Tafel van den kersten ghelove. Deel 3A en 3B: Somerstuc

(1938)– Dirc van Delf– rechtenstatus

Regelnummers proza verbergen
Dat seventiende capittel vanden ghemenen raet der apostolen, die si hadden nae datsi den heilighen Gheest hadden ontfanghen, op datsi die articulen der kersten ghelove souden dichten; daer is die bedudinge vanden ghelove. 7Ga naar margenoot7-621 Ga naar margenoot7-12Doe die apostolen den heilighen Gheest hadden ontfanghen,
[pagina 274]
8 als Cristus hem toegheseit hadde, ende ghinghen daghelix in-9den tempel mit gansen betrouwen ende betoechden, dat Ihesus 10 waer Cristus, ende doe si oec grote teyken deden, als datter 11 veel gheloofden ende dat op enen dachGa naar voetnoot11 gheloofden ende ge-12doept werden biden tael van driedusent, doe quamen si te samen 13 ende riepen enen sinadumGa naar voetnoot13, dat beduut een vergaderinghe des 14 rades, als die Romeynen plaghen te doen, mit eenre ghemeen-15re meninghe om den ghemenen oerbaer te samen te comenGa naar voetnoot14. 16 In welken raet si wouden een simbolum maken vanden kersten 17 ghelove. Recht als een horalogi, dat in sinen schellen wel ghe-18stelt is ende een ghelike sanck uut clincket, recht also heb-19ben si dat kersten ghelove een ghe- [75a] like symbolum 20 ghemaect, daer die schelle ende clocken der twalef articulen, 21 welc van een yghelic apostol wert anghestelt, so wel concor-22Ga naar margenoot22dieren, dat die propheet David seide: Lovet Gode in wellu-23dende cymbalen der jubilatien. Die lerar sinte Thomas van 24 Aquinen seit, dat die twalef articulen vanden kersten ghelove 25 wel een ghelike eendrachtelike cymbale moghen hieten, want 26 al hair clocken concordieren in drierhande manieren. Eerst-27werf, want dese cymbael uten monde der apostolen soude 28 luden in also menighen lande, voor alsoe menich volc ende 29 menschen, die in sinne, in ghedaent, in gheslacht, in zeden, 30 in aerd, in tonghen, in forme, in werc soe onghelijc waren, soe 31 wast noot, dat die symbael van enen verstaen waren, die allen
[pagina 275]
32 luden wel ghemeen mochte wesen. Anderwerf, want dese sym-33bolum der kersten ghelove een reghel soude wesen, die den 34 mensche regieren soude, dat hi sijn herte, sijn woorden, leven 35 ende werken conde concordieren, datsi over een quamen na-36der oversten reden ende wil ende ghesatenGa naar voetnoot36 Godes, ende opdat 37 die mensch quam deser dinghen over een an sinen God ende 38 ewighe salicheit, soe mostmen hem een cymbael stellen, dair 39 hi hem selven na mochte concordieren. Derdewerf, want God 40 sijn wonder wercke woude toghen anden mensche in die tijt 41 der ghenaden, dat hi persoenliken mit hem woude [75b] ver-42enighen, ende op-dat wi die concordancie an hem tusschen 43 der Godheit ende der menscheit mochten verstaen, daer-om 44 hebben die apostolen een symbolum concordiert ende ses arti-45culen vander Godheit ende ses vander menscheit te samen ghe-46stelt, die wel eens luden op een waer ghelove, dat die kersten 47 belien. 48Die eerste schelle die an dit minnen horalogy, Cymbale van-49den kersten ghelove is, <is> ghestelt van sinte Pieter, die 50 sprac in den rade. Dat eerste artikel, dat vander Godheit, luut 51 aldus: Ic gelove in God den Vader almachtich, scepper he-52melrijcs ende aertrijcs. Tot deser scellen nam hi twee tughen 53 propheten toe, diese mede souden stellen. Die eerste was Ihe-54remias, die aldus uut des Vaders monde las, dat hi seide tot 55 Ga naar margenoot55sinen volc: du selte mi vader hieten ende na mi in te gaen en 56 Ga naar margenoot56seltu niet ophouden. Die ander was Moyses, die seide aldus: en-57de is hi oec niet dijn vader die di ghescapen heeft, ghemaect 58 Ga naar margenoot58-63ende beseten? Dit artikel is aldus te verstaen: in Gode te ghe-59loven is mit minne ende mit wercke in hem te gaen ende sijn 60 lit te werden, mer an Gode <te> gheloven <is gheloven> 61 die dinghen diemen van Gode seit, als dat hi is loner alre 62 wercken ende des ghelijcs; daerom seit hi hogher: Ic ghe-63love in Gode. In welcken woorden onderbreect hi die dwalin-64ghe der heyden, die veel goden dienen. Voort seit hi: Ic ghe-65love inden Vader, dat is een suetelick, troostich woort enen 66 warighen, ghelovighen menschke want enen vader en is niet
[pagina 276]
67 vreemt enen gueden wille tot sinen kinde- [75c] ren, sonder-68Ga naar margenoot68linghe den Vader der ontfermhertichede, die min sijnre kin-69der verghet dan een moeder haers enichs kints; daerom seit 70 hi: Vader. In welken woorden onderbreectGa naar voetnoot70 hi die dwalinghe 71 der ioden die niet en ontfenghen des Vaders ende des Soons 72 persoonlike ondersceitGa naar voetnoot72. Voort seit hi: Ic ghelove inden al-73machtighen, (Glosa:) want hi mach doen al dat hi wil, tot 74 welc hi niements hulpe en behoeft, van welc hem niement 75 hinderen en mach ende al dat hi doet is guet, want het is 76 mit wijsheden ende ghenaden ende mit rechtveerdicheden. In 77 welken woorden: almachtich, onderbreect hi die ketterenGa naar voetnoot77, die 78 seiden dat hi om grootheit sulker sonden den menschen niet 79 salich en mochten maken, recht of onse quaetheit sinen God-80heit soude moghen verwinnen. Voort seit hi: Ic ghelove inden 81 scepper; (Glosa:) van niet heeft hi alle dinc ghemaect, als 82 Ga naar margenoot82sinte Jan seit, doer dat Woort, dat in den beghin was bi hem, 83 Ga naar margenoot83God. David seit: hi sprac ende het gheschiede, hi gheboet 84 ende die dinghen worden ghescapen. In welken woorden: 85 scepper, onderbreect hi die dwalinghe der heydenscher philo-86sophen, die segghen dat die werelt altoes van aenbeghin ghe-Ga naar voetnoot8687weest heeft, Gode ghelijc out. Voort seit hi: Ick ghelove in-88Ga naar margenoot88den scepper hemelrijcs ende aertrijcs (Glosa:) God sach aen 89 al dat hij had ghemaect, ende sijn wercken waren harde guet. 90 Daerom sijn volcomen hemel ende aerde ende al haer cier-91heit. In welken woor- [75d] den: scepper hemelrijcs ende 92 aertrijcs, ontbreect hi die dwalinghe der ManicheënGa naar voetnoot92, die sei-93den dat alle sienlike ende lichaemlike dinghen vanden gode 94 der duusternisse waren, dat is die duvel. Ende daerom leest
[pagina 277]
95 Ga naar margenoot95men inden grote Credo aldus, dat hi is maker hemel ende aer-96de, alle der sienliker dinghen ende ooc der onsienliker. 97Die ander schelle an dit minnen horalogy, cymbael vanden 98 kersten ghelove, is ghestelt van sinte Andries, die sprac in-99den rade van die ander persoen der Godheit ende lude aldus: 100 Ic ghelove an sinen enighenboren Soen, onsen heer Jhesum 101 Cristum. Tot deser schelle nam hij twee propheten te tughe 102 toe, diese mede holpen stellen. Die eerste is Ysaias, die uut 103 Ga naar margenoot103des Vaders monde also las: Sich, mijn uutvercoren Soon sal 104 ic ontfanghen, dair mijn siel heeft behaghen iu; die sel den 105 volc oordelen. Die ander was David, die seide uut des Vaders 106 Ga naar margenoot106monde dit: du biste mijn Soon, ic heb di huden voor der 107 morghensterre ghewonnen. Dit artikel is aldus te verstaen. 108 Ga naar margenoot108-116Wantmen in dat nuwe testament dese twee woorden: Ihesum 109 ende Cristum, dickwijl te samen pleecht te setten, om-dat dat 110 eerste woort Ihesus uutspreect sijn Godheit, want het beduut 111 salichmaker: nu is God alleen die die sondaer behout ende 112 salich maect. Dat ander woort: Cristus, spreect uut sijn 113 menscheit, want het beduut die gheen die ghesalft is. David 114 Ga naar margenoot114seit, dat hi boven allen menschen mit guedertierenhedenGa naar voetnoot114 is 115 ghesalft, want sijn [76a] gheest was Gods waerdich, suet ende 116 menschkichGa naar voetnoot116. Ysidorus seit: dat is alle die eer ende lof opter 117 aerden in Ihesum Cristum te gheloven ende dien mit herte
