Tafel van den kersten ghelove. Deel 3A en 3B: Somerstuc

(1938)– Dirc van Delf– rechtenstatus

Regelnummers proza verbergen
Dat .XL. capittel van sonderlinghe tiden inden iaer, daer die heilighe kerck veel wonders in begaet. Item hier van vier tiden binnen den iaer; daer veel notabele dinghen van- [139b] den ouden testament in staet. 6Ga naar margenoot6-333Die meester inden gulden legende, hiet passionaleGa naar voetnoot6, seit: 7 dat al die gemeen heel tijt des teghenwoordighen levens wert 8 in vier tiden ondersceidt, als inder tijt der dwalinge, inder 9 tijt der wederroepinghe, inder tijt der versoeninghe ende in-10der tijt deser wanderinge. 11Ga naar margenoot11-32Die tijt der dwalinghe began van Adam, den eersten man, 12 doe hi dat ghebot Gods ghebroken hadde ende hem God wijs-13de uut den paradijs inder wilderGa naar voetnoot13 werelt te dolen. Die aerde was 14 veronwaert in sinen arbeide ende bracht voort distelen ende 15 doernen. In sweet sijns aensichts most hi sijn broet eten ende 16 in rouwe, persse ende pijn most Eva haer kinderen baren. Van 17 desen twien so is alle die werelt mit menschen besayet. Ende 18 dese tijt der dwalinge duerde tot Moyses tiden toe, den heili-19gen propheet, die mit wonder teiken dat volc van Ysrahel 20 haelde uut Egypten ende leydse over dat rode meer inder woes-121tinen, daer hem God gaf gheboden ende ewe na te leven dat
[pagina 488]
22 oude testament, dat vol figuren ende litteykens was des nyenGa naar voetnoot22. 23 Ende dese tijt begaet die heilighe kercke van septuagesima, 24 die beghint drie weken voor grote vastelavontGa naar voetnoot24 ende duert tot 25 Paesschen toe. Want dan soe leestmen Moyses boecken, daer 26 onse eerste ouders sonden ende dwalinge in gescreven [139c] 27 staen, ende vander groter vloet, die alle die werelt verdranc, 28 dat buten Noes arcke was gebleven, ende oec van alle den 29 wonder, dat God dede biden kinder van Ysrahel, ende hoe si 30 quamen inden lande van beloften, dair hem God voir ghinc 31 bi dage in eenre calumpne van wolken ende bi nacht in eenre 32 calumpne van vuer. 33Ga naar margenoot33-52Die tijt der wederroepinge of der vernuwinghe began van 34 Moyses tiden, der ioden leidsman, diese uuten dienst des co-35nincs Pharaonis voerde, dien si twie steden tymmerden, Phi-36ton ende Ramases, <doer> mit haren eyghen arbeide die 37 teghelen van slicke te backen. Uut dier eigentscapGa naar voetnoot37 quamen si 38 in dat lant van beloften, dat daer vloyet van honich ende 39 melc, suete vruchtbaerheit ende genuechten, ende daer si 40 den tempel tymmerden ende die ewe Gods menich iaer hiel-41den. Ende dese tijt gheduerde tot ons Heren gheboort toe, in 42 welker tijt dat die menschen doer die predicaedse ende visio-43nen der propheten gheroepen worden totten ghelove ende ver-44nuwet werden inden ghenade ons Heren, die ons Cristus 45 brocht in teghenwoordicheit sijns levensGa naar voetnoot45, daer wi of kennisse 46 der ewigher waerheit van onser salicheit ghecreghen hebben 47 ende mededelinghe der ghenaden, daer wi doer vander ewi-48gher verdoemenisse verlost sijn. Ende dese tijt be- [139d] gaet 49 die heilighe kerck vander adventen tot Kerstmisse toe, die 50 gheboort ons Heren, want dan leestmen die propheten ende
[pagina 489]
51 sonderlinge Ysaias, die boven hem allen der ewangelischer 52 waerheit een openbare condigher ende griaeltGa naar voetnoot52 was. 53Ga naar margenoot53-68Die tijt van versoeninghe began van die gheboorte ons liefs 54 heren Ihesu Cristi ende duerde alle die tijt sijns levens, dat 55 daer seer heilich was, dair hi ons leerde die wech der sali-56cheit ende die lesse der ewigher wijsheit ende daer hi wrach-57te die wercken der ontfermherticheit, want inGa naar voetnoot57 die tijt sijns 58 gecruusten doots, daer hi ons mede verlossede mit sinen hei-59lighen bloede ende versoende ons mit sinen godliken Vader 60 <mit> te setten voir ons te pande sijn heilige siel, ende tot 61 sekeringe Gods betrouwen sende hi ons den heilighen Gheest. 62 Ga naar margenoot62Ende als Paulus seit, so dadinctGa naar voetnoot62 hi dagelix voir ons aen sijns 63 Vaders aensicht. Ende dese tijt begaet die heilighe kerck tus-64ken Paesschen ende beloken Pinxter. Ende daer tusschen 65 leestmen Apocalipsim, dat is dat boec der verholentheit Gods, 66 dat volcomelic van deser versoeninge gheeft te kennen. Want 67 Ga naar margenoot67hi seit: dat lam Gods, dat daer ghedoot is, heeft ons verlost 68 in sinen bloede ende heeft ons gemaect rijck ende priesteren. 