Tafel van den kersten ghelove. Deel 3A en 3B: Somerstuc

(1938)– Dirc van Delf– rechtenstatus

Regelnummers proza verbergen
Dat .XLVI. capittel van den speel of tijtverdrijf der heren of der vrouwen, daermen nochtan guede exempelen bi mach verstaen ende leren. Item, hoe dat scaecspul was ghemaect ende menich notabel sake. Et cetera. 6Ga naar margenoot6-559 Ga naar margenoot6-20Dat meeste quaet dat een heer an hem hebben mach is, 7 alshi God niet en ontsiet ende voor den mensche hem niet en
[pagina 568]
8 scaemt, voor Gode sonder vrese sondighet ende stoortGa naar voetnoot8 den 9 mensche mit overdaet van ongherechtighen leven. Welke 10 heren alleer gheweest hebben, die die eer noch die ghe-11rechticheden niet verstaen en wouden, mer si deden oec die 12 gheen doden, die se wouden berespen. Als Nero dede sinen 13 meester Senecam, als oec Nabugodonosor, die keyser, woude 14 doen den wisen van Babylonien, want si sinen droem niet en 15 wisten te beduden. Men leest van sinen soon Elmaradach, dat 16 hi in sinen tijt also wreet, wiltGa naar voetnoot16 ende onghenadich was, dat hi 17 sinen doden vader deilde an drie hondert stucken ende gaffen 18 driehon-[162b]dert ghieren teten, opdat hi vanden doden niet 19 weder verrisen en soude. Dese coninck plach al die gheen te 20 doden, die hem berespten of scelden wouden van wanzedenGa naar voetnoot20.
[pagina 569]
21 Ga naar margenoot21-56Daer om so dochteGa naar voetnoot21 een wijs philosoph Exerses, hoe dat hi den 22 coninc mochte straffen ende oec sijn leven behouden, ende 23 visierde dat scaecspul mit coninc ende coninghinnen, mit 24 rockenGa naar voetnoot24, ridderen ende ouden ende vynnen. In welken speel so 25 worden alle staet der werlt bewijst ende gheleert, ende men
[pagina 570]
26 mach veel gueder subtijlre reden daer in vinden. ende het is 27 een spul van gueden tijtverdrijf die ledicheit mede te scu-28wen, die een moeder is van alre hoverdicheitGa naar voetnoot28. Doe die coninc 29 sach dit spil van sinen heeren ende volck spelen mit levender 30 wijs, niet alsment nu speelt mit articulenGa naar voetnoot30, doe ghenuechde hem 31 wel dat spul om sijnre suverlicheit ende nuwe vreemtheitGa naar voetnoot31, 32 ende begheerdetGa naar voetnoot32 mede te spelen. Doe seide die meester: dat 33 en mochte hi niet doen, hi en most eerst an nemen een disci-34pels ghehoorsamheit dat spul te leren. Doe antwoorde die 35 coninc dat dat emmer billic waer ende op grote reden stondeGa naar voetnoot35. 36 Doe begon die meester dat scaecspul te verclaren ende die 37 zeed ende die duecht, die die coninc ende coninghinne, baen-38roedsGa naar voetnoot37, ridderen ende rechteren an hem souden hebben [162c] 39 ende mit haren volck leven, als ic hier na in vijf capittulen 40 wil bescriven. Doe die coninc die sinne hadde verstaen, wert 41 hi hem bedenckende ende geboet den meester op sijn leven, 42 dat hi hem seide, waerom dat hi dat spul ghesticht hadde. 43 Doe antwoorde die meester ende seide: moghende coninc heer, 44 want ic begheerde dattu vandinen volck gheminnet wordest 45 ende mit wijsheden, gherechticheden ende ghenaden dijn volc 46 mochte regieren ende mit gueden eerbaren zeden leven, so heb 47 ic bedocht, hoe dat ic u wisen conde, hoe ghi u selven in eren 48 ende in duechden mochte besitten ende dijns selfs heer eerst 49 wesen, dinen moet ende dinen wellust te regieren. Want dat 50 is onreden, dat yemant den anderen regieren sal, die hem 51 selven niet regieren en can. Doe loofde die coninc des meesters 52 wijsheit, hoe dat hi ghevonden hadde een suverlic manier die 53 heren van horen onseden mede te berispen ende wijsheit te 54 leren, dat hiGa naar voetnoot54 des dodes subtiliken ontgaen conde, ende seide: 55 Ic wil leren dat spul ende na des spils sinne leven ende nu 56 regieren.
[pagina 571]
57Ga naar margenoot57-106Dat eerste capittel is van des coninx forme ende ghedaente. 58 Die coninc was ghesat in enen hoghen throen, ghecleet mit 59 enen roden purpuren mantel, op sijn hooft een gulden croen 60 mit duerbaren [162d] gemmen ende ghesteenten. In sijnre 61 rechterhantGa naar voetnoot61 had hi eens coninx staf, sceptrum, ende in sijnre 62 luchterhant enen gulden, ronden appel. Bi desen ghewade gaf 63 die meester te verstaen, dat des coninx staet soude boven allen 64 riken goede des lants verheven wesen van cost, van guede, van 65 leven ende van eren; sijn hof ende sijn palaes sal mit rijcdom 66 van overvloedighen guede vol wesen. Ende dat heeft hi guet 67 te doenGa naar voetnoot66, als hi sijn lant bescermt in vreden ende regiert in 68 gherechticheden. Als Salomon seit: Barmherticheit ende wair-69heit bewaren den coninc ende mit gerechticheden ende mit 70 ghenadicheden so wert sijn throen ghestarct. Die croen betei-71kent, dat die coninc sal van sijnre edelre wairde, die hi heeft 72 niet alleen van sinen gheboren gheslachte, mer oec van sinen 73 verstaen, duecht ende vroemheit, boven allen mannen leven 74 gheeert, ende ghewaerdicht wesen, ende dat is hem groot noet, 75 want alle die oghen des volx hanghen in des coninx aenghe-76sicht, sijn scone eerbaerheitGa naar voetnoot76 te weten, ende sijn ghesette ende 77 gheboden te vernemen ende die te volghen. Dat purpur cleet 78 beteikent, dat die coninc van ghenaden ende guedertierenhede 79 boven allen mannen sal schinen, want die sonderlinghe ghe-
[pagina 572]
80wade, die hi draecht buten anderen luden bewijst, dat hi mit 81 meerre edelheit ende duecht [163a] van binnen gheciert is. 82 Als Seneca seit: dat instaende cleet der duechtGa naar voetnoot82 ciert die siel 83 binnen ende dat lichaem buten ende maket alle die wercken 84 des menschen scoen ende oorbaerlic. Die gulden, ronden appel 85 beteykent, dat een heer sijn lant bepalenGa naar voetnoot85 sal ende mit castelen 86 beslutenGa naar voetnoot86, dat daer ghien inganc der roveren toe en si, ende 87 mit wisen drossatenGa naar voetnoot87 of bailiuwen dat lant regieren ende dat 88 volc te oerdelen, so is dat lantrecht als een gulden, ronden 89 appel van waerden ende van vreden. Dat sceptrum beduut sijn 90 verheven recht, dat van allen volke is tontsien. Welc recht hij 91 sal recht-op voerenGa naar voetnoot90 tot Godes eren, ende ghien persoen aen te 92 sien, noch om miede, noch om bede die roedeGa naar voetnoot92 te bughen. Mer 93 boven op die gulden roede des coninx staet een open bloeme, 94 die beteykent, dat hi ende alle sijn gherechte mit genadiche-95den sal verbloemenGa naar voetnoot95. Want Seneca seit: niement en staet die 96 ghenadicheit al so wel, als den coninc of den vorst. 97Dit sijn die leer ende regulen der heren ende vorsten, die 98 si houden sullen: si sullen wijsheden hebben in haerre her-99ten ende waerheden in haren monden, want dwaesheden ende 100 loghen boven al qualiken voecht den heren ende meer mistaet. 101 Dat ander is: hij sal gaerne gueden raet horen ende raeds 102 leven. Dat leerde Salomon sinen soon ende seide, [163b] dattet 103 hem nemmermeer en soude rouwen. Dat derde is: hij sal een 104 eerbaer, scamel, reyn leven leyden. Tot welken litteyken so is 105 die coninghinne geset na sijnre luchter sijd, dat hi hem mit 106 sijnre gade ghenueghenGa naar voetnoot106 sal laten. 107Ga naar margenoot107-131Die lerars vraghen: oft beter is den lande een coninc ghe-
[pagina 573]
108boren dan gheset of ghecoren. Daer segghen si toe, dat een 109 gheboren coninc den lande dicwijl veel beter is, dan of hi 110 waer ghecoren, om drie saken wil. Die eerste is, want die 111 vorsten, die den coninc pleghen te kiesen, dicwijl onder mal-112cander twisten, also dat die cuer verlengt wert of niet een-113drachtelick en ghesciet, want si dicwijl meer ansien haer 114 eyghen behaghenGa naar voetnoot114 daer van gonsten of oerbaer, dan des lands 115 salicheitGa naar voetnoot115. Die ander sake is: het valt ghemeenlicken, dat die 116 ghecoren heren die landen al soe recht lief niet en hebben, 117 noch en bescermen, noch haer scatte noch moghentheit dair 118 niet also aen en legghen, als of si totten lande gheboren heren 119 waren. Oec ist te vermoeden, dat dat volc niet also groten 120 trouweGa naar voetnoot119, noch also groten minne totten ghecoren heer en 121 draecht, als of si natuerliken den lande gheboren waren. Die 122 derde sake is, want die vreemde heren gaerne bi hem hebben 123 raedsluden ende mannen gheboren van haren eyghen lande, 124 dien si heymeli-[163c]ker sijn ende bet ghetrouwen dan 125 vreemde luden, ende die maken si gaerne officialen, ampt-126luden, die onwijs onder dat volck bedrivenGa naar voetnoot126, ende daer haet 127 ende ongonst vanden volck opstaet, ende dicwilen ghesciet is, 128 dat die heren verdreven werden. Hier-om seide God int Oude 129 Testament totten volke van Ysrahel: du en selste ghien coninc 130 van anderen volcke over di setten, die dijn broeder niet 131 en is. 132Ga naar margenoot132-157Die vynne, die voir den coninc stont, was een man in tame-
[pagina 574]
133likenGa naar voetnoot132 cleder. Hi had in sijnre rechterhant een waechscael mit 134 ghewicht ende in sijnre luchterhant een mate of een ellen, an 135 sijn gordel een budel mit ghelde. Bi desen man ende sijn 136 ghedaente gaff die meester te verstaen: alle coopluden van 137 marcerienGa naar voetnoot137, wantsnyderen of cledermakers, rentemeesters of 138 wisselaers. Dese behoeft alle die coninc tot sinen lijfliken 139 dienst. Want die rentemeesters ende tresoriers moeten bi hem 140 hebben veel scats ende cost uut te reicken, ghelijc alst der 141 heren behoeft groot ende menichvoudich is. Dese sellen hem 142 hoeden voer ghiericheit, datsi haren heer niet en ontrekenen 143 of ontstekenGa naar voetnoot142, want dat is meer ontrouwe, dan of sijt den 144 ghenen deden, die hem gheens dinghes en bevalenGa naar voetnoot144 of behoef-145den. Oec si en sullen haren heer niet wisen op [163d] onrech-146tich guet te vergaderen, dat volc te scatten ende ongelt of te 147 nemenGa naar voetnoot146, want over al dat guet ontfaet dicwijl die duvel macht, 148 dattet mit scaden, mit pinen ende mit scanden dicwijl verteert 149 wert. Van coepluden, marsceniers, hoe datsi hoir handelinge 150 mit waren woorden sonder sweren, mit gansen gaven gueden 151 sonder vermenghen, mit onder-ghelovenGa naar voetnoot151 sonder list ende 152 cloicke vonden aldus voeren, dat laet ic om der cortheit wil 153 al onghescreven. Vanden wantsnijders, scrodersGa naar voetnoot153, camerlinghen, 154 berduerwerkers, hoe datsi souden wesen van hovesschen zeden, 155 van cuusken leven, stille ende scamel, waerachtich, ende ho-156ghelicGa naar voetnoot155 van woorden inder heren camer te wanderen, dat waer 157 oec te lanc te vertrecken.