[pagina 278]
118 ende mit monde ende mit leven te dienen. Voort seit hi: Ic 119 gelove in sinen Soon. Sinte Augustijn seit: dat die Soon mit 120 ten Vader van enen wesentliker aert is; ghelijc dat des men-121schen kint is mensche, soe is die Gods soen oec God. Die heeft 122 winnende ghegheven sinen Soon alle dat selve, dat is substan-123Ga naar margenoot123cie, weten, wille ende macht. Also dat Cristus selve seit: Ic 124 ende die Vader sijn één ende al dat die Vader heeft gaf hi 125 den Soen, ende gelijc dat die Vader heeft een inblivende, le-126vende stat, also heeft hi oec den Soon gegheven dat leven in 127 hem selven hebbende. Hi een natuerlikeGa naar voetnoot127, consubstanciael 128 Soon, sijns selfs edelheitGa naar voetnoot128, ende daerom is God eyghentlijc, 129 ende dese selve Soon is mensche gheworden, opdat wi, ghe-130noemde gode ende Gods kinder, souden hieten te ontfanghen 131 Ga naar margenoot131van ghenadenGa naar voetnoot131, dat hi heeft van naturen. Als David seide: Ic 132 heb ghesproken: ghi sijt gode ende kinder des alre oversten. 133 Voort seit hij: Ende ic ghelove in onsen enigen Heer. Die 134 apostol pleecht te sluten sijn epistolen in onsen heer Ihesu 135 Cristo. Mit drierleye recht is hi onse heer. Eerst mitten recht 136 der sceppinghe, mitten recht der verlossinghe ende mitten 137 recht gheven eweliker salicheit. Het schijnt, dat die luden seer 138 teghen sinen rechten misdoen, die mit [76b] onrecht yement 139 verherenGa naar voetnoot139, die in weelde leven ende niement en achten; het 140 schijnt of hi hem Gods recht ontaemlic onderwindetGa naar voetnoot140. Dit seide 141 Ga naar margenoot141die propheet: alle creaturen kendt ende aenbedet sinen God 142 (Glosa:) na dattet hem ghelijct, waert toe-keertGa naar voetnoot142, mer die men-143sche vervreemt hem meest, omdat die vrie wille dicwijl wert 144 verkeert. 145Die derde schelle ap dat minne horalogye, cymbael van den
[pagina 279]
146 kersten ghelove stellendeGa naar voetnoot146 sinte Iacob die meerre, Zebedeus 147 soon, die sprac in den rade een artikel van der menscheit ons 148 heren Ihesu ende lude aldus: Ic ghelove dat hi ontfanghen 149 is van den heilighen Gheest, gheboren van Marien der maghet. 150 Tot deser schellen wel te stellen nam hi te hulp twee prophe-151ten. Die eerste was Ysaias, die in sijnre prophecien aldus las: 152 Ga naar margenoot152Sich een maecht sal ontfanghen in haren buuck ende baren 153 enen soon, sijn naem sal hieten Emanuel, dat beduut: God 154 is mit ons. Die ander was Salomon, die dit over riepGa naar voetnoot154 ende 155 Ga naar margenoot155seide: Och hoe suverlic ende reyn is die winninghe ende 156 dracht mit minnen ende claerheit, ontsterflic is hoer ghehuech-157Ga naar margenoot157-159nis, want si is becant voor Gode ende den menschen. Dit arti-158kel is dus te verstaen, dat die heilighe Gheest is een werclic 159 beghin der ontfangenisse ons Heren in sijnre moeder lichaem. 160 Ga naar margenoot160-163Want als Damascenus seit: dat die heilighe Gheest sceide van 161 der joncfrouwen herte drie dropen alre puyr- [76c] ste bloit 162 ende formierde in enen oghenblic alle scickenisGa naar voetnoot162 eens mans, 163 also dat hi in één nuGa naar voetnoot163 waer God ende volmaect mensche was. 164 Ga naar margenoot164Dit propheteerde Iheremias, doe hi seide: een nuwe dinc 165 heeft God opter aerden ghedaen: een wijf heeft enen manGa naar voetnoot165-170
[pagina 280]
166 ombevaen; want Cristus' siel en wert hem niet inghestort 167 na viertich daghen sijnre ontfanghenisse, als mit ander men-168schen ghesciet, mer vluchts was hi ghestelt als een man, die 169 een siel hadde ontfaen ende God nam aen, daer hi was vol van 170 wijsheden ende verstant. Dit wonder heeft God alte samen ge-171daen, dat hi dat lanchsomme werc der naturen niet en woude 172 verbeiden om groter begheerten wil onser verlossinghe, daer 173 hi scheen in desen werc mede te haesten. Dit sprac sinte Ian: 174 Ga naar margenoot174Verbum caro factum est, dat beduut aldus: Dat woort is 175 vleysche gheworden. Ghelijc dat dat woort also langhe alst 176 inder herten is, so en ist van niement kenlic dan van hem sel-177ven, mer alsment mit stemmen uutspreect, so ist hoorlic, of 178 alsment in brieven scrijft, so isset sienlic ende voelic, aldus 179 wast mitten woorde. Die wijl dattet inden beghin was bi Gode 180 ende God, daer alle dinc sijn doer ghemaect, so en wast van 181 niement kenlic dan van Gode alleen. Als Cristus self seit: 182 Ga naar margenoot182niement en kent die Vader dan die Soon alleenGa naar voetnoot181. Mer doe hi 183 inder ioncfrouwen Marien lichaem wert ontfanghen ende van 184 haer gheboren, doe mochten [76d] si dat woort Gods sien, 185 Ga naar margenoot185handelen ende horen. Als die iongheren selve seiden, datsiGa naar voetnoot185 186 hem met den handen als vanden woorden des levens handelen. 187 Voort seide dese apostol aldus: Ic ghelove dat hi vander ma-188Ga naar margenoot188-192ghet Maria geboren is. Ghelijc als een glas niet en wert ghe-
[pagina 281]
189quetst, dat der sonnen raeyen daer doer schinen, noch die 190 struuck dat die bloem daer doir ontspruut, also heeft hem die 191 moeder sonder smet ontfanghen, sonder brokeGa naar voetnoot191 ghebaert, son-192der sonden ghewonnen ende sonder wee ghebaert. Hierom is 193 hi ghelijct bider bloemen des velts, die een vader heeft in-194den hemel, als is die sonne, ende een moeder inder aerden: 195 twee gheboorten. Also ghelooft men in onse heer Ihesu Cristo, 196 die nochtan is Gods ende des menschen soen alleen. 197Die vierde scelle an dit minnen horalogi, cymbael vanden 198 kersten ghelove, stelde aen sinte Johannes ewangelista, die 199 inden rade sprac een artikel van sijnre passien ende seide al-200dus: Ic gelove dat hi ghepassyt is onder Poncio Pylato tiden, 201 ghecruust, ghestorven ende begraven. Ende hier toe nam hi 202 twee propheten te tughe. Die eerste was Daniel, die las al-203Ga naar margenoot203dus: na twee ende tseventichGa naar voetnoot203 weken sal Cristus gedoot wor-204den ende ten sel sijn volc niet wesen die hem lochenen sal 205 Ga naar margenoot205ende versaken, ghelijc als si deden, doe si riepen: wi en heb-206ben ghenen coninc, mer enen keyser. Die ander propheet was 207 Ga naar margenoot207[77a] Zacharias, die hadde gescreven dus: si sullen staen en-208de sien aen dien si hebben doirslaghen ende ghecruust. Dit 209 artikel is aldus te verstaen, dat die apostel noemt eerst den 210 rechter om sekerhede der gheschieder dinghen, daermen me-211de bi ghedencken mach ons Heren wonder, want dese Pyla-212tus inder heidenscher coroniken is op ghescreven. Dese Pylatus 213 was een bastaert listich ende quaet. Die keyser Tyberius heeft 214 hem den verheerdenGa naar voetnoot214 ioden voer enen rechter toeghesent. Voort 215 seit hi: Ic ghelove dat hi ghepassijt is. Cristus spreect self 216 aldus: Sich die pijn ende gheescel, daer ic werde mede ghe-217slaghen, die naghelen, die mi houden, dat speer dat mi doer-218steect, smaetheit diemen mi doet; meerre pijn en is niet dan 219 mi heeft begrepen. Hoert mijn stemme, die inder dopenGa naar voetnoot219 totti 220 roept: mi dorstet nae dijn salicheit, van binnen doech ic 221 meer leets, dat ic di sie ondancsaem ende mijnre passien on-
