendet deorsum, sicut grossum et terrenum, et opacum et tenebrosum et hujusmodi. - c. 20: Quidquid est ignobile in mundo, ad locum poenarum defluet et ibi horrorem carceris multiplicat.

65 ghemoleert noch ghequetst: verzacht, noch verlicht. quetsen: de kracht aan iets ontnemen. Bij signet: zegel, past beter: week gemaakt, noch beschadigd zal worden.

71-88 Spec. hum. salv, c. 28: sicut differt ignis verus ab igne qui solet depingi. - Comp. VII, c. 22: Quamvis autem ignis ille sit corporeus, nec possit agere in spiritum, ipsum calefaciendo, agit tamen in ipsum ut instrumentum divinae justitiaei ipsum laedendo. - Leg. aur. (Graesse³, p. 8: Illum enim ignem emittet Deus ... purgabit et renovabit omnia clementa; unde et ad instar aquae diluvii XV cubitis onmibus montibus altior erit; secundo propter hominum purgationem, quia illis qui tunc vivi reperientur, erit locus purgatorii; tertio propter majorem damnatorum cruciationem; quarto propter majorem sanctorum illuminationem.

[p. 647]

87vier, het sal die quaden castien als helsch vuer, laet sal boven 88 alle natuerlike macht barnen als heilich vuer.

89^89-112Die seste questie is: wat⁸⁹ dat is die uterste duusternisse? Die 90 scrift seit, datmen leest van drierhande licht, die alle grote-91liken inder hellen gebreken. Eerstwarf ghescapen licht, dair 92 in hem alle dinghen der werlt veropenbaren, ende dat licht 93 sal dair ontbreken. Want inden wael⁹³ der hellen so grove duus-94ternisse wesen sullen, datmense sal tasten ende voelen, want 95 dat helsche vuer sal grove, stinckende, sware, duuster flam-96men van hem gheven. Daer-om hiet die helle een wael der 97 onsalicheden, een cuel der duusternissen ende een schijn des 98 dodes. Anderwarf so leestmen van ghenadeliken licht, als is 99 die vrientscap tusschen God ende den menschen, daer alle die 100 guetheit Gods in verlichtet. Ende dit licht sal ontbreken, want 101 die verdoemde sullen God haten, blasphemieren ende vloecken 102 ende alle troost, hoop ende genade of toeverlaet sal van hem 103 ghenomen worden. Alle iammer, onsalicheden ende pijn sal 104 sekerlic ende menichvoudich haer teghen sijn. Derdewarf so 105 leestmen vanden glorioseliken licht, dat verschijnt uut des 106 godlikes aensichts ghebruken sijnre teghenwoordicheit. In 107 wel- [184b] ken is alle gloriose wunssche ende salicheit, des 108 soe sijn die verdoemde eweliken berooft ende moeten mis-109troosteliken derven, welc swairre is te liden dan alle der hel-110len pijn. Want niet beters en is dan bi Gode te wesen ende 111 niet arghers en is dan sijnre te derven, want dat is sterven 112 boven sterven.

113^113-142Die sevende questie is: of oec die bose gheesten die ver-114doemde menscben quellen ende pinighen? Die heilighen seg-115ghen, datse drie sonderlinge quaetheit an hem hebben. Eerst-116¹¹⁶warf so sijn sij gruweliken van aensichten mit grymmen ende 117 barnen. Die scrift seit, dattet sonderlinge manieren van leeu-118wen sijn ende van draken, die slinden vuer, blasen ende 119 spranckelen uut haren oghen springhen. Die leerrars segghen, 120 als een mensch sieltoecht ende den bosen gheest scouwet, so

89-112 Bron onbekend. Petrus Lombardus, Libri Sententiarum, IV, dist. 50, 2 stelt de vraag: Quare dicuntur tenebrae exteriores? Dicuntur tenebrae exteriores, quia tunc mali penitus extra lucem corporalem et spiritualem, scilicet: Deum, erunt ... Sane exteriores tenebrae intelligi possunt, quaedam malignitas odii et voluntatis, quae tunc excrescet in mentibus reproborum.

89 M: want, lees: wat.

93 wael: diepe kolk.

113-142 Bron onbekend.

116 Comp. VII, c. 22: aspectus daemonum.

[p. 648]