69Ga naar margenoot69-88Die tijt der wanderinge ende pere- [140a] grimaedse is dit 70 Ga naar margenoot70teghenwoordighe leven, daer Paulus of seit: also langhe als 71 wi dwalen in desen lichaem moeten wi in oorloghen ende in 72 striden wesen (Glosa:) teghen den vleisch, teghen der werelt 73 ende teghen den bosen gheest. Augustinus seit: wat is groter 74 oorloch dan mit duechden teghen den sonden te striden. Si 75 hebben veel starcker hooftheren, als hovaerdicheit, ghieri-76cheit, nidicheit, gulsicheit, oncuuscheit, traecheit ende toorn 77 ende hem volghen veel scaren na anderGa naar voetnoot77 sonden. Salich is hi, 78 die Gods ridder, die van desen vianden niet verwonnen en
[pagina 490]
79 wort noch ghevanghen. Ende dese tijt begaet die heilighe 80 kercke van Pinxteren totter Adventen toe. Ende dan leestmen 81 der coninghen boeck ende der ridderen boeck Machabeorum, 82 in welken van veel ende menigherhande stride ende oorloch 83 gescreven is, bi welken onse gheesteliken oorloch voorscreven 84 suverlike beteikent ende verclaert is, ghelijc als alle die glo-85sen ende sentencien daer of wel bewisen. Ende dit is dat Pau-86Ga naar margenoot86lus seit: Alle die gheen die guedertierlic leven wil in Cristo 87 sullen vervolch liden (Glosa:) niet alleen vanden vorsten der 88 werelt, mer oec van becoringhe des vleischs ende des gheests. 89Ga naar margenoot89-122Dat is te mercken, dat dese vier voirseide tiden gheliken wel 90 wel den helen iaer of den helen daghen. Die tijt [140b] der 91 dwalinghe ghelijct wel die winter, daer alle dinc in verdort. 92 Also wert in dier tijt gequetst al des menschen natuer ende 93 Ga naar margenoot93verdorde sijn wercken ende sijn leven. Als David seide: recht 94 als een testGa naar voetnoot94, so is verdort mijn cracht. Die tijt der wederroe-95pinghe ghelijct wel den lenten, daer die natuer beghint weder 96 te groeyen ende die sonne trect opwaert ende stroyet haer 97 rayen opter aerden ende verblijt alle leven. Also wert in dier 98 tijt ewe, wijsheit gheboden ende raet gegheven Gode te die-99Ga naar margenoot99nen ende aen te beden, als onse Heer seide totten volck: Ic 100 sal di verstandenis gheven ende ic sal di wisen inden wech, 101 die du wanderen sulste, ende ic sal mijn oghen op di vesten. 102 Die tijt der versoeninghe ghelijct wel den somer, als alle die 103 aerde staet mit bloeytsel ende bloemen so besprengt, recht of 104 si lachede. Alle dier is dan roerich ende alle voghelte ludet, dat 105 hem verbliden alle herten mit ghenuechten van leven. Also 106 wert in dier tijt die mensche veredelt an live ende an siel en-107de begonde inden hemelschen paradijs te comen, daert alle 108 tijt somer is van vroechden, ende doe worden sijn wercken 109 doer die ghenade Gods alre eerst loensaemGa naar voetnoot109 des rike Gods. Daer 110 Ga naar margenoot110Paulus of seide: onse wanderinghe die is inden hemel. Die 111 tijt onse<r> peregrimaedse is beteykent biden herfst, want
[pagina 491]
112 dan gaet die sonne neder ende dan soe [140c] staet op onwe-113der ende dan so wert ghedruct die natuer ende die eerste 114 vruechde beghint te vergaen. Alsoe ghescien ons allen dat wi 115 te niete gaen ende vervallen, recht als bladen vanden boem. 116 Ga naar margenoot116Als die propheet seit: die mensche is als hoy, sijn daghen sijn 117 als die bloem des veldes; dat hoy verdort ende die bloem valt. 118Aldus ghelijct oec alle des menschen leven ghehelikenGa naar voetnoot118 enen 119 dach. Die dwalinghe ghelijct der nacht, die wederroepinghe 120 ghelijct der morghenstondt, die versoeninghe ghelijct den 121 Ga naar margenoot121middaghe, sijn peregrimaedse ghelijct den avondt. En alle des 122 menschen leven is als een dach die daer is gheleden. 123Ga naar margenoot123-136Dese vier tiden, die die heilighe kercke begaet, gheliken den 124 quatertemperen, dat is die vasten, die wi houden tot vier 125 tiden vanden iaer. Die eerste is in die Maerte, die ander na 126 Pinxter, die derde inden herfst, die vierde inden winter. Ende 127 dat om veel reden ende saken wil. Die eerste is om ons selfs 128 wil, want gheliker wijs dat die lenten heet is ende vuchtich, 129 so sullen wi vasten, om dat onnaerdige bloet, dat tot on-130cuuscheden siedet, <te> temperen. Ende ghelijc dat die so-131mer heet is ende droghe, so sullen wi vasten op-dat die brant 132 der ghiericheit in ons werde geles- [140d] schet. Ende ghelijc 133 dat die herfst is cout ende droghe, so sullen wi vasten om die 134 dorreGa naar voetnoot134 hovaerdicheit in ons te bedwinghen. Ende ghelijc dat 135 die winter cout is ende nat, so sullen wi vasten, dat die coude 136 Ga naar margenoot136-141traecheit van wanlove ende quaetheit verandert werde. Die