[pagina 282]
222Ga naar margenoot222waertGa naar voetnoot221. Voort seit hi: Ic ghelove, dat hi ghecruust is. Salomon 223 seit, dat dat cruce was die smadelicste pijn ende een buetGa naar voetnoot223 der 224 mordenaren. Mer in Cristo onsen heer is dat cruus ghewair-225dicht seer ende verheven boven allen hoochte, gheteykent an 226 die voorhoofde der keysere ende een bannier dair wi onder 227 striden, een teyken daer wi ten oordel mede vergadert sullen 228 werden. Dat gecruuste beeldt is een heel sake [77b] onser sa-229licheit, als Iheronimus seit, want het is die hant, die ons te 230 lande weder wijst, die mont, die ons cusset ende versoent, die 231 stemme, die ons in vreden sticht, die scapprade, die ons gena-232Ga naar margenoot232den deilt, ende inden cruce is al onse verbliden, als Paulus 233 heeft ghescreven. Voort seit hi: Ic ghelove dat hi ghestorven 234 is. In welken woorden bewijst hi, dat onse heer Ihesus een 235 waer mensch was, een sinlick ghevoelic lichaem hadde ont-236Ga naar margenoot236faen. In welken woorden onderbreect hi die dwalinge Apolli-237naris, die seide, dat onse heer Ihesus een donckel fantasien 238 lichaem uter lucht hadde ontfaen. Mer daer hi is ghestorven, 239 is een waer ghevoelen, sceiden vanden leven claer te verstaen. 240 Voort seit hi: Ic ghelove, dat hi was begraven, (Glosa:) mer
[pagina 283]
241 Ga naar margenoot241niet in verderven of in vervulenGa naar voetnoot241 ghecomen. Want hi mitter 242 godheit was gebalsamiert <ende> eenichlic verenicht, dat 243 hi inder aerden niet en mocht ghewandelt werden. 244Die vijfte scelle an dit scoen horalogy of Cymbael vanden 245 kersten ghelove stelde aen sinte Philips, die inden rade 246 sprack: Ic ghelove, dat hi ter hellen nedergheclommen is, 247 die vrienden Gods daer uut verlossent. Ende hier nam hi twie 248 propheten te tughe toe. Die eerste was Ozee, die uut Cristus' 249 Ga naar margenoot249monde aldus las: O, doot, ic sal dijn doot wesen, ende o hel-250le, ic sal dijn broke ende beetGa naar voetnoot250 wesen. Die ander was Zacharias, 251 Ga naar margenoot251die aldus las: Heer, du hebste [77c] dijn ghevanghen uten 252 cule ende put ghesent, daer gheen water in en was. Dit artikel 253 Ga naar margenoot253is aldus te verstaen, als Paulus seit, dat doe onsen Heer ver-254sceiden was, clam die siel neder mit godliker cracht went in 255 den polckGa naar voetnoot255 vander aerden in die laechste zijde ende nam daer 256 uut alle die gheen, die van Adams tiden sijnre hadden verbeit. 257 Ende dit dede hi om drierleye saken wille. Die eerste om tey-258ken sijnre glorioseliker zeghe, want dat is een hoghe victorie, 259 als een sijn viant overwint inden velde buten der stat op den 260 berch van Calvarien anden cruce, mer hi beroofden van den 261 sinen, doe hi uut dat voirburch der hellen die oude vaderen 262 Ga naar margenoot262mit hem wech leyde ende bant den viant dusent iaer lanc, 263 (Glosa:) dat is een ongherekende tijt, mer sinte Jan seit tot 264 Anticristi toecoemst toe. Die ander sake was waer om dat Cris-265tus inder hellen clam: om troest ende boetGa naar voetnoot265 den bedroefden 266 te doen. Cristus onse heer was die salighe aerste, ende niet al-267leen die ghesalft was, mer die ons salven soude van alre qualeGa naar voetnoot267. 268 Als Barnardus seit: sonder salf en is Cristus niet gecomen, des 269 moghen hem alle quellende sielen verbliden. Nu waren alle 270 die vrienden Gods inder hellen inder groter qualeGa naar voetnoot270 van verlan-271ghen, want si waren inder duusternisse ghebonden ende ghe-
[pagina 284]
272vanghen. Mer sijn teghenwoirdic- [77d] heit was hem als een 273 Ga naar margenoot273suet playster, ghelijc als die propheet seit: Heer, du hebstese 274 inden bloede des testaments uten cule gheleit. Die derde sake 275 was waerom dat Cristus ter hellen clam: om ons exempel der 276 leringhe te gheven, dat wi ons souden hoeden ende voirsor-277Ga naar margenoot277ghenGa naar voetnoot276, datwi niet inder hellen en clommen, want ghelijc dat 278 Cristus eens om onsen wille gestorven is ende niet meer ster-279ven en sal, also is hi eens neder gheclommen inder hellen, 280 daer hi niet meer en sal dalen, noch yement verlossen. Sinte 281 Barnaert seit: wat daer clymt inder hellen dat sterft ende 282 stervende weder leeft, mer wat dair int veghevier coemt, dat 283 is sieck, mer dat bloet ons Heren ende onse weldaetGa naar voetnoot283 ende ghe-284bedinghe maectse weder ghesont bi verbeidenGa naar voetnoot284 van tiden ende 285 stonden. 286Die seste scelle anden Cymbael vanden kersten ghelove stel-287de aen sinte Thomas, die aldus inden rade sprac: Ic ghelove 288 dat hi ten derden daghe vander doot is verresen; ende daer-289toe nam hi twee tughen, twee ander propheten. Die eerste 290 was Sophonias, die aldus uten monde ons heren Ihesu las, dat 291 Ga naar margenoot291hi seide tot sinen volke: beidet mi went inden dach mijnre 292 verrisenisse in toecomender tijt van vruchten, als mijn vleisch 293 Ga naar margenoot293weder bloyende wert. Die ander was ]78a[ Job ende seit al-294dus: Als een mensche ghestorven is ende slaept, sal hi niet 295 weder opstaen ende ontwaec werden. Dit artikel is aldus te 296 Ga naar margenoot296verstaen; als Cristus self seit: Na drien daghen sal ic verri-297Ga naar margenoot297sen; (Glosa:) drie daghen: in een tuuch dat Cristus was dat 298 ware licht, dat allen menschen verlicht, die toecomende sijn 299 in deser werelt ende heeft verdreven den nacht der sonden en-300de der verdoemenis. Die eerste dach was die Vridach ende 301 beteikent waer berouwe ende bitterheit onser sonden, want 302 in dien dach was Cristus ghepassijt ende starf anden cruus. 303 Die ander dach was die Saterdach ende beteikent vrede ende 304 ghenade in verghiffenisse alre sonden, daer die straffende 305 gront der consciencien ghesatichtGa naar voetnoot304 wert, want in dien dach lach
[pagina 285]
306 Cristus verburghen inden grave. Die derde dach was die Son-307nendach ende beteykent minne, vroechde of glorie, die ons 308 van Gode in sinen gheest verschijnt ende die wert hier wel 309 begonnen in enen voirsmaeck des ewichs levens ende na deser 310 tijt volbrocht, als wi sijn aenschijn bescouwen. Want in desen 311 derden dach verrees <hi> uten grave, recht of hi des daechs 312 deel woude mit ons hier beghinnen ende inder ewicheit vol-313brenghen. Voort staet in desen artikel: Ic ghelove dat hi ver-314Ga naar margenoot314resen is. Paulus seit: Hi verrees een [78b] voorvruchteGa naar voetnoot314 te 315 wesen <van> die daer slapen. Ende der menschen sijn 316 drierhande, welc haer verrisenis drien creaturen wart ghe-317lijctGa naar voetnoot316. Die eerste sijn alle die gheen, die onder der tijt der 318 naturen storven, eer God sijn ewe gaf ende sijn gheboden, als 319 waren alle, die van Adams tiden tot Moyses toe opter aerden 320 hebben gheweest. Dese sellen doer Cristum onsen heer verri-321Ga naar margenoot321-325sen, recht als die pellicaen sijn ionghen verwect. Die serpent 322 hatet den pellicaen ende laghetGa naar voetnoot322 sijn nest ende mit venijn do-323det hi sijn ionghen. Mer die pellicaen wondet sijn borst ende 324 vanden heten bloede verdrijft hi dat coude venijn der serpen-325ten ende daer of so werden si weder levende. Aldus dede die 326 serpent den eersten mensche inden paradijs, doe hi dede Gods 327 Ga naar margenoot327ghebot overtreden. Mer als Ysaias seide, soe sijn wi van den 328 bloede des pellicaens Jhesu weder ghesont ende levende ghe-329maect. Die ander die doir Jhesum sullen verrisen, sijn alle 330 die gheen die onder der tijt der ewen ende scrifturen storven, 331 doe God hem openbaerde sonderlinghe den kinderen van Ys-332rahel ende leerde hem mit sijns selfs monde ende oec doer 333 Ga naar margenoot333-336den propheten. Dese sullen doir Cristum verrisen, recht als 334 die leeuwe sinen welpen verwect, die doot werden gheboren. 335 Mer in den derde daghe, soe ghift hi sulken ghebriesch ende 336 gheluut, datsi ontwake werden. Des geliken waren die ioden 337 alse leeu- [78c] wen, want si hart waren van sinnen ende van