[pagina 575]
158Ga naar margenoot158-170Dat ander capittel is vander coninghinne, die ander luchter 159 side des coninx is gheset, om te bewisen ghesellicheitGa naar voetnoot159 sijns le-160vens. Als Adam seide inden paradijs tot onsen heer Gode: 161 dat wijf, dattu mi tot eenre ghesellinnen gegheven hebs. Daer-162om is si gheset an die luchter sijd des coninx, want alle die eer 163 ende moghentheit, die die coninc hevet van eyghenscap sijns 164 staets, sal hi der coninghinnen mededeylen van lieften ende 165 ghenaden. Want God seide: Ten waer [164a] niet guet, dat 166 die man alleen waer. Daer-om maecte hi hem een helpe ghe-167lijc. Ten waren litaken so is die coninghinne in alle ghewade 168 ende cierhede verheven in enen throen den coninc ghelijc. 169 Dair om so seide die grote coninc Assuerus tot Hester: Tu 170 michi conregnas, dats: du regniers mit mi. 171Ga naar margenoot171-214Der coninghinnen of der edelre wiven ende vrouwen oirdenGa naar voetnoot171
[pagina 576]
172 heeft veel gueder regulen ende punten aen. Dat eerste is: 173 si sullen wesen wijs van sinnen, niet alleen in tucht, zeden 174 ende ghelaet, mer oec van woorden ende van spraec ende 175 sonderlinge, datsi heymelike dinghen connen helen ende in 176 haren herten bedencken ende stille draghen, want dat teghen 177 wise der vrouwen is datsi helen moghen. Dair om leerde Salo-178monGa naar voetnoot177 sinen soon: Verberch dijn herte voir der gheenre, die 179 daer slaept in dinen scoet. Hier-om macht wel hieten een 180 wijs wijf, die hairs mans raet ende heymelicheit helen can 181 ende bewaren. Want dat is wel een salich man die sulken ghe-182trouwe gade vinden can. Mer men pleecht te segghen: hets 183 selden in enich lant ghesien: een swart voghel, ghelijck ghe-184scapen enen zwaen. - Die ander reghel is, dat, die coninghinne 185 ende alle edele vrouwen sullen wesen cuusch ende reyn van 186 leven, [164b] want een reyn leven maect den vrouwen ghe-187daente meer scoenre dan doet haer verwe, dat is: si is meer 188 te prisen van hoer reyne leven, dan si van haerre scoenheden 189 mach wesen. Want als inder Romer boec staet ghescreven: 190 dat die vrouwe Yba waende dat alle mannen ademen ghe-191stoncken hadden, als haer mans mont dede. Wantsi bi gheens 192 mans mont hair leve-daghe gheweest en hadde, dan bi hairs 193 selfs mans mont. Ende dat wert hair van groter eren van 194 haerre scamelheden toe gheleit. Ten is emmer niet betaemlic, 195 datmen tot enigher vrouwen mont sal gaen als tot enen sout-196vateGa naar voetnoot195, want dat vermoeden ghift van onscamelbeden tot son-197derlingher eyghen der minnenGa naar voetnoot196. So seide sponsa in canticis: 198 osculetur me osculo oris sui, dats: hi cust mi mit enen cussen 199 sijns mondes. - Die derde reghel is, dat die edel wiven hoir 200 kinderen mit sorghen opvoeden sullen. Als Salomon seit: die 201 kinderen salmen leren litteren ende inder ewen Gods, want 202 een ongheleert mensche is als een beeldt des doots. Hebstu 203 dochteren, bewaer haer lichaem. Men leest van Octavianus den
[pagina 577]
204 keyser, dat hi sijn kinderen dede leren zwemmen, springhen, 205 werpen, steken, tornoyen ende alle gevaerde, die totter rid-206derscap [164c] mach horen, sijn dochteren dede hi leren 207 nayen, breyen, strickenGa naar voetnoot207, weven ende alle datmen in vaden 208 ende in wolle doen mochte. Ende doemen hem vraechde, wat 209 hi daer meed meende, doe seide hi: Al bin ic huden een heer 210 vander werelt, ic en weet niet, of mijn kinderen in armoeden 211 mochten comen. Ende dan so en waer hem ghien noot mit 212 onduechden hoir broot te wonnen hebben of te winnen. Si 213 mochten mit horen constighen arbeide mit scamelhedenGa naar voetnoot213 haer 214 leven leiden. 215Ga naar margenoot215-263Die vynne, die voir der coninghinnen stont, was een man 216 gheset op eens meesters stoel, ende voir hem was een boec
[pagina 578]
217 ondaen, urinael ende astrolabiumGa naar voetnoot217. In sijnre rechterhant had 218 hi een bosse mit salf of electuarien, of messen, wonden ende 219 zweren mede te snijdenGa naar voetnoot219. Bi desen man ende bi sijnre ghe-220vaerde gaf die meester te verstaen alle manier van consten. 221 Ende dat beteikent dat boec, dat hi voir hem had open leg-222ghen in enen bewisen, dat die ghene, die den vrouwen dienen, 223 sullen wesen gheleert in vrien consten ende sonderlinge in me-224dicinen, arsadyeGa naar voetnoot224, surgye ende astrologye. Ende dat beteykent 225 dat vat, dat hi hadde mitter salven vol pulver ende crude ende 226 sijn ghetouweGa naar voetnoot226 van messen ende van snidinghe. Want der 227 vrouwen camer-[164d]linck ghebuert te weten alle siecten des 228 menschen lichaem te boeten; want die vrouwen teder sijn van 229 complexien, so is die artiste den vrouwen bi te scickenGa naar voetnoot229. Ende 230 hi sal aldusdanige punten over hem hebben. Eerst: saticheit 231 van woirden; als hi totten siecken coemt, so en sal hi sijn 232 woorden niet int wildt voeren, te disputieren of veel reden 233 te voeren, mer die sake der siecten sal hi soecken. Ende meer 234 sal hi daer na staen, den mensche haestelic te hulpe te co-235men, dan dat hi van sijnre consten suect faem ende roeme. 236 Want dat is onbillic, dat men den mensche troost ende hulpe 237 vertrecketGa naar voetnoot237, als hi in node is, diemen te hant te hulpe comen 238 mach. Ghelijc als die een totten anderen seide, die in die put 239 ghevallen was: hoe bistu hier in ghecomen? - doe antwoorde 240 die ander ende seide: lieve vrient, en vraech niet, hoe ic hier 241 in ghecomen bin, mer denc hoe du mi hier uut helpen moechs. 242 Dat ander, dat die artisten hebben sullen, is, dat si rein ende 243 cuusch moeten wesen van horen leven. Overmits datmen hem 244 die heymelicheit der vrouwen dicwijl moet laten weten ende 245 handelen, soe ist recht, dat sij reyn ende cuusch sijn, scamel 246 ende stille als een biechtvader, ende niet onhuesch van woor-247den noch [165a] van handelinge, mer recht behulpsamich, ra-248delicGa naar voetnoot247 als een wijf den anderen. Men leest van Ypocras, den 249 groten aersater, dat hi enen helen nacht bi enen sconen wive 250 stille lach. Ende des smorghens seide dat wijf: si hadde ge-251slapen bi enen bloke van enen boem ende niet bi enen man.