[pagina 492]
137 ander reden is nader tijt des iaers. Wi sullen die quatertempe-138ren vasten, opdat wi als in die Maerte die duechden groyenGa naar voetnoot138, 139 ende inder Pinxter den heilighen Gheest mit minnen ontfan-140ghen, ende inden herfste vrucht gueder wercken Gode offeren, 141 Ga naar margenoot141-150ende inden winter alle onse sonden sterven. Die derde reden is 142 na beloep des menschen leven. Die lenten ghelijct der kint-143scheit; daer-om sellen wi dan vasten, op-dat wi nader kint-144scheit verwerven onnoselheit. Die somer ghelijct der ioncheit; 145 daer-om sellen wi dan vasten, op-dat wi opwassende worden 146 in duechden. Die herfst ghelijct der volre wasdom; ende daer-147om sullen wi dan vasten, op-dat wi rijp werden van allen ghe-148oeffendenGa naar voetnoot147 gueden wercken. Die winter ghelijct die outheit; 149 ende dair-om so sullen wi dan vasten, op-dat wi volmaect wer-150Ga naar margenoot150-165den in heilighen leven. Die vierde reden is na aert onser natu-151ren. In die lenten wasset die sangwijn complexi, in die somer 152 die coleerij, in die [141a] herfst die melancolye ende in die 153 winter die fleuma. Ende daer-om so vasten wi <in> die lenten, 154 opdattet bloet der wellust ende onhebbelikerGa naar voetnoot154 vruechden in ons 155 ghecranctGa naar voetnoot155 werde. Die sangwijn is ghekeert op wellust ende op 156 vruechde. Ende daerom vasten wi inden somer, op-dat die 157 coleer torens ende quaetheits in ons ghelescht werde. Die co-158leerrijn is van complexien toernich ende nidich. Ende daer-159om vasten wi inden herfst, op-dat die melancolye der ghieri-
[pagina 493]
160cheit ende droefheit swares moetsGa naar voetnoot160 in ons ghematighet werde. 161 Die melancolijn is van complexien ghierich ende droevich. 162 Ende dair-om vasten wi inden winter, op-dat die fleuma der 163 domheit ende onverstandenis van ons verdreven werde. Die 164 fleumaticus is van complexien dom ende onvernemel. Ende 165 dese reden scrijft Iohannes Damascenus in quodam libro. 166Ga naar margenoot166Dese vier tiden voirgenoemt gheliken oec wel die vier wa-167ken, daer Cristus inden ewangelio of seit, die wi houden sul-168Ga naar margenoot168len inden nacht des levens. Dair David of seide: des midder-169nachts stont ic op di te belien op die oordel dijnre gherechti-170Ga naar margenoot170cheden. Ende dit leerde onse heer Cristus ons: weest altijt 171 bereit, want op die ure, die ghi niet en waent, sel des menschen 172 Ga naar margenoot172soen comen. Ende coemt hi in die ander wakeGa naar voetnoot172 [141b] of in 173 die derde ende vint, datsi opghescortGa naar voetnoot173 sijn ende haer lampen 174 barnen in haren handen, salich sijn die knechten. 175Ga naar margenoot175-333Die eerste wake staet onder die oude der kintscheit ende 176 die is als die mensche beghint te spreken ende te verstaen en-177de crijcht craft, ondersceit ende reden te begripen ende te ken-178nen consten guet ende quaet, tusken loghen ende waerheit, 179 tusken suet ende suyer. Ende dan so mach een mensche wel 180 Ga naar margenoot180sonde doen, na dat hi min of meer verstaet. Als Salomon seit: 181 die quaetheit vervolt die ouder. Ende dese wake duert tot ach-
[pagina 494]
182tien iaer toe ende wert selden in puyrheden van leven, in on-183schulden van quaden werken ende in onnoselheden van grondeGa naar voetnoot183 184 toe ghebracht. Alsoe bereet is des menschen ouderdoem totten 185 quaden ende also wert die mensche dicwijl verleit van ghesel-186scap ende also veel ontamlicheit van onseden valt hem voor, 187 dat die quaetheit overwassetGa naar voetnoot187 die natuer. Hier-om moet dat 188 kint sorchliken houden sijn wake van drien uren. Die eerste 189 ure is, datmen letteren leren sal te lesen ende te scriven, want 190 des menschen memorie is also glat ende vervlotenGa naar voetnoot190, dat die men-191sche sonder die letteren die leren niet en can