[pagina 286]
338 moede ende si veel oorlochden ende streden, alsmen van Ma-339Ga naar margenoot339chabeus leest, dat hi was als een leeu, die van niements ont-340moetenGa naar voetnoot339 versaecht en wert. Ende dese sullen Cristus stemme 341 horen: Staet op, ghi doden, ende coemt ten oordel, ende si 342 sullen dan al opstaen, hoe hart ende stenich datsi waren. Want 343 die stenen scoorden ende bersten, doe Cristus inden cruus riep. 344 Ghesciede dat van des gheens stemme, die veroordelt wert, 345 wat sal dan gheschien, die self oordelen sal? Die derde die 346 doer Jhesum sullen verrisen, sijn alle die ghene, die van Cris-347tus tiden hent in lest vander werelt <levende sijn>. Want 348 dat hiet die tijt der ghenaden, daer God mensche in woude 349 werden, mit ons leven ende sterven. Dese sullen doer Cristum 350 Ga naar margenoot350-353verrisen, als die voghel fenix vernuwet wert, die na vijfhon-351dert iaer hem selven werpet in een vuer, dat hi van duurbaer 352 crude self ghemaect hadde, ende ten derden daghe so wert 353 hi een ander nuwe ionghe fenix. Des ghelijcs sijn alle ghelo-354vighe kersten menschen, die inden vuer der minnen des heili-355ghen Gheests vernuwet warden ende over gheheeltGa naar voetnoot355 van gheest 356 ende van duechden. Dese sullen doir Cristum verrisen, want 357 wi doer hem van lichaem verbeeltGa naar voetnoot357 sullen werden, hem ghelijc 358 an ouderdom, joncheit ende scoenheit. In dien dat die apos-359tol [78d] seit: Hi is verresen, wart onderbroken die dwalin-360Ga naar margenoot360ghe der Zaduceen, die gheen verrisenisse en gheloofden, want, 361 als Paulus seit: Is Cristus mit sijns selfs macht verresen, soe 362 mach hi oec die ghestorven sijn, weder levende maken. 363Die sevende schelle an deser Cymbale der kersten ghelove 364 stelde toe sinte Bartholomeus, die seide inden apostolen rade 365 aldus: Ic ghelove dat hi opvoir ende clam totten hemelen en-366de sit ter rechter zijd sijns Vaders. Ende hi nam hier twie 367 propheten te tughe toe. Die eerste was Amos, die heeft ghe-368Ga naar margenoot368screven aldus: Hi heeft ghemaect inden hemel sijn opclym-
[pagina 287]
369minghe ende sijn bondekijnGa naar voetnoot369 heeft hi opter aerden fundiert 370 mitten ghelove. Die ander was David, die seide van hem dit: 371 Hi heeft inden wolken sijn opvaert ghemaect ende hi wandert 372 Ga naar margenoot372boven die vederen der winden. (Glosa:) Een wolke nam onse 373 heer Ihesum vander apostolen oghen, niet dat hise behoefde, 374 mer dattet hem wel te dienste boorde, op-datmen kende, datGa naar voetnoot374 375 hi alre dinghen hemel ende aerde heer was. Dit artikel is 376 Ga naar margenoot376aldus te verstaen, als Paulus seit: Hi is boven allen hemelen 377 gheclommen, op-dat hise al mochte vervollen, dat sijn alle 378 ghelovige menschen, die sijn litmaten sijn. Ghelijck dat hi 379 Ga naar margenoot379self seit: niement en clymmet inden hemel dan des men-380Ga naar margenoot380-390schen soon, die vanden he- [79a] mel is gheclommen. Want 381 hi is onse hooft ende wi alle sijn litmaten, so ist billix dat 382 wi hem volghen om dryerleye sake wil, dair hi voir ons is op-383gheclommen. Die eerste is, opdat hi die hemelsche doere ons 384 Ga naar margenoot384mochte voir opsluten. Want, als Paulus seide, doer sijn eyghen 385 bloet is hi inghegaen int heilichdom alre heilighen. Die ander 386 sake is, opdat hi ons den wech mochte voir wisen. Want, als 387 Ga naar margenoot387Micheas seit, so is hi opgheclommen den wech voor ons bereit 388 te maken. Die derde sake is, opdat hi den Vader voor ons 389 Ga naar margenoot389mach bidden. Als Paulus seit: Hi is daer om inden hemel 390 gegaen, op-dat hi den aensicht Gods voor ons verschijn. Dit 391 Ga naar margenoot391is die waerheit, die hi self seide: Het is u nutte ende oirbaer 392 dat ic gae. Voort seit die apostel in dit artikel: Ende ic ghe-393love dat hi sit totter rechter zijd des Vaders, (Glosa:) dat is 394 in die voorbaerste guede der salicheit. Want, als David seit, 395 Ga naar margenoot395soe sijn ghenoechte ende weelde an die rechter zijde Gods: 396 an ghelijchede sijnre maiesteit, want die Vader tot hem seit: 397 Ga naar margenoot397Sittet tot mijnre rechter zijd also langhe als ic dijn vianden
[pagina 288]
398 sal setten een voetscamel dijnre voeten; of totter rechter zijd 399 ter eren, vroechden ende salicheden. Daer ons Paulus of seit: 400 Ga naar margenoot400Smaect die dinghen die boven sijn, daer Cristus is sittende 401 an die rechter zijd [79b] Gods des ghebenediden Vaders. 402Die achte schelle an deser Cymbael als vanden lesten oordel 403 stelde toe sinte Matheus, die seide inden rade aldus: Ende ic 404 ghelove dat hi toecomende is te oordelen over levende ende 405 dode. Ende daer nam hi twie propheten te tughe toe. 406 Ga naar margenoot406Die eerste was Johel, die seide uut Gods monde aldus: Inden 407 dale Josaphat so sal ic dincktael mit hem twien houden, daerGa naar voetnoot407 408 ic alle volc sal vergaderen (Glosa:) nader litter op die selve 409 stede sal dat oordel Gods gheschien. Die ander tuuch is Da-410Ga naar margenoot410niel, die seide waer ende wel, dat die oude van daghen is 411 neder te recht gheseten ende die boecken sijn voir hem op-412ghedaen, (Glosa:) alle verburghen grondeGa naar voetnoot412 der consciencien. 413 Ga naar margenoot413Dit artikel is aldus te verstaen, als Paulus seit: wi moeten alle 414 voer die vierscaer Gods ghepresentiert warden (Glosa:) loon 415 te ontfanghen voor die wercken, die wi in onsen lichaem heb-416ben ghedaen. Gregorius seit, datter vier scharen sullen wesen 417 vanden ghenen, die God ten ionxten daghe sal oordelen. Eerst 418 sullen daer wesen twee wanden, een der gueder menschen en-419de die sullen staen an sijnre rechter zijd, die ander der qua-420der sondare, die sullen staen ter luchter zijd. Nu der gueder 421 ander rechter zijd sullen wesen twierhande: sulck en salmen 422 niet over rechten, mer si sullen behouden werden als die na-423Ga naar margenoot423volghers Cristi, [79c] daer hi toe seide: ghi die mi naghe-424volcht sijt, sullen sitten op die twalef stoelen te oordelen die 425 twalef gheslachten van Ysrahel; sulke van deser rechter zijd 426 salmen over oordelen ende si sullen behouden warden als alle 427 ander guede menschen, die haer wercken guet sullen ghevon-428den worden in haren handen. Voort der quader sondaren an 429 die luchter zijd sellen oec wesen tweerhande: sulck en salmen 430 niet over oordelen ende die sullen verdoemt werden, als alle 431 Ga naar margenoot431die onghelovighe menschen, dair Cristus self van seide: wie 432 niet en ghelooft, die is te hant veroordelt; van sulken salmen
[pagina 289]