[pagina 579]
252Also onberoerlic hadde hi bi hoir gheleghenGa naar voetnoot252. - Die derde is: 253 si sellen wesen trouwe van vasten ghelove, seker niet alleen 254 van haren consten, mer van horen diensten bedachtelicGa naar voetnoot254 te wer-255cken ende sijn posyen ende purgacien te ordineren. Want een 256 artiste mach lichtelic enen siecken versumen. Hier-om so sal 257 hi hem besorghen, recht oft sijn kint wair, ende sijn siecte in 258 sijnre herten draghen. Want Aristotiles seit: ghelijc dat die 259 ghedaente ende beeld eens dincs, vulreGa naar voetnoot259 van steen of van hout, 260 is in eens menschen siele, also is die siecte eens crancken men-261schen in des meesters herte. Ende daer-om salmense eren 262 ende waerden, want om noot des menschen wille heeft God 263 die medicijn ghescapen vander aerden. 264Ga naar margenoot264-291Dat derde capittel is vanden ouden, die an beiden ziden des 265 coninx ende coninghinne was gheset: een out man, sittende 266 op een recht-stoel ende voir hem was een boeck open, an bei-267den ziden ghescreven. Ende hi hadde een roede in sijn-[165b]re 268 hant ende bereet op sijn hoofde. Bi desen ghevaertGa naar voetnoot268 gaff die 269 meester te verstaen, dat die scouten of rechteren inden lande 270 souden wesen bedaechde, besochte ende beleefdeGa naar voetnoot270 luden. Want-271men seit, dat niet moghelic is, dat een ionc man wijs si, over-272mits datsi ghien experienci en hebben, noch bevindenGa naar voetnoot272 der 273 dinghen. Ende daer-om settedeGa naar voetnoot273 hi den alphijn, rechter, een 274 out ghedaecht man. Dat open boec, an beiden siden ghescre-275ven, beteykent, dat een rechter van Gods rechte ende van 276 wairliken recht gheleert sal wesen, op-dat hi beide vanden
[pagina 580]
277 bloedeGa naar voetnoot276 ende van den saken, die onder dat volck ghevallen, 278 moghe oordelen. Die roede beteykent, dat hi niet alleen ghe-279rechtich wesen sal in sijn oordel, noch om bede, noch om 280 miede, om liefte, noch om lede, sonder uutkiesen der perso-281nen sijn recht gherechtich voeren sal, mer oec mit moghentheit 282 ende crachte dat recht te vervolghenGa naar voetnoot278. Dair-om leerde Salomon 283 sinen soon: kint, begheer ghien rechter te wesen, tensi dattu 284 moghes mit cracht die quaetheit onder drucken. Dat bereet of 285 die hoet, die hi op sijn hooft droech, beteikent, dat hi self 286 sijn leven onstraffeliken ende onbegripeliken behoeden sal 287 vanden saken, dair hi ander luden sal of oordelen of castyen. 288 Ende [165c] so mach hi onder den volke gheeert wesen ende 289 gherekentGa naar voetnoot289. Als Salomon seide: voir enen graeuwen man salstu 290 op staen ende den rechter dijns volx saltu eren; alle macht is 291 van Gode. 292Ga naar margenoot292-320Dit sijn die regulen ende punten, die die rechteren an hem
[pagina 581]
293 hebben sullen. Eerst, datsi na wijsheden sullen staen, die mit 294 hogher mercke te soeken ende sonderlinge, datsi niet onghe-295leert en sijn van scrifte der boeken, want inder letter veel wijs-296heden den ouden bevolen is. Desen is hoer offici, datsi setten 297 statuten ende ewen van gheboden der vorstenGa naar voetnoot297 moghen condi-298ghen ende dat volc nae regieren. Dair-om seide YsaiasGa naar voetnoot298: hi 299 sal regnieren ende wijs wesen. Ende hi sal recht ende recht-300veerdich wesen ende rechtveerdicheit doen inden lande. David 301 seit: Gherechticheit heeft aenghesien sijn aensicht. - Dat 302 ander is, dat die rechter sal wesen godvruchtich ende hem 303 ontsien, ende alle tijt voir oghen hebben, dat hij wil weder 304 alsulc recht over hem sitten, als si ghedaen hebben den men-305schenGa naar voetnoot303. Want inden poeten staet ghescreven, dat gheen ewe 306 gerechtigher en is, dan die te dogen, die een rechter self ghe-307set heeftGa naar voetnoot305. Ghelijc alsmen in die Romeren boeck leest, datsi 308 hier voermaels dat gedaen hebben. Mer nu sijn die rech-309[l65d]te vanden lande ghelike spinne webben, daer die cleyne 310 muesyenGa naar voetnoot310 ende vlieghen in ghevanghen worden ende grote wormen 311 crupen daer doer. Dat derde is datsi armoede sullen soecken 312 ende ghiericheden sullen scuwen ende sonderlinge miede of 313 gave vanden partyen tontfanghen; want als die wise man 314 Ga naar margenoot314seit: gaven die verblinden die oghen der rechteren. Men 315 leest, dat die oude rechteren van Romen so arme waren, dat-316men hoir uutvaert moste doen mit gebeden gheldeGa naar voetnoot316 ende haer
[pagina 582]
317 kinder uutgheven mit ghemenen guedeGa naar voetnoot317, ende plaghen uut 318 houten vaten of stenen vaten teten ende seiden alle tijt: het 319 waer meerre rijcdom den riken te rechten ende te ghebieden 320 dan vanden riken rijc te werden. 321Ga naar margenoot321-348Die vinne, die voor den ouden Alphijn stont, was een clerc 322 notarius, gheset voir des rechters voeten, ende hadde in sijnre 323 luchterhant een scare ende in sijnre rechter een zwaert, ende 324 an sijn gordel droech hi een scriptoerGa naar voetnoot324, ende op sijn rechter 325 oer hadde hi een penne ende een instrumentGa naar voetnoot325 lach op sijn 326 scoet. Bi desen woude die meester beteykenen, dat die rech-327teren bi hem moeten hebben clercken van bloedenGa naar voetnoot327, die uut
[pagina 583]
328 den boeken connen die wilcoort lesen ende die vonnissen uten 329 instrumenten connen maken [166a] van allen voorvallenden 330 saken. Ende dair-om had hi een penne op sijn oer steken 331 endeGa naar voetnoot330 gheset, ende een scriptoer an sijn gordel. Mer dat hi 332 had in sijn luchter hant een scaer, beteykent, dat hi langhe 333 playten ende dinghen, die overvloedige inghetogenGa naar voetnoot333 saken 334 connen ofsnidenGa naar voetnoot334 ende dat sluten der vonnisse op sijn oorde 335 ende op sijn mate setten. Ende dat en can niet wesen sonder 336 subtilen sinne ende mercken alder dinghen, die inden ding-337stoel ghehandelt werden. Want mit dat uterste vonnisseGa naar voetnoot337 so wert 338 die wairheit ghesnedenGa naar voetnoot338 vander loghen ende die overdaet, ghe-339wout of boesheit vander duecht ende gherechticheit. Also dat 340 een yghelic sijn stuck ontfaet, dair sijn recht toe staetGa naar voetnoot340. Mer 341 dat hi droech een zwaert in sijnre hant beteikent, datter 342 heren knechten, seryanten sullen vervolgherenGa naar voetnoot342 wesen der 343 gheuuttender vonnisse, ende datmen dat al mit Gode machGa naar voetnoot343 344 bestaen, ten si datse lust hebben bloet te storten ende in ver-345homoeden yemant yet belasten; dieGa naar voetnoot345 voir Gode anders niet 346 gherekent en sijn dan mordenaers ende ghierighe luden, daer-347of gescreven staet, datsi gheen rike en sullen hebben inden 348 rike Gods. 349Ga naar margenoot349-377Dat vierde capittel is vanden ridder, die was een vroem 350 man al ghewapent, gheset op een behanghen pairt ende had
[pagina 584]
351 een helm op sijn hovet, een schilt op sijnre siden, <eenGa naar voetnoot351 352 plaet op ziner borsten, een speer onder zijn arm, een zwaert 353 an ziner ziden>, [166b] hantscoen, sporen ende al ander 354 wapen die die ridder toebehoeren. Bi desen ghevaer gaf die 355 meester te verstaen, ghelijc dat dat lichaem des mans mitten 356 wapen ghestarct is, so sal hi mit duechden ende edele wercken 357 ghevesticht ende gheciert werden, op dat hi niet alleen inden 358 lichaem scoenGa naar voetnoot358 en si ende starc, mer oec van moede doghende 359 ende zedich. Ende dat staet hem bet dan scoen wapen. Ghe-360Ga naar margenoot360-371lijc als die meester Alanus in sinen boec enen edelen man 361 van duechden wapent ende seit: Die vrede is sijn beenhar-362nasch, want op die vrede machmen vast staen; doechtsa-363micheit sijn sijn sporen, want die verdiende duecht maect 364 menigen man dat hi willigher is ende snelre dan van vresen 365 of heren ghebot; guedertierenheit is sijn panser, want eens 366 mans leven moet als een panser van menichvoudigher gueder-367tierenhede ghebreit wesen; die wijsheit is der duecht helm, 368 want die siet verre over; wairachtich ghelove is sijn scutte 369 ende sijn boghe; reden is sijn zwaert; stantafticheit is sijn 370 schilt; vaste hoep is sijn paert; vrese is sijn breidel; een-371drachticheit is sijn wapentuer; guet gherucht is sijn araut. 372 Dit sijn die wapenen des lichts, want man, die dese wapenen 373 Ga naar margenoot373heeft anghedaen is starcker dan die die burgen beclymt, hi 374 is scoenre dan die van verwen glymt. Want also veel als een 375 ridder mit [166c] goude buten anderen luden van waerde 376 uutgheteikent is, also moet hi oec van duechden overzwemichGa naar voetnoot376 377 wesen. 378Ga naar margenoot378-424Die meester Vigecius int ridderboeck seit, dat een ridder
[pagina 585]