onthouden. Die 192 Ga naar margenoot192claechde David ende seit: want ic ghien litteratuyre en ken-193ne. Sijn ouders hadden scapen doen hoeden. Die ander [141c] 194 ure is datmen hem sal duecht ende guede zeden leren ende te 195 dienen, want des menschen natuer is also vloetendeGa naar voetnoot195 ende dru-196pende na der sinnen lust, ist dat men dat kint mit disciplijn 197 niet en temmet, so verwildert dat kint als een ree. Als in 198 Ga naar margenoot198Canticis staet: ganc wech anden cudde dijnre iongher ghe-199sellen op speelluden. Die derde ure is, datmen den kinde sal 200 die ewe ende die gelove dicwijl voor segghen ende hem leren 201 Gode anroepen, hem te dienen ende te ontsien ende van allen 202 Ga naar margenoot202sonden te abstineren. Aldus leerde Thobyas sinen ionghen 203 soen, want die ghelove ons Heren, die salmen van datmen dat 204 kint vander moeder borsten speent, eerst aen leren. Die lerar 205 Cyrillus vraecht, wair om dat onse Heer van deser wake inden 206 ewangelium niet en seide, mer vanden ander, de derde ende 207 vierde. Hi antwoorde daer op ende seit, dat die domheit der 208 kintscheden eischt, datsi niet van Gode ghewrokenGa naar voetnoot208 en sal wer-209den, mer si behoeft genade, overmits luttel bekennens ende 210 ende bevensichedenGa naar voetnoot209. Ghelijck alst David tot Gode bat ende 211 Ga naar margenoot211seide: Heer, die sonden ende domheit mijnre kintschede en 212 wil niet ghedencken. 213Die ander wake is ende staet onder dat ouderGa naar voetnoot213 vander ionc-214heit ende dese beghint van achtien iaren aen ende [141d]
[pagina 495]
215 duert tot dertich iaren toe. In dier tijt werden die banden en-216de zenen der lidmate des menschen ghestarct ende soe hout 217 die mensche op in die langhe te wassen, ende dan soe gheeft 218 die natuer den menschen lust sijns levens ende wert losseGa naar voetnoot218 tot 219 Ga naar margenoot219oncuuscheden, als een mule ende als een paert, daer ghien ver-220stant in en is. Ende daer-om soe moet die ionghe man sorch-221lick sijn wake houden van drien uren. Die eerste is, dat men 222 doet weten leges ende iura, dat beduut loy ende recht, keysers 223 recht ende paeus recht. Dit sijn die twie swaerden, die siel 224 Ga naar margenoot224ende lijf snyden, daer Cristus of seide: sufficit, het tis ghe-Ga naar voetnoot224 225 noech. Want wi niet mere en hebben te verliesen. Ende al ist 226 Ga naar margenoot226dat Paulus seit, dat wi oirspronclic van Gode in onser herten 227 hebben loy ende recht ghescreven, merGa naar voetnoot227 om die domheit wil 228 ende om die overtreder, so sijn si ons gheset in een wrake der 229 misdade ende in lonen der gueder. Die ander ure is, dat hi 230 sal leren opus mechanicum ende servile, dat is een ambocht 231 of hantwerc, sonderlinghe dat eerlic is ende datmen godlicGa naar voetnoot231 en-232de mit Gode hantieren mach, ende dat om twie saken wil. 233 Ga naar margenoot233Eerst om den verroestighen ledicheitGa naar voetnoot233 mede te verdriven, die 234 een oersake van traecheden is ende voort tot veel ander son-235den. Die poeta seit: [142a] Een ledichgangher is een verdriet 236 Ga naar margenoot236sijns selfs leven. SalomonGa naar voetnoot236 seit: Die mensche wert gheboren 237 totten arbeide als die voghel te vlieghen. Die ander sake is 238 om den tijtliken noturft mede te crighen, dat hem ghien noot 239 Ga naar margenoot239en dringhe onscamele dinghen te handelen. David seide: die 240 daer ett den arbeit sijnre handen, sal salich wesen ende hem 241 sal guet ghescien. Die derde ure is, dat hi uut sal trecken, 242 reysen ende varen, lant ende volc suecken, sien ende horen, 243 leren sprake ende verstaen der luden zeden op-dat hi wete wat
[pagina 496]