433 over oordelen ende sullen verdoemt werden, als die gheen daer 434 Ga naar margenoot434Cristus sal teghen dinghen ende segghen: mi heeft ghehon-435ghert, ghedorst ende ghi en hebt mi niet gespijst of ghelaeft. 436 Aldus die gheen die guet hebben gedaen, sullen in dat ewighe 437 Ga naar margenoot437-441leven gaen ende die quade in dat ewighe vuer. Voort seit die 438 apostol in dit artikel: Ic gelove dat dit gheschien sal over 439 die levende ende dode, dit is op die ghene die ten ionxten 440 daghe levende sijn ende storven te voren, of die gheen die om 441 God ghestorven sijn ende van trooste dan levendich werden, 442 datsi haren broeder dan rechter sien wesen, of op die levende 443 ende dode, dat is over die guede ende quade. So sal die Soon 444 in men-[79d]scheliker formen dat oordel vanden Vader ont-445faen. 446Die neghende schelle an deser Cymbale stelde sinte Jacob 447 die minre, Alpheus soon, ende sprac inder apostolen raet aldus: 448 Ic gelove inden heilighen Gheest. Der settede hi den derden 449 persoen der Triniteit, ende hier nam hi twie propheten te 450 tughe toe. Die eerste was Aggeus, die seide voor uut Gods 451 Ga naar margenoot451mont aldus: Mijn Gheest sal midden onder u wesen ende daer 452 om en sijt niet versaecht. Die ander propheet Johel, die seide 453 Ga naar margenoot453uut Gods monde suverliken wel: Ic sal van minen Gheest stor-454ten op alle vleische ende si sullen prophetieren ende visioen 455 sien. Dit artikel is aldus te verstaen, als Salomon seit, dat die 456 Ga naar margenoot456Geest Gods is menigherhande ende menichvoudich als: le-457vendich, subtijl, satich, constich, beweghelick, onbesmet, se-458ker, suet, minnende, menschichGa naar voetnoot458, guet, waerdich, stedich ende 459 seker mit allen dinghen craft, - ende sluut inden twaleften 460 Ga naar margenoot460capittel aldus: Ach, hoe suet ende guet is, heer, dijn Gheest 461 in ons. Ende dat bewijst die scriftuer in menigherhande ma-462nier ende wijs totten heiligen Gheest. Voort die goedheit ende 463 daer om verdrijft hi al onse quaetheit. Want God sach alre 464 menschen herte gekeert tot quade ende daer om gaf hi ons 465 sinen Gheest, die ons guet ende recht makede. Als David sei-466Ga naar margenoot466de: Heer, vernuwet [80a] den rechten gheest in minen inghe-467doemte. Voort den Geest Gods buertGa naar voetnoot467 heilicheden ende daer
[pagina 290]
468 Ga naar margenoot468om verdrijft hi alle onreinicheit. Want God sach, dat alle 469 vleisch vervoltGa naar voetnoot469 was op ter aerden ende daer om gaf hi ons sinen 470 heilighen Gheest, die ons reyn ende heilich makede: een 471 sacrari ende een tabernakel Gods te wesen. Als David seide: 472 Ga naar margenoot472Heer en haelt niet van mi den heilighen Geest. Voort den 473 Gheest Gods buert toe zueticheit. God sach dat die mensche 474 mit menigher onsalichedenGa naar voetnoot474 vervolt wart; daer om gaf hi ons 475 sinen Gheest, die onse leet saftede ende in liden troestede. Als 476 Ga naar margenoot476David seide: Die trooste dijns Gheests hebben mijn siel ver-477blijt. Ende in desen drien edelen edelheit verdelighet hi van 478 ons drierleyde onedele minne; want hi guet is in sijnre min-479nen, so valt ons of die aertsche minne, die vol quaetheden is. 480 Ende want hi heilich is in sijnre minnen, so valt ons of die 481 vleischelike minne, die vol onsuverheden is. Ende want hi 482 suet, saft, troostich is in sijnre minnen, so valt ons doir hem 483 of die eighen minne ons selfs, die vol hoemoedicheden is, want 484 Crisostomus seyt, dat niement en wert ghemoeyt noch ghe-485quetst dan van sijns selfs minne. 486Die tiende schelle an dit minnen horalogy, Cymbael van den 487 kersten ghelove, stelde an [80b] sinte Symon, die apostol, die 488 inden rade ludede aldus: Ic ghelove in die heilighe kercke, 489 die een vergaderinge is allen getrouwer ghelovigher men-490schen. Ende daer nam hi twee propheten te tughe toe. Die 491 Ga naar margenoot491eerste was Sophonias, die seide aldus: Ic ben die gloriose 492 stat ende buten mi soe en ghien ander, daer die menschen 493 moghen in behouden werden. Die ander was die propheet 494 Johel, die sprac vander ghemeenheit der heiligher kercken 495 Ga naar margenoot495wel: Werdt heilich, roept die scharen, vergadert die ouden 496 ende alle die inwoenres vander aerden inden huse uwes Gods 497 ende roept tot Gode: A, A, A. (Glosa:) die persone der heili-498gher Drievoudicheit. Dit artikel is aldus te verstaen: 499 want die Gheest Gods heilich is, soe buert hem wel te heili-500ghen ende te wyen die stede, daer dat wonder Gods sal in 501 vertoont werden ende verclaert. Ende dat is wel billix om 502 drierleyde reden. Die eerste: want die heilighe kercke ghe-503lijct der arken der ghenaden int oude testament, die heilich 504 was, want daer heilighe dinghen in bewaert waren. So is alle
[pagina 291]
505 die ghemeen kerstenheit een heilich scapprade, want alle dat 506 wonder van Gods wercken, leren ende miraculen alleen inder 507 heilicheitGa naar voetnoot507 sijnre guede wert vergadert, ons tot wonder ende 508 Ga naar margenoot508ghenaden. Als Paulus seit: O hoecheit der rijcdom, wijsheit 509 ende conste [80c] Gods, hoe onbegripelic sijn haer oordelen. 510Ga naar margenoot510-527Die ander sake is, want die heilighe kercke ghelijct den outaers 511 des ouden testaments, daer alle tijt een scoen vuer most in 512 barnen ende daer boven een lucerne schinen. Alsoe is noch 513 alle dat gheselscap inden veghevier, dat gepuyrt wert van allen 514 smetten ende grofhede onser sonderlikerGa naar voetnoot514 werken, ende dit is 515 noch een heilich gheselscap, want daer boven hem staet die 516 lucerne godliker ghenaden, daer si mede verlucht werden 517 van sekeren hoep des ewichs levens. Als David seit uut haren 518 Ga naar margenoot518monde ende sonderlinghe: Heer, soe hebbes ons in hope 519 ghestichtet. Die derde sake is, waer om God sijn kerke heilicht 520 Ga naar margenoot520ende zeghent, want si ghelijct Salomons bruut in Canticis, 521 die hi rekende soe scoen ende volmaect, dat dair gheen smet 522 in en waer, mer si waer heel ende gans suverlijc. Ende dat is 523 die hemelsche vergaderinge. Inden ewighen leven is si ghe-524glorificiert ende ghesekertGa naar voetnoot524 inder salicheit sonder anxt ende 525 Ga naar margenoot525verlanghen, daer of is ghescreven: salich sijn si die in des 526 Heren huus wonen ende leven; van ewen tot ewen soe sullen 527 si hem loven. 528Die elfte schelle an deser Cymbael vanden kersten ghelove, 529 recht als een an enen gheconcordierden horalogy, stelde sinte 530 Judas, die lude inder apostolen rade aldus: Ic ghelove in 531 meensaminghe der heiligen [80d] ende in verghifnis der son-532den. Ende hier nam hi twee propheten te tughe toe. Die eerste 533 was David, die seide vander versaminghe der heilighen dit: 534 Ga naar margenoot534Heer God, maec mi deelachtich der weldaden alle die di ont-535sien ende dijn gheboden verwaren. Die ander was Malachias, 536 Ga naar margenoot536die aldus van Gode las: Die Heer sel alle die quaetheit sijns
[pagina 292]