379 dese punten sal aen hebben. Eerst, hi moet wesen wijs ende 380 cloec, want menich strijt ende vechten dicwijl meer mit wijs-381heden is ghewonnen dan mit machte of mit menichte van 382 volke. Alexander die keyser, doe hi Egypten, Caldeen, Indien 383 becrachtichde, was meer beset mit wisen ridderen dan mit 384 starcken mannen; hi hadde eerst een cleen heer mer wel be-385socht ende beleeft bi sinen vader. Anderwarf sellen die rid-386deren wesen trouwe horen heren of vorsten. Want een edel 387 margarita, die scoene blenct in dat vingherlijn des ridders, 388 is stadich ghelove ende vaste trouwe. Als een ridder seide den 389 coninc toe: dese wonden, die ic ontfenc inden stride om 390 dinen wil, bewisen dat ic di trouwe mit ghelove gheweest 391 hebbe. Ghelove des mans en is niet van tonghe ende van 392 woorden, mer van waerheden ende van wercken. Derdewarf 393 sullen die ridderen vrij ende milde wesen hoirs guets. Want 394 Seneca seit: die ridders verliesen cracht ende moet die hoor 395 hert setten, om ghelt ende om guet te vergaderen. Onder die 396 ridderen sal alle dinck ghemeen wesen van die wapenen. 397 David die woude den [166d] roof gelijc ghedeilt hebben
[pagina 586]
398 mitten ghenen, die vochten ende biden saken ghebleven wa-399ren. Ende om die gheliker deylinghe wille so maecten hem 400 die ridders meester ende na tot horen coninc. Vierdwerf sullen 401 si wesen starc niet alleen van lichaem, dat noet is, mer oec 402 van moede, want één versaechtGa naar voetnoot402 onder veel vromer mannen 403 soude veel herten wederslachtich maken. Alst ghesciede onder 404 Iosue tiden; doe die verspiërs van Ysrahel seiden, datsi dat 405 lant van beloften niet winnen en mochten, want daer waren 406 veel ruesen ende gyganten in, doe wert dat volc vervaert ende 407 en dorsten teghen die heyden niet vechten. Daer-om en salmen 408 ghien versaechden noch weeckmoedighenGa naar voetnoot408 te ridder slaen, 409 noch te stride setten. Vijftewarf so sullen si wesen gueder-410tieren ende barmhertich opten bedructen, want dat is die 411 meeste zeghe den verwonnen te sparen ende ghenadich te 412 wesen. Men leest, dat die leeuwe niement arch en doet, die 413 voor hem neder leit ghestrect. Die edele mannen en pleghen 414 niet wraecghierich te wesen. Alsmen lesen, dat die coninghen 415 van Ysrahel pleghen ghenadich te wesen ende horen verwon-416nen vianden lijf ende guet weder te gheven. Sestewarf so sellen 417 si wesen bescermers des ghemenen volcs; dair-op so [167a] 418 was die ridders oorde eerst geset ende ghecoren, datsi wapen 419 souden draghen ende vechten voor den lantman ende den 420 burgher, dat hi sijn hantwerck mochte doen. Ende daer-om 421 so heeft dat volc eerst ghewilcoortGa naar voetnoot421, dat die ridderen riden 422 sullen, mer si sullen sonderlinge vri guet hebben. Dit is 423 nochtan na gheliker waerdeGa naar voetnoot423 alte cleyn lone, als si in trouwen 424 dat volc behoeden, beschermen ende voirvechten. 425Ga naar margenoot425-451Die vinne, die voor den ridder stont, was een smit mit 426 sinen hamer ende tanghe; oec so had hi een bijl ende ave-
[pagina 587]
427gaerGa naar voetnoot426 als een houten smitGa naar voetnoot427. Want die ridderscap heeft noot am-428bocht ende hantwerc van den ijser, om den wapen wil, hem 429 te vesten ende mede te vechten. Oec mede behoeft men tym-430merluden die werckenGa naar voetnoot430 te maken, ende metselaren die sloten 431 te maken ende te legghen. Ende oec int ghemeen alle am-432bochten moeten der ridderscap te dienst staen. Ambochts-433luden en sijn niet te versmaden, si sijn der werlt groot noot 434 ende tridderscap en mach er niet ontberen, mer men moetse 435 regieren, datse ghien twist onder malcander en maken. Oec 436 salmen gesicht tot hem draghenGa naar voetnoot436, datse ghien opset en maken 437 teghen hoir heerscap, want die ghemeen man dicwijl sijn 438 heerscap vergantGa naar voetnoot438, mer soude hi die last [167b] ende sorghe 439 vanden ghemenen gueden draghen, hi soude sijn oude leven 440 kiesen ende dat heerscap verlaghenGa naar voetnoot440. Dese wercluden of bur-441ghers sullen alle tijt ghehorich wesen ende onderdaen hoer 442 overste gheboden ende die niet cleen achten, noch versma-443den, wantsi en connen niet alle die saken weten, wair-om 444 datsi sijn geboden. Si en sellen in utinghe als in reysenGa naar voetnoot444 mit 445 horen heren niet pijnliken wesen, noch murmureren, twisten 446 of claghen. Want dair hoort veel toe die alle dinc sal voir-447sorghen ende die ontemmigheGa naar voetnoot447 ghemeente stueren. Dair-om 448 so sal die mairscalc vanden heer settenGa naar voetnoot448: millenarios, centena-449rios, quinquagenarios, ridderen, die onder hem hebben sulc 450 dusent man, sulc hondert man, sulc vijftich man, want die 451 dinghen en willen niet onghescict wesen. 452Ga naar margenoot452-467Dat vijfte capittel is vanden rocke, dat is vanden drossaten,
[pagina 588]
453 bailiuwen of antmannenGa naar voetnoot453. Die was aldus uutghemaect: een 454 ridder behanghen mit een bonten mantel, ende een roede in 455 sijn hant, ende des heren zeghel in sijn ander hant, ende sat 456 op enen waghen ende knechten liepen voir hem. Bi desen 457 man woude die meester beteykenen des coninx vicarium of 458 sinen bevelarGa naar voetnoot458, want die coninc mit sijns selfs lijf in alle sinen 459 landen niet wesen en mach. Dair-om ist noot dat hi bevelingeGa naar voetnoot459 460 doet, die van sijnre ghewout [167c] dat volc regiert ende 461 bewaert. Also dede die coninc Pharao, die Ioseph maecte heer 462 van Egypten dat coorn te vergaderen in des coninx scueren 463 ende sat <en;>Ga naar voetnoot463 op enen waghen ende dede al sijn heerscap 464 voir hem comen ende voir hem knielen, ende gaf hem sijn 465 vingherlijn an die hant, ende beval dat niement hant noch 466 voet sonder sinen oorlof rueren en most in alle den lande van 467 Egypten. 468Ga naar margenoot468-498Dese amtluden sullen wesen waerdighe luden ende mannen 469 van gheboorten ende van vroemheden. Want als die heer 470 enen snoden man grote dinghen wil bevelen, so wart dicwijl 471 des heren ghebot versmaet ende des heren staet veronwaert. 472 Want na dat is die raet des heren, daer na pleechtmen den
[pagina 589]
473 heer te gheliken ende te warderen. Als Seneca seit: Een on-474genadich of een ongherechtich coninc sijn alle sijn dienst-475luden smekersGa naar voetnoot475, ende meer moghent hieten verspiers of ver-476volghers, dan dienstluden. Ghelijc als die keyser Augustus 477 seide: Als die coninc is, alsulck heeft hi dienres. Ende daer 478 om so sal een heer setten guede eerbaer mannen tot ampt-479luden. Ende dat beteykent, dat die rock was mit eenre mantel 480 behanghen. Mer dat hi sat op een waghen beteykent dat hij 481 die iegheninghe van sinen lande of bevelinghe omme varen 482 sal, sien ende vernemen dat leven vanden luden, wat ver-483moe-[167d]denGa naar voetnoot482 si tot horen heer draghen. Hi sal sien, dat 484 die landen ghebouwet werden, wat straten ende weghen dair 485 in sijn ende merckenGa naar voetnoot485; waer die inganghen sijn vanden lande, 486 dair sal hi slote ende hoede legghenGa naar voetnoot486. Ende onder al so sal 487 hi sijns heren huus verhoedenGa naar voetnoot487 ende besorgen. Ghelijc als 488 Salomon gheset hadde luden, die hem tot seker tiden coorn 489 ende cost oversende. Mer dat hi hadde des heren zeghel of 490 sijn vingherlijn an sijnre hant, beteikent, dat die amptman 491 sijn ghebode ende ghehiete alleen doet van sijns heren wille 492 ende bevelinghe, ende dat sal hi doen in alsulker maten, als 493 hi vermoet sinen heer te wille ende des lants oorbaer te wesen. 494 Niet als Aman die tyran dede, die vanden coninc Assuerus 495 sijn vingherlijn hadde, dat hi al dat ioetsche volck woude 496 doden, dat des coninx meninghe niet en was. Ende daer-om 497 wert hi selve mit sevenGa naar voetnoot497 sijnre kinderen aen eenre balc ghe-498hanghen. 499Ga naar margenoot499-511Die vynne, die voer den rock stont, was een man, hadde in 500 sijnre hant een couterGa naar voetnoot500 van een ploech, dairmen tlant pleecht 501 mede om te keren, ende in sijn ander hant hadde hi een
[pagina 590]
502 swiep, daermen dat vye of dat iuck pleecht mede te driven, 503 ende an sijn gordel had hi een hake of een aexseGa naar voetnoot503 daermen 504 die boemen pleecht mede [168a] te snoeyen. Bi desen woude 505 die meester gheven te kennen die ackerluden haer werc ende 506 haer leven, als datsi dat lant bouwen ende eren. Daer-om 507 voerde hi die couter vander ploech. Ende datsi die beesten, 508 dat vye ende iuck voeden, daer-om voerde hi die swiep. Ende 509 datsi die hoven ende die bomen oefenenGa naar voetnoot509 ende datsi die vruch-510ten vergaderen, daer-om voerde hi een aexse in sijnre 511 hant. 512Ga naar margenoot512-553Drie punten horen totten ackerluden of den lantman. 513 Eerstwerf, dat hi sal hebben ghelove ende kennisse op Gode, 514 die die vrucht verleent vander aerden, ende die tijtlike guede 515 gheeft uut sijnre ghenaden. Des so sal die lantman daer voor 516 alle tijt Gode dancken, sijn tiende gaerne gheven ende dat 517 beste Gode offeren. Als Abel dede Adams soon, ende daer-om
[pagina 591]