121 breken hem van verveernis ende van anxt sijn oghen. Een out 122 vader seit, dat ghien mensche den bosen gheest sien en mach 123 opter aerden ende levende bliven. Uut desen woorden ist guet 124 te nemen hoe gruwelic datsi sijn te scouwen. Anderwarf so 125 ^125-129sijn si so wredeliken¹²⁵ van pinighen. Iob seit, dat hem sijn viant 126 met griseliken oghen ansach ende wranc¹²⁶ in hem woedelic alle 127 sijn toorn ende brieschede mit crissinge¹²⁷ tanden op hem ende 128 mit openen monde hem driechde te verslinden. Hi gheselden, 129 nochtan en wort hi van sijnre pinen niet versadet. [184c] 130 Sinte Gregorius seit, dat die woedende bose gheest <op doet> 131 sinen mont, alle die verdoemde te verslinden ende vermet hem 132 die inden brande te verteren. Hi staet uut sinen vinnen ende be-133ghintse te samen te dringhen, datsi ademloos werden ende 134 bersten ende doen hem uutghesochten pinen aen, noch meer 135 dan wi verstaen moghen. Derdewerf so sijn si onverdrachliken¹³⁵ 136 te volharden ende bi te bliven, want si werden ghestarct in 137 haren arbeide. Gregorius seit: die quaetheit rysset¹³⁷, die nydi-138cheit scendetse, hoer gheselscap meerret, die arbeit grotet, die 139 tijt langhet ende die vorste der duusternisse ghebiedet, God 140 die verhenghet. Dat ghedranghe is groot, in dodes noot staen 141 si bloot. Rondes cloet¹⁴¹ is der hellen vloet, wie mach hier onder 142 rusten?

143^143-162Die achtende questie is: hoe menighe geslachte van pinen

125-129 Job 16:10-11: Collegit furorem suum in me, et comminans mihi, infremuit contra me dentibus suis; hostis meus terribilibus oculis me intuitus est; aperuerunt super me ora sua, et exprobrantes percusserunt maxillam meam, satiati sunt poenis meis. In de Moralium libri sive Expositio in Librum B. Job van S. Gregorius Magnus vonden we ter plaatse dezen tekst niet.

125 so (S-O: also) wredeliken.

126 griseliken: griezelig; wranc (S-O: wronck) - collegit furorem suum in me - heeft saamgeperst.

127 crissinge; S-O: crijschenden, lees: crisenden: knersende; brieschte van woede op hem met tandengekners en dreigde met open muil hem te verslinden.

135 onverdrachliken: onverdraaglijk.

137 rysset: prikkelt; - scendetse: onteert, mishandelt hen.

141 M: rou des cloes, lees: rondes cloet.

143-162 Comp. VII, c. 22: Octo genera poenarum in legibus esse scripsit Tullius, scilicet damnum, vincula, verbera, talionem, ignominiam, exilium, mortem, servitutem. Haec omnia possunt poenis infernalibus adaptari. Primum patet, quia damnati amiserunt Deum, et omnia bona tam gratiae quam gloriae, non solum in re, sed etiam in spe ... De secundo: ligatis manibus et pedibus, etc. (Matth. 22:13) ... De tertio: Mallei percutientes impiorum corporibus (Prov. 19:29). Istud autem non intelligimus de malleis materialibus, sed de diversitate poenarum, quibus impii malleantur ... Imo tam ignominiosum erit corpus peccatoris, quod anima resumens ipsum stupebit, quando tam terribile illud videbit, et vellet habere tale sicut fuit, quando dimidium comestum fuit a vermibus ... De sexto: Projicite eum in tenebras, etc. (Matth. 22:13).

[p. 649]

144 moghen inder hellen sijn? Sinte Augustijn seit: ghelijc dat 145 die moghentheit Gods verscheen in dat hi die werlt sciep ende 146 sciep oec menigherhande dinc, gheliken dat die guedertieren-147heit Gods verscheen in dat hi die werlt verlossede ende daer 148 toe dede menigherhande weldaet, also ghelijc so sal die ghe-149rechticheit Gods verschinen in oordelen die werlt mit meni-150gherhande pinen. Si sullen claghen grote scade die si liden, 151 want alle guet der naturen, der aventuren, der gracien ende 152 glorien hebben si verloren; si sullen ghevanghen ende ge-153bonden wesen mit handen ende mit voeten, gheslaghen in 154 boeyen [184d] wantsi eyghen sijn gheworden nemmermeer te 155 ontcomen. Si werden ghegheescelt ende geslaghen mit hame-156ren op aenbelden, als-ofse die smit versmeden woude. Mit 157 Gods craft sal dit gescien. Si werden beleliket¹⁵⁷ ende beschim-158pet, versmadet, gheschendet ende mishandelt, ja, so vul¹⁵⁸, datsi 159 liever hadden an hoir lichaem, datse die wormen half doot 160 hadden ghegheten. Si sijn in ellende verdreven in die uterste 161 verdoemenis, vergheten onder ewighe stortinge¹⁶¹ van pinen, die 162 ^162-169totter doot toe nemmermeer betaelt en sal werden. Dair is 163 hongher ende dorst, / hetten ende vorst, / screyen, wenen, 164 / crisschen, beven, / anxt, noot, / iammer, doot, / bandt, 165 stric, / stanc, slic, / put ende duuster, / stoc¹⁶⁵ ende cluuster,

157 beleliket: beschimpt.

158 vul: ten volle, tot het einde toe.

161 stortinge; zooals men geld moet ‘storten’, om zijn schuld te betalen, zoo moeten de verdoemden pijnen ‘storten’ om hun schuld te voldoen, die nooit voldaan zal worden; - vergheten: achtergelaten.