537 volx aflegghen ende salich is die man, die sijn sonden sijn ver-538gheven. Dit artikel is aldus te verstaen, als Dyonisius seit, dat 539 een edel guet is sijns selfs uutvlietichGa naar voetnoot539. Ende want Gods gueden 540 inden ghelove meest ghehouden sijn, die hair selven in ghees-541teliker wijs uutdeylen, so wert die heilighe kerck int ghemeenGa naar voetnoot541 542 rijc vanden gueden der heilighen, welke vergaderinghe is 543 drierhande. Eerst inder cracht; ghelijc als dat een lit des 544 menschen dat ander behoeft tot sinen wercke, also vergaderen 545 alle menschen in enen gheesteliken lichaem Cristi, daer onse 546 Heer dat hoeft of is. Anderwarf is die medesaminghe inden 547 ghemoede; ghelijc als die een sin des anderen raets ende ghe-548moets behoeft tot sijnre wijsheit, also vergaderen alle kersten 549 menschen in enen sacrament der genaden, daer een yghelic 550 wart doer ghestelt ende gherekent vander gheselscap der uter-551weeldenGa naar voetnoot550 vrienden Gods. Derdewarf is die meedsaminge anden 552 guede; ghelijc als dat een [81a] lant heeft overvloedich dat 553 ander bederftGa naar voetnoot553, alsoe ist oec mitten menschen. Die een can ende 554 mach ende heeft dat den anderen ghebreect. Also vergaderen 555 alle kersten inder verdienst ende loon Gods, dat die een sal 556 den anderen ghenieten. Want gheef ick aelmissen, een ander 557 heeft veel minnen, een derde heeft veel bekennen, - si sullen 558 alle mijnre verdiente ghenieten ende ic die hoor. Voort staet 559 hier an dit artikel: Ic gheloef in aflaet der sonden. David 560 Ga naar margenoot560seit: Ic heb mijn onrechtvaerdicheit teghen mi ghebiecht 561 ende du hebste vergheven die quaetheit mijnre sonden 562 (Glosa:) Sinte Ambrosius seit: Die sonden werden verghe-563ven in waren berouwe van milder ghenaden, als Magdalena 564 Ga naar margenoot564gheschiede. Si werden of-ghedwogenGa naar voetnoot564 inden bloede Cristi, si 565 werden bedect ende after rugghe gheworpen van godliker min-566nen. Aldus heeft God menighe manier ghevonden der men-567schen sonden te vergheven. Ghelooft si die guedertieren God, 568 die uut voirsichticheit sijnre ewigher wijsheit soe sconen raetGa naar voetnoot568 569 opter menschen salicheit heeft ghesocht, als inder doep ende 570 inder penitencien, welker craft is uut Cristus, ons Heren 571 passie. 572Die twalefte scelle an deser horalogy ende Cymbael der
[pagina 293]
573 kersten ghelove stelde ende concordierde sinte Mathias, die 574 inden rade der apostolen aldus lude ende las: Ick gelove inder 575 verrisenisse des vleischs ende in dat ewighe leven. Ende daer 576 [81b] sijn hem twee propheten te tughe toe ghegheven. Die 577 Ga naar margenoot577eerste was Iob, die seide dit: Ic weet wel, dat mijn Verlosser 578 leeft ende dat ic inden ionxten daghe sal verrisen ende van 579 nyewes mijn huut omme doen ende God in mijn vleisch sien. 580 Ga naar margenoot580-584Die ander was die propheet Abdyas, die aldus van Gode las: 581 Heer, dijn rijc is een rijc van allen wereldenGa naar voetnoot581 ende dijn heer-582scappie in allen geboorten ende gheslachte, lancheit van da-583ghen in dijnre luchterhant ende in dijnre rechter zijd rijcheit 584 Ga naar margenoot584ende glorie. Dit artikel is aldus te verstaen, als Paulus seit: Is 585 dat daer ghien verrisenis en is, so is onse ghelove ydel ende oec 586 mijn predicaedse; recht of hi segghen woude: het staet op 587 reden, op guedertierenheit ende op alle betughe der duechden 588 een hoep menschelikes levens, die ghemeen verrisenisse des 589 menscheliken <geslachten te> gelovenGa naar voetnoot589. Na desen woorden is 590 die verrisenisse der menschen wel te bewisen mit reden. Ghe-591lijc dat die coornzaden inder aerden geworpen eerst vervulen 592 ende sterven ende na weder levende werden ende scone vruch-593ten brengen, also vallen wi inder aerden sterveliken, mer God 594 laet ons weder opwassen inden ionxten dage ontsterflic. Voort, 595 na ghelijck God mach meer dan die natuerGa naar voetnoot594; nu weetmen dat 596 van slechter asschen wort een scoen voghel fenix; van asch 597 maecmen claer glas; dat wert ghebroken ende die meester 598 smeltet weder ende ghietet daer of een schoenre vat. Aldus 599 Ga naar margenoot599verbeiden wi onse Verlosser, [81c] die dat lichaem onser oet-600moedicheit weder moste formen wel gesteltGa naar voetnoot600 na sinen lichaem
[pagina 294]
601 der claerheit. Ende ghelijc dat die leeuwe verwect sijn welpen, 602 also sullen die dode horen die stemme Gods ende levende war-603Ga naar margenoot603den. Ezechiel seit: God sal sijn volc leyden uten grave ende 604 gheven hem enen gheest, daer si mede leven sullen ende dat 605 sal wesen een ewich leven, als dit selve artikel seit. Dat ewi-606Ga naar margenoot606ghe leven is groot van overguedenGa naar voetnoot606, want Ysaias seit, dat gheen 607 oghen ende hebben ghesien, noch oren ghehoort, noch in des 608 menschen herte ghecomen die dinghen, die God bereet heeft 609 die gheen die hem minnen. Dat ewighe leven is costelijc ende 610 Ga naar margenoot610duerbaar te vergheldenGa naar voetnoot610, want Cristus moste doghen ende also 611 gaen in sijnre glorien, ende alle die vrienden Gods hebben 612 daer veel om gegheven, die ymmer Gode niet en woude be-613drieghen. Pieter cofte dat ewighe leven mitten cruce, Paulus 614 mitten zwaerde, Stephanus mitten stenen, Laurentius mitten 615 rooster ende des ghelijcs. Voort dat ewighe leven is een stat 616 mit vergaderinge van allen gueden volmaect: daer is God den 617 sinnen al in al, hi is der reden een volheit des lichts, der 618 willen een volheit der ghenuechten, der ghehuechnis een vol-619heit sekere ewigher salicheit, welc ons allen verleen doer sijn 620 ontfermherticheit Cristus, Salichmaker der menschen, die ewe-621lic ghebenedyt is. Amen.	margenoot7-621 Dit kapittel verhaalt, hoe de Apostelen na de nederdaling van den H. Geest te zamen kwamen, ‘opdat si die articulen der kersten ghelove souden dichten’. Volgens de middeleeuwsche opvatting stelde ieder der Apostelen een der twaalf artikelen van het Symbolum op, en de naam van den vervaardiger werd er dan dikwijls bij vermeld. F.X. Kraus in zijn Geschichte der Christlichen Kunst — Freiburg. 1897 — II, I, S. 389 verwijst zelfs naar Augustinus, Sermo CXV (ed. Ben. V. 280). In de volgorde der namen heerscht verscheidenheid genoeg en ook de indeeling in 12 artikelen is niet altijd gelijk, daar de inhoud van het ‘Credo’ dikwijls in veertien punten wordt gesplitst, die dan weer in verschillende combinaties aan de twaalf apostelen worden toegekend. Uit een vergelijkend staatje blijkt, dat Durandus in 5, Tafel des kersteliken levens in 7, Ludolphus in 4, Compendium in 2, het Cuyksche hs. in 4, Des Coninx Summe in 8 en Ruusbroec's Van den gheesteliken Tabernakel in 5 punten met de Tafel van Mr. Dirc overeenstemmen. Zie Daniëls, Meester Dirc van Delf, blz. 71-72. Onze auteur verwijst naar ‘sinte Thomas van Aquinen’, maar we weten niet welk werk hier bedoeld wordt. margenoot7-12 Act. 2:46 en 41. voetnoot11 dac, lees: dach. voetnoot13 sinadum, lees: sinodum. voetnoot14 mit eenre... te comen: met de gemeenschappelijke bedoeling voor het algemeen welzijn samen te zijn. margenoot22 Ps. 150:5. voetnoot36 ghesaten (niet bij V d. in deze bet.); vgl.: gesette, mhd. gesetze, mnd. gesette: bepaling, instelling. margenoot55 Jer. 3:19. margenoot56 Deut. 32:6. margenoot58-63 Vgl. Comp. V, c. 21: Nota quod aliud est credere Deum, aliud est credere in Deum, et aliud est credere Deo. Quoniam credere Deum, est credere ipsum esse; credere autem in Deum, est credendo ipsum amare et amando in Deum ire ac membris ejus incorporari; credere vero Deo, est credere verbis ejus. margenoot68 Isaias 49:15. voetnoot70 onderbreect en ontbreect wisselen elkaar af. Onderbreken: verstoren, doen ophouden, is zeldzaam in het Mnl. Zie V d. V, 326; ontbreken heeft in Oostmnl. misschien ook de bet. gehad van: te niet doen, een einde maken aan iets. Een soortgelijke bet., nl. unterbrechen, hemmen, heeft entbreken in het Mnd. Zie V d. V, 1004. voetnoot72 persoonlike ondersceit; -. In God zijn drie Personen, die niet alleen in ons begrip, maar ook in werkelijkheid van elkander onderscheiden zijn. voetnoot77 litteren, lees: ketteren. margenoot82 Joes. 1:1. margenoot83 Ps. 32:9. voetnoot86 Een eeuwige wereld is mogelijk, omdat God zelf eeuwig is. De Openbaring leert echter, dat deze wereld een begin heeft gehad. margenoot88 Gen. 1:31. voetnoot92 monichen, lees: Manicheën. margenoot95 ‘inden grote Credo’. Comp. l.c. Tria sunt symbola: primum Apostolorum, secundum Niceni concilii, tertium Athanasii. Primum factum est ad fidei instructionem, secundum ad fidei explanationem, tertium ad fidei defensionem. Het ‘grote Credo’ van 't eerste Concilie van Nicea (325) wordt op bepaalde dagen in de H. Mis gebeden: Credo in unum Deum, Patrem omnipotentem, factorem coeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium. margenoot103 Isaias 42:1 Ecce servus meus (mijn uutvercoren soon). Dit is het eerste der z.g. ‘Dienaarvan-Jahwe’ - stukken, waarmede door den profeet zeker de toekomstige Messias is bedoeld. Vandaar ook hier de vrije vertaling van ‘soon’. margenoot106 Ps. 2:7. margenoot108-116 Lud. II, c. 83, n^o 4: Et in Jesum Christum, quae duo nomina frequenter conjunguntur in Novo Testamento: quia unum, scilicet Jesus, quod interpretatur Salvator, exprimit ejus divinitatem, nam, in quantum Deus, Salvator est; reliquum, scilicet Christus, quod interpretatur unctus, exprimit ejus humanitatem, quia, in quantum homo, unctus est prae consortibus suis. margenoot114 Ps. 44:8: unxit te Deus Deus tuus oleo laetitiae (mit guedertierenheden) prae consortibus tuis. voetnoot114 mit guedertierenheden (oleo laetitiae). voetnoot116 menschkich: menschelijk, den mensch eigen; hier in de fig. bet. welwillend. margenoot123 Joes. 10:30 en 5:26. voetnoot127 natuerlike: J.C. is de Zoon Gods van nature, d.i. door Zijn eeuwige geboorte uit den Vader, met Wien Hij één van wezen is; — consubstanciael: medezelfstandig. De Arianen beweerden, dat de Zoon van een andere wezenheid is als de Vader en slechts in oneigenlijken zin God genoemd kan worden. Ze werden veroordeeld door het Concilie van Nicea in 325, dat in zijn geloofsbelijdenis de woorden opnam: ‘waren God van den waren God, geboren, niet gemaakt, medezelfstandig met den Vader’. voetnoot128 sijns selfs edelheit: heerlijk, machtig uit zich zelf; — eyghentlijc: van zich zelf. margenoot131 Ps. 81:6. voetnoot131 van ghenaden: de mensch is Gods kind door aanneming, daar hij uit goedgunstigheid als kind door God wordt aangenomen. Hij is derhalve door genade, wat J. is van nature. voetnoot139 verheren: overheerschen. voetnoot140 onderwindet: aanmatigt. margenoot141 die propheet (?) voetnoot142 na dattet... toekeert: voor zoover 't gelijk wordt aan hem, tot wien 't zich heenwendt. voetnoot146 stellende. Zie V. Helten, § 198, opm. 2. margenoot152 Isaias 7:14. voetnoot154 dit over riep; of wel: over dit: hierover; of wel dit overweghende. margenoot155 Sap. 4:1. O quam pulchra est casta generatio (winninghe ende dracht) cum claritate; immortalis est enim memoria illius, quoniam apud Deum nota est et apud homines. margenoot157-159 Lud. II, c. 83, n^o 5: qui conceptus est de Spiritu sancto... illud de non denotat substantiam causae materialis, sed potius efficientis (werclic beghin). margenoot160-163 S. Joannes Damascenus, De fide orthodoxa, lib. III - Migne, P.G. 94, col. 986: Spiritus sanctus supervenit... Tunc porro in eam obumbravit subsistens vere Dei Altissimi sapientia et virtus; Dei Filius, inquam ille consubstantialis Patri, divini seminis instar, exque castis purissimisque illius sanguinibus carnem anima rationali et intelligente animatam, conspersionis scilicet nostrae primitias, ipse sibi compegit; non id quidem seminali procreatione sed conditoris more, per Spiritum sanctum; non ut paulatim per additamenta figura corporis absolveretur, sed uno eodemque momento perficeretur ab ipso Dei Verbo, quod carni factum fuit hypostasis et persona... Nam cum natura Deus perfectus esset, idem ipse natura perfectus homo fuit. voetnoot162 scickenis; (mnd. schickenisse: bildung, gestalt): gestalte. voetnoot163 nu: oogenblik. margenoot164 Jer. 31:22. voetnoot165-170 Daar Christus van 't eerste oogenblik zijner ontvangenis ‘was vol wijsheden ende verstant’, mocht hij een ‘man’ heeten en daarom droeg Maria in haar schoot een ‘man’, waarin St Hieronymus een vervulling zag van het woord van Jeremias, dat in de latijnsche vertaling luidt: De vrouw zal den man omgeven. Men nam in de M.E. veelal aan, dat de ziel eerst op den 40en dag na de ontvangenis in het lichaam werd ingestort. margenoot174 Joes. 1:14. margenoot182 Matth. 11:27. voetnoot181 Als Cristus... alleen; hier verwacht men: niement en kent dien Soon dan die Vader alleen. Misschien heeft hier de volledige tekst gestaan: niement... Vader alleen ende niement en kent dien Vader dan die Soon alleen. margenoot185 1 Joes. 1:1. voetnoot185 De vertaling van 1 Joes. 1:1 is bedorven; van den woorden des levens slaat hier niet op de evangelische prediking, wat 't mv. zou kunnen doen vermoeden, maar op den Zoon van God, het menschgeworden Woord (quod manus nostrae contrectaverunt de Verbo vitae). Jezus is naar Zijn goddelijke natuur het Woord Gods. Door Zijn menschwording geeft Hij ons als Woord Gods de volheid der Openbaring, zoodat we het met onze handen konden betasten. margenoot188-192 Een in middeleeuwsche gedichten en geschriften gaarne gebruikte vergelijking. Zie o.a. de latijnsche hymne: Dies est laetitiae - Mone, Lateinische Hymnen des Mittelalters (Freiburg 1853) 1, S. 63: Ut vitrum non laeditur, - sole penetrante, - sic illaesa creditur - Virgo post et ante, Comp. IV, c. 10: Mira igitur fuerunt in matre, quae secundum Bernardum: sine corruptione foecunda, sine gravamine gravida, sine dolore puerpera... Augustinus: Speculum non rumpit radius solis: et ita integritatem Virginis ingressus aut egressus Dei vitiare non potuit. voetnoot191 broke: breuk. margenoot203 Daniel 9:26. voetnoot203 na twee ende tseventich (lees: tsestich). margenoot205 Joes. 19:15. margenoot207 Zach. 12:10 (Zie: Joes. 19:37). voetnoot214 verkeerden, lees: verheerden: overheerschten. voetnoot219 dopen, lees wellicht: dode, ofschoon 't eerste ook verklaarhaar is. margenoot222 Salomon, lees wschl.: Cicero, zooals blijkt uit: in C. Verrem V, c. 64, § 165: Hoc tu, Verres, idem dicis, hoc tu confiteris, illum clamitasse se civem Romanum esse; apud te nomen civitatis ne tantum quidem valuisse, ut dilationem aliquam crucis, ut crudelissimi teterrimique supplicii aliquam parvam moram saltem posset afferre. - l.c. c. 66, § 169: (ut) Italia autem alumnum suum servitutis extremo summoque supplicio adfixum videret. voetnoot221 onwaert: onwaardig. voetnoot223 buet: straf, uitboeting. margenoot232 Gal. 6:14. (Mihi absit gloriari (verbliden) nisi in cruce. margenoot236 Apollinaris van Laodicea, omstreeks 310 geboren, leerde eerst, dat de Godheid in Christus de plaats van de menschelijke ziel innam en zich dus alleen met een menschelijk lichaam vereenigd had. Later aanvaardde hij het Platonisch-Plotinische trichotomisme, volgens hetwelk de mensch bestaat uit een verstandelijke ziel (νοῦς), een lagere ziel (ψυχή) en een lichaam (σάϱξ). De verstandelijke ziel alleen zou bij Christus ontbroken hebben en vervangen zijn door de goddelijke natuur. Van een ‘donckel fantasien lichaem’ is dus bij hem geen sprake. Vgl. Summa theol. III, qu. 37, a. 1. Christus debuit circumcidi... ut ostendat veritatem carnis humanae, contra Manichaeum, qui dixit eum habuisse corpus phantasticum; et contra Apollinarium, qui dixit corpus Christi esse divinitati consubstantiale; et contra