518 so was hi Gode seer behaechlic ende ontfencGa naar voetnoot518 sinen dienst ende 519 sijn offer. Dat ander is, dat hi sal gaerne na ewe ende na 520 reden of zeden willen leven. Mer om-dat die lantman niet 521 ghemeenlic biden volc en can comen, so is hi ongecrintGa naar voetnoot521 van 522 wanzeden, ghemeenlic van ghelaetGa naar voetnoot522. Hier-om so sal hi hem 523 gaerne laten wisen ende raden van sijn heerscap, dair hi onder 524 is geseten ende niet eenwillichGa naar voetnoot524, noch verkeert wesen in sinen 525 guetduncken, mer alle tijt sijn overste eren ende die te 526 ont-[168b]sien, hoir ghenade teGa naar voetnoot526 verwerven. Want wert hi 527 niet van sinen lantheren gheheechtGa naar voetnoot527 ende versorcht, so wert hi 528 als een veriaecht wilt, dat die mensch scuwet. Derdewarf so 529 en sal hi tot seker tiden vanden iaer sijn arbeit niet ver-530sumen, noch om hetten, noch om coudt of om onweder sijn 531 werc afterlaten ende dencken altijt, dat die arbeit heilich is 532 ende van Gode gheseghent, ende dat hi totten arbeide ghe-533boren is ende voorsienGa naar voetnoot533, ende op troest, dat na gueden arbeide 534 een beter vrucht ghewonnen wert. Ghelijc als YsopusGa naar voetnoot534 scrijft 535 van Noe, dat hi wilde rancken vant, die hi plantede tot enen 536 wijngaert mit vier dieren bloede, als mit bloede een<s> 537 lams, eens leeuwen, eens verkens ende eens apen, op-dat die 538 bitterheit van desen rancken verwandelt werden. Ende doe 539 hi die vruchten smaecte ende die natuer des wijns niet en 540 wiste, wert hi droncken ende lach naect in sijnre tenten, daer 541 hem sijn soon Cham bespottede. Aldus so sal die lantman 542 hem verhoeghen, dat hi van sinen zwaren arbeide overmits 543 der vruchten ghetroost ende verblijt sal werden, mer hem 544 buert te dencken, dat hi hem van dronckenscap bewaer. Want 545 die wijn wandelt den drancker na wise der vier voirghe-546noemder dieren: sulc werden vanden wijn sachtmoedich 547 cuusch, simpel als een lam, sulck [168c] worden toernich, 548 hoechmoedich ende gram als die leeuwe, sulc worden traech,
[pagina 592]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 549 slumerende a<l>s een zwijn, sulc werden ghemeenlic, spullicGa naar voetnoot549, 550 gheckelick als een ape. Wat aensicht dat die droncken bloetGa naar voetnoot550 551 <ghelijc als een> van desen dieren an-neemt, so ontgaet 552 hi sijn menschelike wise ende redelike tucht ende mach mit 553 rechte een beeste ghenoemt werden. 554Nu volcht hier-na, hoemen dat scaecspul speelde mit sinen 555 ganghen, ende wat dat beduut ende wat sinne dat die meester 556 den coninc dair mede gaf te verstaen. Dat is mi te lanc hier te 557 scriven. Mer God laet ons mit tuchtighen speel alsoe onse tijt 558 verdriven, dat wi die ewicheit niet en verliesen ende die 559 duecht in allen dinghen verkiesen. Amen.	margenoot6-559 Dit hoofdstuk is een zeer vrije bewerking van het Solacium ludi schacorum, het beroemde boek van het schaakspel, dat in het laatst der dertiende of den aanvang der veertiende eeuw door den ordebroeder van Meester Dirc van Delf, Jacobus de Cessolis werd samengesteld. In de Chronica fratris Ludovici de Valleoleti lezen we: Frater Jacobus de Cesinis fecit librum in quatuor partes distinctum de moribus hominum et officiis nobilium, exponendo moraliter ludum statorum (lees: scacorum). De schrijver van deze kroniek, uit Valladolid geboortig, werd tegen het eind der veertiende eeuw Dominicaan in het St. Paulus-klooster aldaar. Zie Analecta Sacri Ordinis Fratrum Praedicatorum, volumen XX, 1932, p. 728 en 806. - Dit werk, waarin het schaakspel genomen is als uitgangspunt voor tal van verhalen met zedelijke strekking, werd tenminste reeds in het begin der vijftiende eeuw in het Nederlandsch vertaald; daarna werd het hier te lande van 1479 af ook gedrukt. In 1912 heeft Dr. Gertrude H. van Schaick Avelingh Dat Scaecspel uitgegeven in de Bibliotheek van Mnl. Letterkunde. We citeeren deze editie als Sc. - Zou de Cesinis uit bovenvermelde Chronica juist zijn, dan is de schrijver van Italiaansche afkomst, zooals reeds Van der Linde met verschillende aan het werk zelf ontleende gegevens, en ook P. Zimmermann en F. Vetter poogden te bewijzen. Vgl. Sc. p. VII. In vele punten wijkt onze bewerking af, zoowel van het Latijnsch origineel als van de verdietsching door Franconis. D.v.D. bespreekt o.m. de schaakstukken niet volgens de rijen, maar paarsgewijze, den koning met de pion, die voor hem staat, de koningin met het daarvoor geplaatste stuk, enz. Zie: Sc. blz. XXVIII. We verwijzen ten slotte nog naar de Gesta Romanorum, - ed. Oesterley - p. 579. - De omnium divitiarum matre, providentia. margenoot6-20 Sc. blz. XIII: Inter omnia mala que sunt in homine, unum est quando aliquis non timet Deum per culpam et homines offendere per inordinatam vitam, quod non solum correctiones negligit sed correctores affligit. Quemadmodum de Nerone imperatore legimus qui ipse Senecam magistrum suum occidit, eo quod increpaciones suas ferre non potuit. Tempore siquidem Elmeradap, (de zoon van Nabuchodonosor of Nebukadnezar, † 561, is Evilmerodach, die van 561-560 regeerde), regis Babilonie, hominis lascivi, injusti et crudelis, qui patris sui corpus in trecentas partes divisit et trecentis vulturibus tradidit ad comedendum, hic ludus inventus est quem de moribus hominum et officiis nobilium in prologo intitulari decrevi. Hic enim rex inter alia mala unum habebat pessimum: quod correctores suos occidebat et increpaciones odiebat quod stultissimum est.... Huic assimilabatur pater suus Nabugodonosor qui dum sompniasset et evigilans non recordaretur sompnii sui, voluit occidere omnes sapientes Babilonie eo quod ipsum sompnium non poterant indicare, ut habetur libri Danielis II^o, ca^o. voetnoot8 stoort: aanstoot geeft; - overdaet van ongherechtighen leven: schande van een ongeregeld leven. voetnoot16 wilt: bandeloos, (lascivus). voetnoot20 scelden: ernstig vermanen; - wanzeden: slecht gedrag. margenoot21-56 Vergelijkt men den Latijnschen tekst van het Scaecspel met den mnl., die door Dr. G. van Schaick Avelingh werd uitgegeven, dan blijkt de vertaling den vierden tractatus te missen, waarvan echter verschillende stukken in de drie andere gedeelten zijn tusschengevoegd. Onze auteur maakte in het begin alleen gebruik van het laatste hoofdstuk van den Latijnschen tekst: Capittulum octavum et recapittulacio tocius operis sive negocii. Wij citeeren den incunabel van de Kon. Bib. in Den Haag (Campbell 418) als Inc., terwijl we de meest storende fouten van den zeer slordigen tekst verbeteren. Inc. f. 372: Eum (hunc ludum) invenit Xerxes... philosophus populo promisit regem corrigere (et) cogitare cepit modum quo et mortem evaderet et populo promissum servaret.... (f. 37 v): Addidit eciam hunc ludum invenisse se, ut nobiles et habundantes in diviciis et pace temporis gaudentes ociositatem vitarent per hunc ludum, dum ludendo essent ei attenti. Ulterius ut daret materiam meditandi multis et inveniendi varias raciones et modos tam ludendi quam eciam ludendi et scribendi super eo. - (f. 2 r): Cum vidisset (rex) hunc ludum et multos milites et barones et duces cum dicto philosopho bellicose ludere, miratus ludi pulchritudinem et inconsueti solacii novitatem interesse voluit, ludum discere desideravit et cum dicto philosopho ludendo debellare decrevit. Quod cum philosophus respondisset hoc non posse facere nisi primo formam discentis assumeret. Respondit rex hoc esse congruum et discere cupiens formam disciplinae omnimode in se suscepit. Tunc philosophus formam tabularii ac schacorum ac mores regis et nobilium ac popularium et officia eorum describens, ut in sequentibus capittulis declarabimus, eum ad correctionem morum ac virtutum informacionem attraxit. Ea propter correctionem suam audiens propter quam iam multos sapientes occiderat, comminatorio precepto ipsum philosophum interrogavit quare hunc ludum invenisset. Cui respondit: O domine mi rex, vitam tuam gloriosam desidero quam videre non possum, nisi iusticia et bonis moribus insignitus a populo diligaris. Opto ergo te fore alio regimine ut tibi prius domineris qui non iure aliis sed violencia dominaris. Iniustum quippe est ut aliis imperare tu velis, cum tibi ipsi imperare non possis (f. 37 v): Rex autem hujusmodi causis auditis, cogitans eciam quod nobilem correccionis modum dictus philosophus invenisset, philosophum regraciando vitam et mores ad mandatum et ad modum quem philosophus eum docere voluit, permutavit. voetnoot21 dochte: bedacht. voetnoot24 rocken, roc: het kasteel in het schaakspel; - ouden: de raadsheeren; - vynnen: pionnen. voetnoot28 hoverdicheit, lees: onaerdicheit: boosheid. Vgl. Eccli. 