244 duechde, eer die onder dat volc ghelooft si. Want in desen 245 leert niet alleen die man, hoe hi mit anderen luden moghe 246 omgaen, mer hi leert dat beter is: hem selven te verstaen. Die 247 poeten segghen, dat die beste const, die ye vanden hemel ne-248Ga naar margenoot248der quam, dat was: nothozolitos, dat is: mensch bekenne di 249 selven. Ende dese const hebben si dicwijl ontfanghen, die rey-250sen ende trecken over berghen ende over meer, want hem veel 251 lidens wedervaert. Hadden si thuus ghebleven, si souden recht 252 als otteren ende mollen gheweest hebben. 253Die derde wake staet onder die ouder van vroemheit of 254 manheit ende beghint van dertich iaren aen ende duert tot 255 tsestich iaren toe. In deser tijt so wert die lust tot onsuver-256heden [142b] ghelescht ende dair-om, want die natuer in ha-257ren genoechliken begheren nymmermeer op en hout, so be-258ghint hem die mensche tot anderen dinghen te keren, die sijn 259 ouder bequaemGa naar voetnoot259 sijn ende die nemen vervolch naden breyn 260 van sinen hoefde, dat in dier tijt beghint hart te werden ende 261 droghe. Ende daer-om so set hem die mensche naGa naar voetnoot261 aernste wi-262sen saken, die der ouderdom der manheit wel betaemt. Tot 263 deser waken te houden sijn oec drie uren. Die eerste is, dat-264men hem verenigen sal mit enen wive om ghelike vrucht sijns 265 wesens ende persoens voor te brenghen. Ende dat is seer ghe-266noechlic, dat een man sijn ghelijc mach sien aen ende oec om 267 sijn gheslacht te meren. Dat een teyken van gueder aert is, 268 dat hi minne heeft op sijn nacomelinghen. Ende oec dat hi 269 hebbe van sinen bloede, dien hi sijn have ende guet mach la-270ten, dien hi mit arbeide ende mit sorghe vergadert heeft. Om 271 deser saken wil, so gaf God man ende wijf te samen ende sei-272Ga naar margenoot272de: wasset ende wert vermenichvoudicht ende vervolt die aer-273de; ende hi gebenedijdse. Die ander ure is, dat hi sijn lid-274maten oeffenen sal ende versoecken mit eerlicken wercken, 275 daer craft in is te proeven, als in ridderscap te hantieren, dat 276 groot noot is, om der verweldigher ende onverwinliker weder 277 Ga naar margenoot277-281[142c] te staen. Hier-om liet die keiser Augustus sijn kinder
[pagina 497]
278 leren springhen, werpen, lopen, steken, wranghenGa naar voetnoot278, vechten 279 ende al dat op stride staenGa naar voetnoot279 mochte. Want hi seide: een man 280 soude sijnre leden gebruken, want een man is van sinen craf-281ten ghenoemt man te wesen. Die derde ure is, dat hi sal 282 beghinnen te dencken om huus ende hof, om acker ende om 283 velt, om ghesinde ende om vyeGa naar voetnoot283, om huus-raet ende haef, want 284 also seide Iacob, doe hi weder thuus woude trecken mit wijf 285 Ga naar margenoot285ende mit kinder: het is recht, dat ic oec op enighe tijt denc-286Ga naar margenoot286ke, dat ic mijn huus versieGa naar voetnoot286. Salomon leerde sinen soon: kint, 287 leert wijsheit vander eemteGa naar voetnoot287 of myer, die inden somer verga-288dert, datsi inden winter verteert. In desen uren buert den man 289 te waken; onder sijn vroeme ouder wert hi nut hem selven 290 ende sinen vrienden. 291Die vierde wake onder die ouder der outheit duert van tses-292tich iaren aen ende duert sijn leven lanc. In deser tijt beghint 293 die man sijn hooft neder te hanghen, want die natuerlike het-294ten beghint an hem te laeuwen ende sijn bloet beghint te ver-295coelen ende dan beghint hi te verdwinenGa naar voetnoot295 ende onder te gaen. 296 Ga naar margenoot296Van desen seide David, dat sijn leven is rouwe ende arbeit. In 297 deser ouder so wert die man onwittichGa naar voetnoot297 ende dom, want sijn 298 sinnen beghinnen te verduusteren ende hi wart wanlovich en-299de wandunckelGa naar voetnoot298, [142d] want hi veel quaets versocht heeft, en-300de hi wert ghierich, want hi siet dat hem die tijt ontgaet 301 meer guets te crighen ende alle sonden vallen hem of, dan ghie-302richeit neemt an hem toe. In deser waken horen drie uren. 303 Die eerste is, datmen hem sal bevelen over recht ende over 304 vonnisse te sitten, scout of scepen te wesen. Want die ionghe
[pagina 498]
305 man en mach niet rechte-wijsGa naar voetnoot305 wesen, om-dat hi niet versocht 306 en is. Ende oec is die ionghe man sijn bloet al te beroerlic, 307 dat lichtelic toernich wort ende also worden sijn sinnen also 308 benevelt ende die toorn hindert sinen moet, dat hi die waer-309heit inden saken niet sien en mach. Oec so is die oude man 310 machtich ende matichGa naar voetnoot310 meer dan die ionghe, ende daer-om sal-311men hem boven den ionghen regimenten bevelen ende wijs-312heit aen hem te soecken. Die ander ure is, dat hi werscap 313 bruutloft, vrede ende hoechtijt, feeste, vergaderinghe dicwijl 314 maken sal ende vrienden ende maghen noden ende bidden en-315de onder die vroechde, so sal hi soene maken, huwelic stich-316ten, oirbare scaffenGa naar voetnoot316, die den vrienden bequaem sijn, ende hou-317den die vrienden ende maghen te samen ende meren sinen na-318me mit vroechden, guet ende eer. So moghen si ghenoemt wer-319den pater familias dat is een vader des huusghesins. [143a] En-320de die ionghe luden souden gaern bi hem wesen ende van ouden 321 saken ende wonder die ghesciet sijn, vraghen, horen ende ver-322staen, op-datsi haer leven nader ouder doghet moghen rech-323ten. Die derde ure is, dat hi hem tot Gode keren sal, die hem 324 ghescapen heeft, verlossent ende willen coortGa naar voetnoot324 salich maken. 