Tafel van den kersten ghelove. Deel 3A en 3B: Somerstuc

Regelnummers proza verbergen

Dat sevende capittel is van ons Heren vijf open wonden ende vanden seven woerden, die hi heeft anden cruce ghesproken ende vanden wapenen sijnre passien ende van onser vrouwen claghe ende van haren rou ende haer seven droefnisse.

7Dat edel bloet menschelics lichaems wert alre eerst [22d] 8 uter lever ghewonnen, want dair die materie der spisen wert 9 ghedeilt: dat puer vanden onpueren. Dat onpuer wijst die

[p. 92]

tekstkritische noten

10 natuer weder inder aerden, als hef ende mis¹⁰, mer dat puer 11 sendt die natuerlike hetten ende cleinstet¹¹ schuym of quader 12 humoren ende sendt heet ende roet ter herten toe, daert sijn 13 oerspronghelike fonteyn heeft, die haer in vier ander rivie-14ren uutdeilt, in welken dat bloet also vander naturen cracht 15 veredelt wert, dat menich verburghen aert dair in is, daer die 16 philosophen van scriven. Ende uut deser fonteynen doer vier 17 rivieren wert dat bloet vloeyende doer die aderen in alle die 18 leden, datsi daer of vleisch ende ghebeente crigen, nadien dat 19 dat natuerlike bloet des menschen soe edel is van oerspronc 20 sijns wesens, van stede sijns onthouts²⁰ ende van cracht sijns 21 aerts ende dat daer voort veel wonderlike saken in verburghen 22 sijn. Want die natuer meest ghelijcs werct inden bloede, om-23dat dat bloit der naturen is meest onderdaen. Hoe edelen, 24 duerbaren, preciosen bloet was, dat Cristus voer ons uutgoet, 25 dat vanden edelen stammen was ghecomen der vroemster man-26nen, als coninghen, patriarchen ende heilighen, die <ye>²⁶ 27 op aertriken ghinghen, ende mit soe gueder complexien is ghe-28formet ende mitter godheit ghewoent²⁸, daer soe edelen salighen 29 siel in gheleeft hadde. Dit bloet is, als Salomon seit in den 30 ³⁰boeck [23a] der ewigher wijsheit, ghestort voir die onrecht-31³¹veerdighe. Als Paulus seit: Dat bloit Cristi reinicht onse 32 consciencie vanden doden wercken. Des was een figuer dat God 33 liet alle die wateren in Egypten verwandelen in bloede. Alle 34 die vuchte, die si hadden in houten, stenen ende sulveren va-35ten, was al bloit. Ende wair si groeven, daer en vonden si 36 niet dan bloit. Augustinus seit: Des eersten bloit is ghestort 37 ende is den woedighen menschen een medicijn gheweest. En-38de dat betoghen ons die lerars in vier manieren. Die eerste is, 39 indien dat die bloetstortinghe Cristi heeft duer gheweest. Die

10 H alse hef ende messe.
12 H siedet... hette... clenset... scuum af... ter harten toe.
16 H doer die. IIII. rivieren.
20 H van stat sijns onthouts.
26 H mannen (als ontbr.); - H die ye.
27 H in gheformt.
31 H P. seit, dattet onse consciencie reynighet.
33 H wandelen; Alle die vucht.
36 H Des aersten.

10 hef ende mis: drek en mest.

11 cleinstet: zuivert, schift; schuym: afval.

20 van stede sijns onthouts: wegens zijn verblijfplaats.

26 die (ye ingelascht volgens H) op aertr.

28 ghewoent sijn: woonachtig zijn, wonen; — in (lees: is) gheformet.

30 Sap. 9:7.

31 Hebr. 9:14.

[p. 93]