33:29. voetnoot30 articulen: stukken (van het schaakspel). voetnoot31 nuwe vreemtheit: onbekende nieuwheid. voetnoot32 bij begheerdet is hi weggelaten, daar uit het verband voldoende blijkt, wie het subject is. Vgl. Stoett, § 218, 219. voetnoot35 op grote reden stonde: zeer redelijk was. voetnoot37 baenroeds: benaming der edelen, die het recht hadden ‘baniere te binden’, d.i. onder hun banier of vierkante vaan hun welgeboren mannen ten strijde te voeren. Aldus in Brabant en Vlaanderen, terwijl elders de naam Baanderheer meer gebruikelijk was. Vd. I, 519. voetnoot54 dat hi: opdat hij. margenoot57-106 Sc. blz. 7 - Inc. f. 3 v. Super alios optinet et accepit dignitatem quam pretendit corona capitis. Nam gloria populi est regalis dignitas. Ad regem enim oculi omnium intendere debent et suis obtemperare et parere mandatis. Inter ceteros, ymmo super ceteros debet virtutibus et gracia enitescere quod ostendit regalis purpura. Sicut enim corpus pulchris vestibus decoratur, sic et interior mens et anima moralibus virtutibus tamquam quibusdam vestiuntur habitibus. In manu leva pilam defert, ut tocius regni administracionem attendat et se administratorem et per suos vicarios consideret provisorem.... In dextra manu sceptrum portat iusticie et rigoris. Et quia misericordia et iusticia custodiunt regem et stabilitur clemencia thronus ejus, (Prov. 20:28) in eo debent lucere clemencia et misericordia, de quibus dicit Seneca ad Neronem imperatorem: Nullum ex omnibus clemencia magis quam regem et principem decet.... Sequuntur regis condiciones: Rex veritatem corde et opere semper attendat.... rex eciam impietatem debet detestari.... (Eccli. 32:24)... rex continenciam carnis maxime debet habere, quod representat una sola regina, quae sedet a sinistris eius. voetnoot61 M: rechter, S-O: luchter; M: luchter, S-O: rechter. voetnoot66 guet te doen: te vergoeden. voetnoot76 scone eerbaerheit: schoone, schitterende pracht; - ghesette: wetten. voetnoot82 instaende cleet der duecht (habitus virtutis); de deugd is nl. een blijvende neiging der ziel, waardoor de mensch het zedelijk goede verricht. voetnoot85 bepalen: met grenspalen afzetten. voetnoot86 besluten: omheinen. voetnoot87 drossaten: stadhouders; - bailiuwen: landvoogd, vooral een rechterlijk ambtenaar, die in een bepaald rechtsgebied als vertegenwoordiger van den landsbeer optreedt. voetnoot90 recht recht-op voeren : dat recht zal hij ‘recht door zee gaande’ uitoefenen. Zie Vd. VI, 1130, die een dgl. bet. vermoedde. In verband met het vervolg: onbuigzaam. voetnoot92 roede: staf, als symbool van rechtspleging en rechtsmacht. voetnoot95 verbloemen: vergoelijken, verzachten. Op gezag van Kil. en Plant. vermoedde Vd. (VIII, 1510) wel, dat het woord in mnl. tongvallen bekend was, maar vond geen bewijsplaats. voetnoot106 ghenueghen: tevreden zal zijn. margenoot107-131 Inc. f. 5 v: Melius est reges habere per successionem primogeniture quam per electionem et principum voluntatem. Sepe enim principes, diversis intervenientibus, discordes fiunt et discedentibus voluntatibus necesse est: aut electionem tardari ac propriis utilitatibus attendentes personam in electione regis non meliorem ac digniorem eligere, sed utiliorem propriis commodis affectant. Qui vero per ordinem primogeniture ad dignitatem regalem ascendit, necesse est educatum esse bonitate et moribus ac justiciae actibus, quibus rex genitor informabatur. Et necesse est principes timere movere in regno discordiam, dum vivente rege natum primogenitum considerant regnaturum. Hier en in 't voorgaande wijst onze auteur op ‘die raedsluden’, waarvan de bron niet gewaagt. - Deut. 17:15. voetnoot114 eyghen behaghen: eigen zin. voetnoot115 salicheit: heil. voetnoot119 M: mit, (lees: niet) groten trouwe. voetnoot126 onwijs bedriven: domme dingen doen; - M der (lees: daer) haet. margenoot132-157 Sc. blz. 117 - Inc. f. 23 r.: Capittulum quartum de mercatoribus et campsoribus. Ante regem quartum popularem situatum novimus in hac forma. Nam in humana specie fuit habens in manu dextera libram cum pondere; in sinistra habuit fustem sive brachium mensurabilem; in cingulo habuit bursam cum pecunia paratam ad respondendum poscentibus. In ista reputantur mercatores pannorum, telarum et quarumcumque rerum et hoc in brachio mensurali; campsores pecuniarum ac commutatores et hoc in libra vel pondere; depositores ac receptores pecuniarum et hoc in bursa. Hi omnes debent avariciam fugere. (Sc. blz. 117). voetnoot132 tameliken: fatsoenlijke. voetnoot137 coopluden van marcerien: marskramers; - wantsnyderen: kleermakers. Bij Kil. staat het woord als oostmnl. opgeteekend in den zin van ‘kleermaker,’ welke het ook hier heeft (wantsnijderen of cledermakers). voetnoot142 ontrekenen of ontsteken: afzetten of ontvreemden. voetnoot144 bevalen: toevertrouwden. voetnoot146 te scatten ... nemen: geld af te persen en onrechtvaardige belastingen te innen; - M: onguet, lees: ongelt, dat zeer goed past, terwijl onguet onverklaarbaar is. De oorspronkelijke bet. is: ‘een belasting, waarvoor geen rechtsgrond aanwezig is’. Vd. V, 602. voetnoot151 mit onder-gheloven: met onderling vertrouwen. Niet bij Vd, maar vgl. ondersoenen, ondervechten, enz. voetnoot153 scroders: kleermakers; hier heeft wantsnijders weer de bet. van: ‘lakenkoopers.’ voetnoot155 hoghelic: plechtig, beleefd. margenoot158-170 Inc. f. 5 r: Capittulum secundum de forma reginae, officio, moribusque eius virtuosis. A sinistris collocatur regina propter maritales amplexus. Unde in Canticis Canticorum loquitur: leva ejus sub capite meo et dextera illius amplexabitur me. Est autem a sinistris regis collocata per graciam quo rege donatum est per naturam. - (Gen. 2:18) - Tu mihi conregnas. Deze woorden staan niet in de Vulgaat, maar vgl. Esther, 2:17. voetnoot159 ghesellicheit: gemeenzame omgang, verbondenheid. margenoot171-214 Sc. blz. 21 - Inc. f. 5 v: Reginam vero sapientem, castam, morigeratam, honestis parentibus natam et in nutrituram filiorum sollicitam esse est necesse. Sapiencia vero eius apprime non solum in gestibus sed eciam in verbis, maxime quando contra naturam mulieris secreta secrete in corde conservat, conferens in corde et aliis denegat aperire. Mulieris enim natura est communis secreta male servare - (Mich. 7:5) - Castam et honestam decet esse reginam. ut cui tamen in dignitate confertur ex gracia omnibus honeste et caste vivendi sit forma.. Duolius iam senex et tremens in quodam loco ab emulo sibi audivit exprobrari os fetidum. Cumque domum se tristis contulisset et uxori questus esset quare hec sibi non dixisset ut huic vicio mederetur, illa respondit: fecissem hoc libenter, nisi putassem omnibus hominibus sic os olere. Laudanda in utroque nobilis et pudica femina. - (Cant. 1:1) Dit exempel staat niet in Gesta Rom. waar we wel - p. 688 - een geheel ander verhaal van iemand met een slechten adem aantreffen. De vrouw heet in het Sc.: Ytalia. Zie aldaar blz. LXXXI en 28. - f. 7 r: Mores quoque regina habere debet maturos ... Unde dicit.. Ambrosius: In ipso quoque corporis decore verecundia plus nitet; mulierem super omnia verecundus, ac modestus aspectus plus reddit.... f. 9 r: Erudire enim debet regina filios et filias in omni continencia conservare. Juxta illud: (Eccli. 7:26): Filii tibi sunt? erudi illos; filiae tibi sunt? Serva corpus illarum.... Octavianus cesar filios suos erudiri fecit natare, saltare, hastiludere et quidquid ad miliciam pertinet; filias vero consuere, incidere, texere et quidquid in lino, seca vel lana fit artem discere mandavit. Cumque a quibusque carioribus quereretur cur hoc faceret, ille respondisse fertur: Cum hodie sim dominus orbis, nescio utrum filii mei ad extremam paupertatem deveniant. Et si qua docti arte fuerint, honorabilem vitam ducere poterint. Vgl. Sc. blz. LXXX en 27. voetnoot171 oirden: stand, positie. voetnoot177 Salomon, lees: Micheas en scbrap: sinen soon. voetnoot195 soutvate; deze vergelijking is ons niet duidelijk. Misschien omdat een zoutvat zoo veel gebruikt wordt. voetnoot196 onscamelheit ... minnen: dat doet schaamteloosheid vermoeden ten opzichte van wat aan de liefde bizonder eigen is. voetnoot207 stricken: breien (vgl. mhgd., nhgd.: stricken), ofschoon dit Duitsche woord vlak naast het Ndl. breyen vreemd is. (Niet bij Vd.); - vaden, (vadem bij Vd.): draad van een vadem lengte, ook ‘draad’ in het algemeen. Zoo ook in de Duitsche talen en in Limb. tongvallen). voetnoot213 mit scamelheden: in eerbaarheid. margenoot215-263 Sc. blz. 126 - Inc. 26 v: Collocantur medici et pigmentarii ante reginam. Nam in cathedra magistrali collocatus est homo habens librum in manu dextra, urceolum pigmentarii in sinistra. In corrigia seu in cingulo habuit ferramenta vulnerum seu ulcerum. Per hoc intelliguntur phisici et hoc in libro per quem eciam intelliguntur grammatici, loyci, rethorici, geometrici, arismetrici, musici et astrologi.... In urceolo signantur pigmentarii et medicinarum confectores ac pulverum specierum aromaticarum coadunatores.... In eis debet esse morum maturitas, verborum facetia, corporis castitas, ad infirmos multe sanitatis promissio, frequens visitacio, curarum, causarum, signorum egritudinis requirendarum in libris autorum, maxime Ypocratis, Galieni et Avicenne sollicitudo multimoda. Cum ad infirmum simul multi conveniunt, non se litigaciones aut disputaciones exhibeant, ne videantur magis mundi famam querere, dum disputaciones vicisse videantur quam egri decumbentis salutem tractare.... Ante reginam vero medici statuuntur, ut castitatem habere signentur. Cum enim reginarum ceterarumque feminarum egritudines mederi habent, verecundiam occultam quandoque inspicere, castos esse necesse est... Narrat Valerius quod Ypocras mire fuit continencie... (Scortum) que ad eum nocte veniens, accubuit iuxta eum, nec tamen eius continenciam in aliquo labefecit.... Respondit non de statua sed de homine secum pignus posuisse; vocavit enim philosophum et medicum statuam propter eius inviolabilem continenciam... - (Eccli. 