325 Ende dit sal hi doen uut alle sijnre herten. Ende so sal hi veel 326 aelmissen gheven, ghevanghen troosten ende verlossen, veel 327 ghebeeds spreken ende langhe inder kercken wesen, dicwijl 328 sijn oude, verroestigheGa naar voetnoot328 sonden bescreyen ende alle tijt te 329 denckenGa naar voetnoot329 op sijn sterfdach ende horen nader stemmen des 330 ionxten daechs: stant op ende com ten oordel. In desen wert
[pagina 499]
331 sijn oude rokeloseGa naar voetnoot331 leven ghebetert, dat hem sijn sonden wer-332den vergheven, Godes ghenade verwerven ende vercrighe dat 333 ewighe levenGa naar voetnoot332, dat ons allen God moet verlenen ende gheven. 334 Amen.	margenoot6-333 Voor de eerste helft verwijst D.v.D. zelf naar de Gulden legende, waarvan de uiteenzettingen ten deele letterlijk zijn gevolgd. Wat hij over de quatertemperdagen schrijft is aan een ander hoofdstuk van hetzelfde werk ontleend. De uitwerking is waarschijnlijk van hem zelf. voetnoot6 hiet passionale: Passionaal genaamd. Zie Stoett³, § 63. margenoot11-32 Leg. aur. Prologus: Universum tempus praesentis vitae in quatuor distinguitur, scilicet in tempus deviationis, renovationis sive revocationis, reconciliationis et peregrinationis. Tempus deviationis fuit ab Adam, postquam scilicet a Deo deviavit et duravit usque ad Moysen. Et illud tempus repraesentat Ecclesia a Septuagesima usque ad Pascha. Unde et tunc legitur liber Genesis, in quo ponitur deviatio primorum pareatum. voetnoot13 wilder: woeste, - veronwaert: vervloekt; (maledicta terra in opere tuo). voetnoot22 nyen (nië, nye, nyh, ny); volgens Vd. IV, 2419 vooral in oost-mnl. voetnoot24 grote vastelavont, d.i. de Maandag en Dinsdag na Quinquagesima, naast de cleine vastelavont, d.i. de Donderdag daarvóór. margenoot33-52 l.c. Tempus renovationis sive revocationis incipit a Moyse et duravit usque ad nativitatem Christi. In quo homines per prophetias ad fidem revocati sunt et renovati. Et illud tempus repraesentat Ecclesia ab Adventu usque ad Nativitatem Christi. Unde tunc legitur Isaias, ubi de hac renovatione aperte agitur. voetnoot37 eigentscap: lijfeigenschap, dienstbaarheid. voetnoot45 in teghenwoordicheit sijns levens: door zijn aanwezigheid en leven. Vd. VIII, 174 wijst nog op de uitdr. in tegenwoordicheit ere dinc, die wschl. op een minder gelukkige vertaling berust en ook hier niet kan dienen. voetnoot52 griaelt, lees: giraelt: heraut. Zie Vd. III, 350, Aanm. margenoot53-68 l.c. Tempus reconciliationis est tempus in quo per Christum sumus reconciliati. Et istud tempus repraesentat Ecclesia a Pascha usque ad Pentecosten. Unde et tunc legitur Apocalypsis ubi plene agitur de mysterio reconciliationis. voetnoot57 want in: tot in (vooral, maar niet uitsluitend Oostmnl.). margenoot62 Hebr. 7:25. voetnoot62 dadinct: pleit. margenoot67 Apoc. 5:12; 1:6. margenoot69-88 l.c. Tempus peregrinationis est tempus praesentis vitae in quo peregrinamur et in pugna semper sumus. Et istud tempus repraesentat Ecclesia ab octava Pentecostes usque ad Adventum Domini. Unde tunc leguntur libri Regum et Machabeorum in quibus de multiplici pugna agitur per quas nostra pugna spiritualis signatur. margenoot70 I Cor. 5:6. voetnoot77 tusschen na en ander heeft M als gevoegd, dat in S-O ontbreekt; en hen volgen veel groepen van andere zonden na. margenoot86 II Tim. 3:12. margenoot89-122 l.c. Et potest accipi hic quadruplex temporum variatio: primo penes quatuor temporum distinctiones, ut hiems referatur ad primum, ver ad secundum, aestas ad tertium, autumnus ad quartum. Et ratio appropriationis satis patet. Secundo penes quatuor partes diei, ut nox referatur ad primum, mane ad secundum, meridies ad tertium, vespera ad quartum. margenoot93 Ps. 21:16. voetnoot94 test: potscherf, (die in het vuur geheel en al broos is geworden). margenoot99 Ps. 31:8. voetnoot109 loensaem: verdienstelijk. margenoot110 Phil. 