Valentinum, qui dixit Christum de coelo corpus attulisse. Vgl. over het schijnlichaam van Jezus volgens de leer der Manicheeën: Hergenröther-Kirsch, Handbuch der allgemeinen Kirchengeschichte, (Freiburg, 1911), 1, S. 331-333. margenoot241 Lud. II, c. 83, n^o 5: sepultus, non tamen ut alii corruptus et incineratus. voetnoot241 M: verwulen, lees: vervulen. margenoot249 Osee 13:14 (morsus tuus ero, inferne). voetnoot250 broke (een lees: ende) beet. margenoot251 Zach. 9:11. margenoot253 Eph. 4:8-9: Ascendens in altum captivam duxit captivitatem, dedit dona hominibus. Quod autem ascendit, quid est, nisi quia et descendit primum in inferiores partes terrae? voetnoot255 plock, lees: polck. margenoot262 Apoc. 20:2: Et apprehendit draconem, serpentem antiquum, qui est diabolus, et satanas, et ligavit eum per annos mille. S. Augustinus, De civitate Dei, XX, 7: Mille annos pro annis omnibus hujus saeculi posuit. voetnoot265 boet: genezing. voetnoot267 quale: kwaal. voetnoot270 quale: kwelling. margenoot273 Zach. 9:11. margenoot277 Rom. 6:9-10. voetnoot276 voirsorghen: maatregelen nemen. voetnoot283 weldaet: goede daden. voetnoot284 verbliden, lees: verbeiden: afwachten van tijd en uur, dat ze gelouterd den hemel mogen binnengaan. margenoot291 Soph. 3:8. margenoot293 Job 14:12. margenoot296 Matth. 23:67. margenoot297 Joes. 1:9. voetnoot304 straffende gront der consciencien ghesaticht: de gewetens-wroeging wordt gestild; eig.: de berispende gemoedsstemming v.h.g. margenoot314 I Cor. 15:20. voetnoot314 voorvruchte (primitiae): eersteling (niet bij V d.). voetnoot316 drien creaturen wart ghelijct: met drie schepselen, nl.: pelikaan, leeuw, feniks, vergeleken worden. margenoot321-325 Thomas van Cantimpré, De naturis rerum, III: id ipsum faciunt, dum pullos a serpente, qui eis insidiatur, invenerit interemptos. voetnoot322 laghet: belaagt. margenoot327 Isaias 53:5. margenoot333-336 Thomas v. C. l.c. II; Vgl. Leg. aur.: Marcus in leone (figuratur) evidentius scribens de resurrectione. Catuli enim leonum, ut dicunt, usque in diem tertium quasi mortui jacent, sed rugitu leonis in die tertio excitantur. margenoot339 1 Macch. 3:4 en Joes. 5:25, 28. voetnoot339 ontmoeden, lees: ontmoeten: vijandelijk treffen. margenoot350-353 Thom. V.C.I. c. III. voetnoot355 over gheheelt: geheel en al genezen. voetnoot357 verbeelt: van gedaante of gestalte veranderd. Vgl. II Cor. 3: 18: in Gods beeld herschapen. margenoot360 1 Cor. 15:12. De Sadduceeën, een Joodsche secte, naar zekeren Saddoc genoemd, geloofden niet in een toekomstig leven. margenoot368 Amos 9:6. Qui aedificat in coelo ascensionem suam et fasciculum suum (sijn bondekijn; Statenbijbel: zijne benden) super terram fundavit. voetnoot369 bondekijn: bundel, d.i. den bundel van gewelfde bogen, waarop volgens de dichterlijke voorstelling van den profeet de hemel rust, heeft Hij op de aarde gegrond. P.C.-bijbel vertaalt: en grondt zijn gewelf op aarde. margenoot372 Ps. 103:3 (super pennas (vederen) ventorum. voetnoot374 die (lees: dat) hi alre d. enz. margenoot376 Eph. 4:40. margenoot379 Joes. 3:13. margenoot380-390 Dezelfde redenen, aan de L.A. ontleend, werden reeds aangevoerd in het capittel over 's Heeren Hemelvaart: januae coelestis apertio, - viae ostensio - nostra securitas; ideo enim ascendit ut noster advocatus sit apud Patrem. margenoot384 Hebr. 9:11-12. margenoot387 Mich. 2:13 (Ascendet enim pandens iter ante eos). margenoot389 Hebr. 9:24 (sed in ipsum coelum, ut appareat nunc vultui Dei pro nobis). margenoot391 Joes. 16:7. margenoot395 Ps. 15:10 (delectationes in dextera tua usque in finem). margenoot397 Ps. 109:1. margenoot400 Col. 3:2. margenoot406 Joel 3:2 - Congregabo omnes gentes et deducam eas in vallem Josaphat. voetnoot407 ‘Josaphat’ beteekent letterlijk: ‘Jahweh oordeelt’. Later zoekt men ten onrechte dit dal ten Oosten van Jerusalem in het Kedrondal. Daarom schrijft onze auteur: ‘nader litter op die selve stede sal dat oordel Gods gheschien.’ margenoot410 Daniel 7:10. voetnoot412 gronde: diepte. margenoot413 Rom. 14:10 of II Cor. 5:10. margenoot423 Matth. 19:28. margenoot431 Marc. 16:16. margenoot434 Matth. 25:42 en 46. margenoot437-441 Lud. II, c. 83, n^o 5: tunc vivi et mortui reperiuntur judicandi; illi tamen vivi morientur, sed statim in momento resurgent, judicium cum resuscitatis recepturi. margenoot451 Aggeus 2:6. margenoot453 Joel 2:28. margenoot456 Sap. 7:22-23. voetnoot458 menschich (humanus); deze vorm niet bij V d. margenoot460 Sap. 12:1. margenoot466 Ps. 50:12. voetnoot467 vuert, lees: buert: komt toe. margenoot468 Gen. 6:12. Cumque vidisset Deus terram esse corruptam, - omnis quippe caro corruperat viam suam super terram. voetnoot469 vervolt: bedorven. margenoot472 Ps. 50:13. voetnoot474 onsalicheden: rampen. margenoot476 Ps. 93:19. margenoot491 Soph. 2:15. margenoot495 Joel 1:14-15. voetnoot507 heilicheit, lees wellicht: heilichdoem. margenoot508 Rom. 11:33. margenoot510-527 Vgl. Lud. II, c. 83, n^o 4: Est autem sancta Ecclesia in tres divisa: una est in mundo, quae est adhuc in timore et exspectatione; alia est in coelo, quae est sine timore et exspectatione; tertia est in purgatorio, quae medio modo se habet, quia est in exspectatione, cum adhuc gloriam praesentem non habeant, et tamen sine timore, quia habent liberum arbitrium in bono confirmatum. voetnoot514 sonderliker: zondige. margenoot518 Ps. 4:10. margenoot520 Cant. 4:7. voetnoot524 ghesekert: bevestigd. margenoot525 Ps. 83:5. margenoot534 Ps. 118:13. margenoot536 Malachias. Deze tekst staat niet in zijn voorspellingen. voetnoot539 uutvlietich (in deze bet. niet bij V d. - bonum est diffusivum sui -): uitstortend. Vgl. 541: uutdeylen. voetnoot541 int ghemeen: in 't algemeen. voetnoot550 daer, lees: der uterweelden. voetnoot553 bederft: waar 't ander behoefte aan heeft. margenoot560 Ps. 31:5. margenoot564 Is. 38:17. voetnoot564 of-ghedwogen: afgewasschen. voetnoot568 raet: hulpmiddel. margenoot577 Job 19:25. margenoot580-584 Abdyas is foutief en kan wegvallen, want de tekst is Ps. 144:13 van David, die dikwijls als ‘die propheet’ wordt aangehaald: Regnum tuum regnum omnium saeculorum (weelden, lees: werelden) et dominatio tua in omni generatione et generationem. - Prov. 3:16: Longitudo dierum in dextera ejus, et in sinistra illius divitiae et gloria. voetnoot581 weelden, lees: wevelden. margenoot584 I Cor. 15:14 v.v. De tekst is onjuist geciteerd: Si Christus non resurrexit, inanis est ergo praedicatio nostra, inanis est et fides vestra. De redeneering komt met vs. 16, 17 overeen: Zoo er geen dooden verrijzen, dan is ook Christus niet verrezen; maar zoo Christus niet is verrezen, dan is uw geloof zonder nut. voetnoot589 lees: menscheliken geloven. voetnoot594 na ghelijck... natuer: naar recht en billijkheid kan God meer dan de natuur. margenoot599 Phil. 3:21. voetnoot600 weder formen: herscheppen; sel (lees: wel) gestelt: goed gevormd naar zijn verheerlijkt lichaam. margenoot603 Esech. 37:12. margenoot606 Ysaias. De tekst wordt hier gegeven volgens 1 Cor. 2:9, maar dat is waarschijnlijk een vrije aanhaling uit Isaias 64:4 en 65: 17. Wel merkwaardig, dat D.v.D. hier naar Isaias verwijst. voetnoot606 overgueden: buitengewone goederen. margenoot610 Luc. 24:26. voetnoot610 verghelden: duur te betalen (van hoogen prijs).

Vorige Volgende

Dat seventiende capittel vanden ghemenen raet der apostolen, die si hadden nae datsi den heilighen Gheest hadden ontfanghen, op datsi die articulen der kersten ghelove souden dichten; daer is die bedudinge vanden ghelove.