38:4 en 1). Vgl. Sc. blz. CIV en 132. voetnoot217 astrolabium: astronomisch instrument, waarop de voornaamste cirkels der hemelglobe op een effen vlak zijn afgebeeld; sterrenhoogtemeter. voetnoot219 mede te snijden: om ... mede te snijden. voetnoot224 arsadye: geneesmiddelen. voetnoot226 ghetouwe: uitrusting; - snidinghe; chirurgische term voor operaties, hier: het snijwerktuig, waarmee deze plaats hebben. voetnoot229 biscicken: haar tot hulp toe te voegen. voetnoot237 vertrecket: uitstelt. voetnoot247 radelic: overtuigend (vgl. multe sanitatis promissio). voetnoot252 M: bi hair gheleghen; S-O: mit haer gheleeft. voetnoot254 bedachtelic: mit overleg. voetnoot259 vulre ontbr. in S-O, wat ons juister lijkt; misschien is de bet. ‘geheel’, maar de vorm is ons niet duidelijk. margenoot264-291 Sc. blz. 32 - Inc. f. 9 v: Sciendum est alphiles fuisse formatas ad modum iudicum assessorum in cathedra cum libro aperto ante oculos. - (Eccli. 7:6: Noli quaerere fieri judex, nisi valeas virtute irrumpere iniquitates - Lev. 19:32: Coram cano capite consurge et honora personam senis - Rom. 13:1: non est enim potestas nisi a Deo). voetnoot268 ghevaert: uiterlijk, toerusting. voetnoot270 besochte: beproefde; - beleefde: ervaren. voetnoot272 bevinden: ondervinding. voetnoot273 settede: stelde hij aan tot raadsheer een oud man. voetnoot276 van den bloede is niet duidelijk. Het staat blijkbaar tot: Gods rechte, zooals van den saken, enz. tot: wairliken recht. Vd. geeft als bet. van bloet: ‘lijfstraffelijke rechtspleging’ en scriver van den bloede is: Griffier bij de crimineele rechtbank. Zie J. Verdam in Ts. X, blz. 304-307. voetnoot278 Die roede ... vervolghen. De lezing is hier en daar bedorven en de zinsconstructie niet duidelijk. Op tusschen alleen en gherechtich hebben we geschrapt en dan luidt de vertaling als volgt: De roede beteekent, dat hij niet alleen rechtvaardig zal wezen in zijn vonnis en niet op verzoek, noch om geld, noch om lief, noch om leed, zonder aanzien der personen rechtvaardig recht zal spreken, maar ook met macht en kracht het recht moet handhaven. - Tusschen recht en te vervolghen wellicht ellips van hevet hi; vgl. Stoett², § 281, opm. V. voetnoot289 gherekent: meegeteld; - Salomon, lees: Leviticus. margenoot292-320 Sc. blz. 33, 38 en 81. Inc. f. 9 v: Horum enim officium est regi consulere, leges de mandato principis condere totumque regnum moribus informare et causas iustas fovere, secundum allegata sentencias diffinire, consilia equa et recta sine personarum accepcione postulantibus ostendere, contemplacioni intendere, ut quod alii manu operantur et ipsi mente et sua sapiencia disponant et ordinant. Debet iudex firmus et constans esse ut non amore pecunie aut livore invidie aut carnis origine corrumpatur. - (Jer. 23:5: et regnabit rex et sapiens erit et faciet judicium et justitiam in terra. - Ps. 10:8: aequitatem vidit vultus ejus). Scaecspel. blz. 38: ‘Gheliken als wy lezen van enen Romeyn.’ Het verhaal van den Romein, die, toen hij het verbod overtrad om gewapend op het raadhuis te komen, zich terstond in zijn zwaard stortte, staat echter niet in die Romeren boeck - de Gesta Romanorum, - maar komt voor bij Valerius Maximus, Lib. VI, V, 4, waaraan ook Lib. VII, II, ext. 14 de volgende tekst is ontleend: ‘Mer leyder, huden ist also als ons bescrivet Anacharsis ende seyt: Leges esse similes aranearum telis. Sicut enim illa animalia maiora et valenciora dimittunt, inferiora vero et debiliora, ut muscas retinent et perimunt, sic videmus inferiores et populares ligari, interfici et excoriari, maiores vero et potenciores nulla lege constringi.... Inc. f. 10 r: aeque in iudicibus reprobans paupertatem et avariciam.... Et ideo legimus.... eos in privatis rebus tam pauperes, ut in morte de publico sumptu eis exequias celebrasse necesse fuerit, filias quoque eorum de sumptu publico senatus mandato tradidisse nuptui. Vgl. Inc. f. 9 v het woord van Marcus Curius: Narrate Samnitis et Beneventanis Marcum Curium magis velle locupletibus imperare quam ipsum esse locupletem. voetnoot297 ewen van gheboden den (lees: der) vorsten: en op bevel der vorsten wetten mogen afkondigen. voetnoot298 Ysaias, lees: Jeremias. voetnoot303 dat hij... menschen: dat hij zulk een oordeel over zich zelf wil uitspreken, als hij (hs: si) over de menschen geveld heeft. voetnoot305 dat gheen ewe... gheset heeft: dat geen wet rechtvaardiger is, dan dat de rechter zelf ondergaat, wat hij bepaald heeft. voetnoot310 muesyen: muggen, groote mug, steekmug, in sommige dialekten, ook in het Mnl. ‘vlieg’ geheeten. Zie Vd. IV 1485 en 1976. Ook de hss H en I van het Scaecspel, blz. 38, hebben: mesien. margenoot314 Eccli. 20:31: Xenia et dona excaecant oculos judicum. voetnoot316 mit gebeden gelde: met gebedeld, ingezameld geld. voetnoot317 mit ghemenen guede (de publico sumptu): met geld uit de staatskas; - uutgheven: uithuwelijken. margenoot321-348 Vgl. Sc. blz. 110 en 113 - Inc. f. 21 v: Tercium popularem sic describimus quem ante alphilem dextrum situatum dicimus et tenemus.... Quia inter hos de quibus hic loquimur sepe lites et contenciones oriuntur, quas necesse est per alphilem tamquam per iudicem terminari et hoc per notarium ante ipsum sedentem in autenticis scriptis poni. Hic autem sic formatur. Nam homo habens in dextera manu forpicem, in sinistra gladium latum et magnum, in corrigia pugillares et pennatolium, super aurem dextrum calamum ad scribendum.... De rest is geheel anders - (Eph. 5:5: Hoc enim scitote intelligentes, quod omnis fornicator, aut immundus, aut avarus, quod est idolorum servitus, non habet hereditatem in regno Christi et Dei. voetnoot324 scriptoer: schrijfkoker. voetnoot325 instrument: acte, oorkonde. voetnoot327 clercken van bloede zijn dus personen ... die uit de boeken de raadsbesluiten kunnen lezen en uit de wettelijke bewijsstukken het vonnis over alle voorkomende zaken kunnen opstellen. Kiliaen noemt hen commentariensis, actuarius, d.i. iemand die de protocollen, ambtelijke berichten van het voorgevallene of behandelde, en notarieele akten opmaakt. Hoe deze ambtenaar aan de bijvoeging van den bloede komt, is niet duidelijk en dit wordt evenmin verklaard door r. 277, waar ook deze uitdrukking voorkomt. In zijn Mnl. Handwbk. meent Verdam, dat clerc (scriver) van den bloede de Griffier is van een college voor lijfstraffelijke rechtspleging, wat wel overeenkomt met Der Minnen Loep, I, 77 vv.: ‘Ic man ende scriver van den bloede, / Die wile ic hadde die yseren roede / Ende rechter was in svorsten lant;’ - maar uit de omschrijving, welke D.v.D. en Kiliaen geven, blijkt daarvan niets. In het Kerkelijk Recht is wel sprake van een ‘judicium sanguinis’ en Pars II, causa 28, qu. 8, cap. 30 wordt uitdrukkelijk bepaald: ‘His a quibus Domini Sacramenta tractanda sunt, judicium sanguinis agitare non licet’ - en daaronder wordt verstaan, dat zij zelf den schuldige niet mogen verminken of dooden, noch dit aan anderen bevelen. Zie hiervoor blz. 579, noot 276. voetnoot330 steken ende ontbr. in S-O. voetnoot333 inghetoghen: er bij gehaald; Zie Vd. III, 867; - overvloedige: overtollige. voetnoot334 offinden, lees: ofsniden: afknippen. voetnoot337 uterste vonnis: eindvonnis. voetnoot338 ghesneden: gescheiden; - overdaet: wandaad. voetnoot340 dair sijn recht toe staet: dat hem toekomt. voetnoot342 seryanten: dienaren, fr. sergeant, lat. serviens; - vervolgheren: volvoerders der uitgesproken vonnissen. voetnoot343 datmen ... belasten: dat men dat alles met God kan vereenigen, tenzij ze er genoegen in vinden bloed te storten en in strijd met het recht iemand van iets beschuldigen. Verhomoeden: zich tegen een gerechtelijk voorschrift verzetten (oostmnl.). voetnoot345 die: dewelke. margenoot349-377 Vgl. Sc. blz. 48 - Inc. f. 11 r: Capittulum quartum de militibus et officiis, moribus et formis eorum. Militem super equum, omnibus armis decoratum, impositum et formatum noverimus. Habuit enim galeam in capite, hastam in manu dextera, clipeo protectus fuit; in leva ensis et clava in eadem, gladius in dextra; loricam habuit in corpore, peltas in pectore, ferreas ocreas in tibiis, calcaria in pedibus, in ambabus manibus cyrothecas, equum doctum et ad bella aptum cum faleribus.... Sapiencia, fidelitas, liberalitas, fortitudo, misericordia, custodia populi, legum zelus in eis sint, ut qui armis corporeis decorantur et moribus polleant. voetnoot351 aangevuld volgens S-O. voetnoot358 na scoen schrappe men en. margenoot360-371 Meester Alanus in sinen boec. Misschien is hier Alanus de Insulis bedoeld, † omstreeks 1203, die in de M.E. in hoog aanzien stond. Hij was een zeer universeele geest en onder zijn dichtwerken verdient vooral vermelding zijn Anticlaudianus, een allegorie over de schepping van den mensch. margenoot373 Prov. 16:32. voetnoot376 overzwemich, lees misschien: oversmemmick van óverswemmen: overvloeien, zoodat de bet. dan zou zijn: overvloeiende in, rijk aan; of * overswentich, mhd. uberswentzic, excellus (Dief.). Het woord komt alleen hier voor. Zie: Vd. V. 2299. In aanmerking genomen de vele andere Duitsch-getinte woorden verdient de tweede conjectuur o.i. de voorkeur. margenoot378-424 Mr. Dirc van Delf verwijst naar ‘die meester Vigecius int ridderboeck’, maar deze spreekt niet over de eigenschappen van den soldaat, terwijl we ze wel vermeld vinden in zijn directe bron: dat Scaecspel. (Vgl. Sc. blz. 81-92) 1) Inc. f. 11 v: Sapiens debet esse nobilis miles et expertus.... Plus enim operatur ars et prudencia prudentis militis quam fortitudo et audacia in expertis... Alexander Macedo Orientis partes pertransiens Egyptum, ludeam, Assyriam, Chaldeam, Indiam et usque ad confinia Bragmannorum veniens, magis prudencia antiquorum militum quam tyronum fortitudine devicit. 