3:20. margenoot116 Ps. 102:15. voetnoot118 M: gheliken, lees: gheheliken: geheel en al. margenoot121 Ps. 89:4. margenoot123-136 l.c.: Jejunia quatuor temporum a Callixto papa instituta sunt. Fiunt autem haec jejunia quater in anno secundum quatuor tempora ipsius anni, et hujus est multiplex ratio. Prima est, quoniam ver est calidum et humidum, aestas calida et sicca, autumnus frigidus et siccus, hiems frigida et humida. Jejunamus igitur in vere, ut noctium humorem, id est luxuriam, in nobis temperemus; in aestate, ut noctium calorem, id est avaritiam in nobis castigemus; in autumno, ut castigemus ariditatem superbiae; in hieme, ut castigemus frigus infidelitatis et malitiae. voetnoot134 dorre: stugge. margenoot136-141 l.c. Secunda ratio est quare quater in anno jejunamus, quoniam prima hujusmodi jejunia fiunt in Martio, id est in prima septimana Quadragesimae, ut in nobis marcescant vitia - non enim omnino possunt exstingui - vel potius ut in nobis virtutum germina oriantur. In aestate fiunt secunda, ut in septimana Pentecostes, quia tunc venit Spiritus sanctus et nos debemus esse ferventes in Spiritu sancto. In Septembri fiunt ante festum sancti Michaelis tertia jejunia, quoniam fructus tunc colliguntur et nos debemus Deo reddere fructus bonorum operum. In Decembri fiunt quarta, quia tunc moriuntnr herbae et nos debemus mortificari mundo ... voetnoot138 groyen: doen groeien, voortbrengen. margenoot141-150 Septima ratio est, quoniam ver refertur ad pueritiam aestas ad adolescentiam, autumnus ad maturitatem sive virilem aetatem, hiems ad senectutem. Jejunamus igitur in vere, ut simus pueri per innocentiam, in aestate, ut efficiamur juvenes per constantiam et fortes vitando incontinentiam. In autumno, ut efficiamur maturi per modestiam. In hieme ut efficiamur senes per prudentiam et honestam vitam. voetnoot147 gheoeffenden: beoefende. margenoot150-165 Quinta ratio est, quoniam, ut dicit Joannes Damascenus, in vere augmentatur sanguis, in aestate colera, in autumno melancolia, in hyeme phlegma. Jejunamus igitur in vere, ut in nobis debilitetur sanguis concupiscentiae et ineptae laetitiae. Sanguineus enim est libidinosus et laetus. In aestate, ut debilitetur colera iracundiae et fallaciae. Colericus enim est naturaliter iracundus et versutus. In autumno, ut debilitetur melancolia cupiditatis et tristitiae. Melancolicus enim est naturaliter cupidus et tristis. In hieme ut debilitetur phlegma ebetudinis et pigritiae. Nam phlegmaticus naturaliter est ebes et piger... voetnoot154 onhebbeliker: ongepaste. voetnoot155 ghecranct: verzwakt. voetnoot160 droefheit swares moets: zwaarmoedigheid. margenoot166 Matth. 14:25. margenoot168 Ps. 118:62. margenoot170 Marc. 13:35. margenoot172 Luc. 12:38. voetnoot172 M: weke, lees wake. voetnoot173 opghescort: reisvaardig. margenoot175-333 Lud. haalt in Vita J.C. II. cap. 47, n^o 4 een tekst aan van Gregorius: Prima vigilia primaevum tempus est vitae nostrae, id est pueritia; secunda adolescentia vel juventus; tertia autem senectus accipitur. Hier is echter sprake van drie nachtwaken. Seneca, d.i. de pseudo-Seneca, Martinus Dumiensis († 580) aartsbisschop van Braga, die in zijn geschrift: De quattuor virtutibus (cardinalibus) of Formula honestae vitae Seneca gevolgd heeft - wordt terzelfder plaatse aangehaald: Vigilias hic vocat a similitudine excubantium in nocte, quia in hujus mundi nocte semper debemus solliciti lucem venturam, id est adventum Judicis, exspectare, quia nescimus quando Dominus veniet, an mane, id est in juventute, an galli cantu, id est in virili aetate, an media nocte, id est in senectute, an sero, id est in senio. Verder verdeelt onze auteur iedere nachtwake in drie uren. Den tekst van den H. Cyrillus(205)vinden we ook in het commentaar van den H. Thomas van Aquino op het Evangelie van S. Lucas: De prima vigilia mentionem non facit, quia pueritia non punitur a Deo sed veniam meretur. - Wat hij meedeelt over het eigen karakter van de vier leeftijden komt grootendeels overeen met het vijftiende capittel van het Winterstuc. margenoot180 Salomon (?). voetnoot183 van gronde: van gemoed. voetnoot187 overwasset: over 't hoofd groeit. voetnoot190 vervloten: vloeibaar geworden. margenoot192 Ps. 70:15. voetnoot195 vloetende: drijvende; - drupende: neerdalende. margenoot198 Cant. 1:7. margenoot202 Tob. 1:10: filium, quem ab infantia timere