162-169 Spec. hum. salv. c. 41: Frigor et stridor dentium, fames et sitis. / Clamor et horror, timor et tremor, / Vincula et carcer, sulphur et foetor, / Invidia et maledictio, fumus et tenebrae, / Pudor et confusio, lamentatio et lacrymae, / Desperatio liberationis et omnis consolationis, / Nulla intermissio continuae punitionis. Vgl. hiermede Comp. l.c.: Erit ibi calor ignis, stridor rigoris, tenebrae, fumus, lacrymae, moerores, aspectus daemonum, clamor improperii, ariditas, sitis, foetor sulphuris, vermis conscientiae, vincula, carcer, timor, dolor, pudor, invidia, rancor, carentia visionis divinae, ablatio spei omnis salutis. Zeer veel overeenkomst hiermede vertoont: Ruusbroec. Vanden Kerstenen Ghelove, (uitgegeven door het Ruusbroec-genootschap te Antwerpen) Deel III, blz. 77.

165 stoc: kerker.

[p. 650]

166 / roepen ende claghen, / wormen ende knagen, / confuse en-167de hoen, / gheselscap der vianden coen, / vloeken ende bar-168nen¹⁶⁷, / claghen ende karmen / ende niement en sal daer den 169 anderen ontfermen. /

170^170-207Die neghende questie is of een yghelic sal pijn nae sijn ver-171diente daer ontfaen. God heeft dat bevolen, dat die pijn ende 172 plaghe der hellen, die selmen hem na grootheid hoorre wer-173cken uutmeten ende tellen, want God die mit sijnre ewigher 174 wijsheit alle dinghen in maten, in wichten, in tale heeft ghe-175set, die sal na verbuerten der sonden¹⁷⁵ die pijn uut tellen, me-176ten ende wegen. Die hovaerdighen werden op-ghehanghen 177 hoghe ende laghe, op ende neder laten schieten, want die 178 hovaerdighe is altijt mit hoecheit sijns moets an ver- [185a] 179 keertheit sijns willens verhanghen. Die ghierighen wert pick, 180 zwavel, tarre inden live ghegoten; want hem na aertscher 181 haven so onmateliken dorstede, <daer-om moeten zi den 182 kelck der pinen weder¹⁸¹> overvloedich drincken. Die nidighen 183 die doersteken hem selven mit groven strenghen, wantsi van 184 haet ende van avegunsticheit hem selven pleghen te verteren. 185 Die toornighen trecken hem selven die oghen uut ende wil-186len hem selven verscoeren, wantsi in haer woedicheit so ver-187blint werden, datsi ghien ondersceit der waerheden en connen 188 bekennen. Die traech-<en> legghen onder alle die voeten, 189 die hem pijn aendoen of doghen, ende werden van hem allen 190 vertreden, wantsi die salighe tijt so onnutteliken overbrach-191ten ende so die ghenade versuymden. Die gulsighe liden over-192groten hongher ende dorst, datsi daer of sterven willen, want-193si hoer lichaem so wel spijsden mit over-aet ende dranc, ende 194 haer lichaem daer-mede was verswaert, datsi den armen niet 195 en spijsden. Die oncuuschen werden doer horen buuck ghe-196steken, recht als braden, diemen specket¹⁹⁶, ende die wormen 197 crupen doer haer ghemacht¹⁹⁷, wantsi hoir lichaem mit vulre,

167 M: varnen, lees: barnen: branden.

170-207 Comp. VII, c. 22: Ignis infernalis non omnes aequaliter cruciabit, sed ab eodem igne alii plus, alii minus torquebuntur, secundum quod plus aut minus peccaverunt. Ook Ruusbroec, l.c. blz. 75-76 beschrijft de verschillende straffen in de hel volgens de rij der zeven hoofdzonden.

175 na verbuerten der sonden: overeenkomstig het misdrijf van de zonden.

181 daerom ... weder is bijgevoegd uit S-O.

196 specket: lardeert. Niet bij Vd.

197 gemacht: teeldeelen.

[p. 651]

198 onnaerdigher ende onreyne begheerten reysden¹⁹⁸ tot onsuver-199heden. Dese pijn heb ic uter scrifte ghenomen, als si inden 200 propheten sijn ghesproken, als den heilighen sijn gheopen-201bairt, ende alsmense uter lerars monden mach van ghelike 202 spreken. [185b] Veel ende meer ander pinen, iammer ende 203 doghen so sijn noch inder hellen put verhouden, die noch 204 niet en sijn ghescreven noch geopenbaert, mer si sijn op ghe-205teykent ende gherekent inden riken stat²⁰⁵ Gods gherechticheit, 206 daer ons of behoeden ende bescermen moet die grondelose 207 ontfermherticheit Gods. Amen.

198 reysden: prikkelden. Wschl. onder Duitschen invloed in het Mnl. doorgedrongen. Vgl. V d. VI, 1237.

205 stat, lees, scat.