2) l.c. f. 12 r: fideles debent esse milites principibus; militis nomen amittit qui servare fidem non novit principi. Preciosus lapis et margareta prefulgida est fidei firmitate amicta milicia. Een dergelijk exempel wordt verhaald l.c. f. 19 r en Scaecspel, blz. 91 en XCIII. 3) l.c. f. 13 r: Liberales milites oportet esse.... Communia igitur inter milites sint preter arma lucra, ut quibus debet esse communis victoria sit et preda. Et ideo David in libro regum dixit: (I Reg. 30:24) Equa erit porcio descendentis ad prelium et remanentis ad sarcinas. Propterea remanciencium voluntas ex tunc extitit ut non solum eum milicie haberent principem, sed et regni postmodum haberet coronam. 4) l.c. f. 13 v: Fortes milites necesse est esse non tantum fortitudine corporis, sed animi. Plerique multi fortissimi robore corporis debiles sunt anima... Fortis ergo est qui patitur et non deducitur. (Vgl. Num. 13:26-34.) 5) l.c. f. 14 r: Misericordia in militibus luceat, nam nichil est quod tam preclarum faciat militem, quam cum ad victoriam venerit, vivificare prostratum, cum possit oecidere.... Summum genus vindicte est parcere, cum posset occidere. 6) l.c. Custodes popularium debent esse milites... Nam ob id legionum milites a Romanis de diversis nacionibus vocati sunt, ut quieti et propriis artificibus populares vacare possent. voetnoot402 één versaecht: een moedelooze; - wederslachtich: terneergeslagen. voetnoot408 weeckmoedighen: kleinmoedigen. voetnoot421 ghewilcoort: bewilligd. voetnoot423 na gheliker waerde: naar evenredigheid. margenoot425-451 Vgl. Sc. blz. 102 - Inc. f. 20 v: Capittulum tercium de fabro. Fabrum sic formatum tenemus, quem ante militem in dextera regis parte situatum dicimus et merito quia milites indigent habere frena et calcaria et sellas, que omnia per fabrum explentur. Nam factus in forma humana habuit malleum in dextera, dolabrum in leva, et cementarii trullam habuit in corrigia sive in cingulo. Ad hunc reducuntur omnes fabri, ferrarii, aurifices, monetarii, naucleri lignorumque cisores.... Fideles eos esse et legales necesse est.... sapientes eos esse decet, ut sibi invicem non mordeant. voetnoot426 avegaer: groote boor. voetnoot427 houten smit: timmerman. voetnoot430 wercken: verdedigings- en belegeringswerktuigen. voetnoot436 gesicht draghen: letten op hen; - opset: samenzwering. voetnoot438 vergant: waarschijnlijk een onorg. vorm van vergonnen in de bet. ‘iemand wangunst (een onwelwillende stemming; ook mhd. verganten) toedragen’. Zie Vd. VIII 1742 -. Het woord komt alleen hier voor. Bet.: benijdt, afgunstig is op. voetnoot440 verlaghen: verruilen, verwisselen. Ten onrechte is m.i. dit woord in den tekst, door Vd. VIII, 1742 geciteerd, veranderd in beclaghen. voetnoot444 in utinghe als in reysen: met betrekking tot beslissingen zooals bij veldtochten tegenover hun heeren niet onhandelbaar zijn. Misschien is ook een andere verklaring mogelijk. voetnoot447 ontemmighe: onhandelbaar-(ontemmich, alleen in Mnl. Hwb.). voetnoot448 setten: aanstellen. margenoot452-467 Vgl. Sc. blz. 92 - Inc. f. 15 r - Capittulum quintum de forma rochorum, officio et moribus eorum, scilicet rochorum qui dicuntur vicarii regis. Vicarii seu legati regis sunt rochi, quorum forma sic inscribitur. Nam miles super equum et clamide pelle de vario et circa capucia, habens in manu dextra virgam extensam, positus fuit. Quia rex personaliter ubique presens esse in regno suo non potest, ideo necesse est ut autoritas que est in rege sicut in fonte, dirivetur ad rochos suos quoque vicarios, ut ipsi personaliter visitent et regiam potestatem et potenciam omnibus subiectis regie dicioni manifestent... Vgl. Gen. 41. voetnoot453 antman = amtman: eig. ambtenaar in 't algemeen, maar bepaaldelijk gebezigd in Noord-Nederland, vooral in Gelder, Overijsel en Drenthe als benaming van den landsheerlijken ambtenaar, die elders scouthete of scout, in Vlaanderen en Brabant ook meyer of amman genoemd wordt. In sommige grootere rechtsdistricten werd ook de drost ambtman geheeten. Zie: Vd. I, 403. voetnoot458 bevelar: opziener (volgens Mnl. Hwb.), wat een te zwakke vertaling is van Vicarius. voetnoot459 bevelinge doet: opdracht geeft. voetnoot463 sat <en> volgens S-O: deed hem zitten. margenoot468-498 Justicia luceant regni vicarii, quia ipsa est preclara virtutum. Interdum fit ut propter nequiciam ministrorum domini superbiendo iusticiam subvertunt, sine culpa principis ignoranter regna perdant. Iniustus enim minister principem de iniusticia culpat. Qualis et rex, tales et ministri. Cum enim ministri sunt impii et impius rex ipse putatur, ac econtra: cum ministri omnimode iusticiam custodiunt, iniustus rex si fuerit iustus protinus ab omnibus opinatur. - (Esther, 3). De rest wijkt geheel af. voetnoot475 smekers: vleiers. voetnoot482 vermoeden: gezindheid. voetnoot485 mercken: grensteekens. voetnoot486 hoeden legghen: bezettingen leggen. voetnoot487 verhoeden: beschermen; - besorgen: besturen. voetnoot497 seven, lees: tien; (Esther, 9:14, decem filii Aman suspensi sunt). margenoot499-511 Vgl. Sc. blz. 94 - Inc. f. 19 r: Capittulum primum de agricultura. Popularium formas et officia perstringentes incipiamus a primo populari in acie posito dextre regis quem ante rochum dextrum ponimus.... Fuit autem et est sic formatus. Nam fuit in humana specie factus, habens in dextra ligonem quo terra foditur et in sinistra habet virgam qua armenta et animalia diriguntur. In corrigia seu cingulo falcem seu ferculum, quo iumenta et arbores purantur et ex eis superflua praescinduntur. Ad hec enim tria omnis agricultura reducitur. voetnoot500 couter: ploegmes. voetnoot503 aexse: bijl. voetnoot509 oefenen: bewerken (Het tooneel is meer Nederlandsch geworden en ‘wijngaert’ veranderd in ‘hoven’.) margenoot512-553 l.c. Agricolam cognoscere Deum est necesse, ut a quo bona temporalia recipit, quibus sibi vita donata sustentatur, ei graciarum actio fiat, decimas rerum offerat eligatque meliora... Legalem eciam agricolam oportet esse... Labori ita insistant, ut vitent ocia.... Ad agricolam pertinet colere arbores et inserere, plantare vineam et purare. Hoc fecit primo Noe. Nam refert Iosephus in libro de causis rerum naturalium quod Noe primo invenit vitem silvestrem, id est: lambrustam, que a labore viarum sic dicta est. Que cum esset amara, accepit quadruplex genus sanguinis, scilicet: leonis, agni, porci et simee. Et de huiusmodi sanguine terra admixta fecit fimum et ad radicem cuiuslibet vitis prescice posuit, ut amaritudine vitis depulsa dulcoratum fructum redderet. Cumque de vino isto bibisset, inebriatus est et nudatus in tabernaculo. Ob hoc a Cham filio minore derisus est. Ac cum sobrius factus esset, congregatis filiis, vini naturam ostendit dicens: ideo se sanguinem dictorum animalium apposuisse ut discernerent homines propter vinum quandoque fieri leones per iram, quandoque agnos sine mente per vecordiam, quandoque porcos per luxuriam, et quandoque symeas per curiositatem presumptam. - Met ongeveer dezelfde woorden wordt dit verhaal in de Gesta Rom. ingeleid. Over de verspreiding van dit exempel, zie Oesterley, blz. 738 en Sc. blz. XCIII en 98. - Dr. C.H. Ebbinge Wubben, De zogenaamde eerste Nederlandse historiebijbel - Ned. Archief voor Kerkgesch. 1905, blz. 350. voetnoot518 ende ontfenc: en God aanvaardde. In het Mnl. behoefde het pronomen niet te worden uitgedrukt, wanneer uit het verband genoegzaam bleek wie of wat dat subject was. Stoett², § 218. voetnoot521 ongecrint = ongecrenct: niet verzwakt door slechte gewoonten. voetnoot522 ghemeenlic van gelaet: gewoon van voorkomen. voetnoot524 eenwillich: eigenzinnig; verkeert in sinen guetduncken: dwars in zijn waanwijsheid. voetnoot526 te = o m te verwerven. voetnoot527 gheheecht, van hegen (vgl. hgd.: hegen): iemand van het noodige voorzien; - alleen in de oostel. dialecten. voetnoot533 voorsien: toegerust. voetnoot534 Ysopus, lees met inc. en S-O: Iosephus, zooals ook de bron aangeeft. [tekstkritische noot]9 Q bersabee. 11 Q tot enen wyve. voetnoot549 spullic: opgewekt, boertig; - M: gheckelick, terwijl S-O ghemelick heeft, wat hier minder goed past. Bet.: kinderachtig dwaas. voetnoot550 droncken bloet: dronken mensch; misschien beter met S-O: dronckenbolt (Trunkenbolt; mhd. drunkenbolt)

Vorige Volgende

Dat .XLVI. capittel van den speel of tijtverdrijf der heren of der vrouwen, daermen nochtan guede exempelen bi mach verstaen ende leren. Item, hoe dat scaecspul was ghemaect ende menich notabel sake. Et cetera.