Deum docuit et abstinere ab omni peccato. voetnoot208 ghewroken: gestraft. voetnoot209 overmits ... bevensicheden: vanwege geringe kennis en onoprechtheden. margenoot211 Ps. 24:7. voetnoot213 ouder, in het Mnl. lang niet zoo gewoon als oude (Zie 175) en over 't algemeen jonger. voetnoot218 losse: loszinnig. margenoot219 Ps. 31:9. margenoot224 Luc. 22:38. voetnoot224 De tekst van Luc. 22:38 luidt: satis est. margenoot226 Rom. 2:15: qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis, testimonium reddente illis conscientia ipsorum, et inter se invicem cogitationibus accusantibus aut etiam defendentibus. voetnoot227 mer: echter. Vgl. Stoett², § 299, opm.: Ook maer kan in de bet. ‘nu, intusschen’ ter inleiding van een nieuw gedeelte in een verhaal gebruikt worden, evenals het ofr. mais en het lat. at. Het lat. at zou hier goed kunnen dienen. voetnoot231 godlic: met de goddelijke wet overeenkomend, rechtvaardig, christelijk. margenoot233 Eccli. 33:29: multam enim malitiam docuit otiositas. voetnoot233 verroestighen ledicheit: ingewortelde gemakzucht, luiheid. margenoot236 Job 5:7. voetnoot236 Salomon, lees: Job. margenoot239 Ps. 127:2. margenoot248 nothozolithos. Vgl. Gesta Romanorum (ed. Oesterley, p. 661): Commentator Juvenalis super illud Juvenalis de celo nothi solitus dicit, quod oraculum Apollinis fuit nothi solitus i.e. nosci (!) te ipsum. voetnoot259 bequaem: geschikt; nemen vervolchs, (lees: vervolch) na: richten zich naar. voetnoot261 set hem ... na: legt zich toe op. margenoot272 Gen. 1:28. margenoot277-281 Vgl. Dat Scaecspel (ed. Dr. G.H. van Schaick Avelingh) blz. 27 en LXXX, waar wordt opgemerkt, dat Heinrich von München een dergelijke geschiedenis vermeldt in het gedeelte van zijn kroniek (Massmann, Kaiserchronik III, 569), dat over Augustus handelt. voetnoot278 wranghen: worstelen (oost-mnl.) - mnd. wrangen. voetnoot279 op stride staen: betrekking heeft op strijd. voetnoot283 vye: vee - Mnd. vê, vie, vi; Hgd. vieh. margenoot285 Gen. 30:30. margenoot286 Prov. 30:25. voetnoot286 versie: zorge voor. voetnoot287 eemt: mier; Kil. emte, Sax. In S-O ontbreekt: of myer. voetnoot295 verdwinen: wegkwijnen. margenoot296 Ps. 89:10. voetnoot297 onwittich: onwetend, zonder verstand; vgl. voor dezen vorm mhd. unwitzic en mnl. onwetich. (Vd. V 1594). voetnoot298 wanlovich ende wandunckel: ontevreden (moeilijk kunnende prijzen) en verkeerde meening of een slecht oordeel hebbende. Deze bet. geeft Vd (IX, 1701 en 1670) voor deze plaatsen, maar o.i. is beter: hij wordt ongeloovig (ten opzichte van wat hij hoort) en kwaaddenkend (ten opzichte van wat hij ziet), omdat hij veel kwaads (in zijn lange leven) ondervonden heeft. voetnoot305 rechte-wijs; Vd. geeft rechtwiser: hij die 't eerst zijn meening heeft te zeggen, die het vonnis in een geding voorstelt; - versocht: kundig, geleerd, (Oost-mnl.); ervaren. voetnoot310 machtich ende matich: macht hebbende en zelfbeheersching. Of hebben we hier met een tautologie te doen, die er op wijst, dat machtich hetzelfde bet. als matich, inzoover 't aangeeft, dat men macht heeft over zichzelf en dus matig is? Zie de merkwaardige varianten in Winterstuc, c. 34, blz. 257; alsook Dr. D.C. Tinbergen, Des Coninx Summe 315, 318, 320, waar machticheit de vertaling is van 't Fransche ‘atrempance’, het zich in zijn macht hebben, zelf-beheersching; - daer-om... soecken. Opmerkelijk is het gebruik van te in dezen zin. Wellicht hebben we hier ellips aan te nemen van - hevet men - te soecken. Zie Stoett², § 281, opm. V. De bet. is: boven de jongeren zal men hem het bestuur opdragen. voetnoot316 oirbare scaffen: voordeelen behalen. voetnoot324 coort, (lees wellicht: coorts): binnenkort. voetnoot328 verroestighe: ingekankerde. voetnoot329 te voor dencken dient te vervallen in verband met het voorafgaande en met horen. voetnoot331 rokelose: zorgelooze, lichtzinnige. voetnoot332 Godes ghenade... leven. Hier is hi verzwegen, wat in het Mnl. in zeer veel gevallen voorkomt; ook wanneer uit een voorafgaand znw. of vnw. in een verbogen casus (dat hem) voldoende het subject is op te maken, wordt dit niet uitgedrukt. Dus: (hi) G.g. verwerve.

Vorige Volgende

Dat .XL. capittel van sonderlinghe tiden inden iaer, daer die heilighe kerck veel wonders in begaet. Item hier van vier tiden binnen den iaer; daer veel notabele dinghen van- [139b] den ouden testament in staet.