tekstkritische noten

40 mensch is dat edelste creatuer, boven al Gode waerdigher⁴⁰ 41 ende daerom is hi alre dinghen heer ghemaect: voghelen, 42 dieren, visschen, ende voirt erfnaem al des ghemenen guets. 43 Adam was die edelste man, die voor Cristum ye op aerden 44 quam; alle dieren baden hem an. Ende doe sijns soons Abels 45 bloit wert inder aerden ghestoort, wart God harde gram ende 46 seide, dattet tot hem riep vander aerden inden hemel; dat 47 most ymmer van groter edelheit wesen. Hierom leert Aristo-48tiles den keyser Alexander, dat hi hem hoeden soude van 49 veel bloits te storten, want van edelheit des bloets niement 50 dan Gode van Gods recht toe en behoort⁵⁰. Nu was boven alle 51 den edelen mannen bloit Cristus bloit veel waerdigher. Want, 52 als Damascenus seit : soe wasset vergadert vanden alren hei-53^53-54lichsten puersten droep der ioncfrou- [23b] weliker herten, 54 dat vanden heilighen Gheest ghecleinst was, suver van allen 55 ⁵⁵smetten der sonden. Hierom seit Paulus: Niet mit vergancli-56ken dinghen als mit gout of mit sulver en sidi verlost, mer 57 mitten preciosen bloit des onbesmitten Lams. Die ander ma-58nier onser verlossinge is: indien dat die bloitstorting Cristi 59 heeft pijnlic gheweest. Want des menschen bloit niet en vloeyt 60 sonder quetsinghe, rouwen, leet of pijn. Dairom plachmen te 61 ^61-66scricken bloit te sien storten. Also alst ghesciede, doe Constan-

41 H dierbaer gheweest; boven alle goede waerdigher... is si... voghelt, dierte.
45 H ghestort.
49 H bloetstortinghe.
53 H van den puursten drope joncfrouweliker harten... gheclenset.
56 H silver si di verlost... ombesmetten lammes.
61 H bloet te sien (storten ontbr.).

40 H: boven alle goede waerdigher, dat in den samenhang beter past.

50 M: niement dan Gode van Gods recht toe en behoort; Gods dient geschrapt: dit komt niemand behalve God rechtens toe. Of ende tusschengevoegd na Gode: dit komt niemand toe dan God en wien God dat recht heeft verleend. De eerste conjectuur verdient de voorkeur.

53-54 Comp. IV, c. 8: Corpus Christi, secundum Damascenum, formatum fuit ex sanguine beatae Virginis, non ex carne. (Zie ook Winterstuc, c. 38, 100-110). S. Joannes Damascenus handelt hierover: De Fide Orthodoxa, III, c. 2. — Migne, P.G. t. 94, col. 986.

55 Paulus, lees Petrus (I Petr. 1:18-19).

61-66 Leg. aur. p. 71 (De sancto Silvestro): Ipse autem Constantinus merito persecutionis tyrannicae in incurabilem cecidit plagam leprae. Tandem ad consilium pontificum ydolorum adducta sunt tria millia puerorum, ut eos occidi faceret et se in eorum sanguine recenti et calido balnearet, etc.

[p. 94]

tekstkritische noten

62 tino, den malaetschen keyser wert gheraden, dat hi in heten 63 bloide der kinder soude baden. Dairof hi verscricte ende sei-64de : wat batet mi, dat ic mijn sondige bloit behilde ende ic 65 al deser onsculdigher kinder bloet voor mi goet. Aldus ist mit 66 <ons> contrarie ghelijc: wi waren al misdadich ende Cris-67tus alleen onnosel ende hi liet mit menigher manieren, mit 68 menighen instrumenten sijn bloit uutghieten, als mit gheesce-69len, mit doornen, mit naghelen ende mitten speer, opdat wi 70 daer in vanden sonden ghewasschen soude werden. Als Iohan-71⁷¹nes seit in Apocalipsi: Dat hi ons soe lief had, dat hi ons 72 wasschen woude van onse sonden in sijn bloede. Die derde 73 manier, hoe wi inden bloede Cristi warden verlost, schijnt 74 indien, dat die bloetstortinghe Cristi heeft ghenadeliken ghe-75weest. Seneca seit, dat dat bloit een vriendinne is der natu-76turen, want wair quetsinghe of pijn inden leden is, vloeyt 77 dat bloit toe ende sonderling totter herten [23c] alst in node 78 is. Die heidensche philosophus Hermes Egypcius⁷⁸ seit, dat als 79 een hout beghint te dorren, soe selmen te tijd menschen bloit 80 ander wortel ghieten ende het sel groen bliven, want ic hebt 81 self besocht, seit hi. Ic hadde een proyel gheplant mit aerde, 82 die mit bloede ghemengt was, ende daermen een cleyn vuer des 83 winters in helt, ende daer wiessen alder ganse iaer scone rosen. 84 Aldus wast mitten edelen bloede Cristi. Wi waren al verdor-85de boemen ende en brachten gheen vruchte, die inden hemel 86 docht⁸⁶; mer doet an onser herten wert ghestort mitten vuer 87 godliker minnen, begonnen wi rosen der duechden al onse 88 leven doir voir Gode te brenghen. Als David seit: Hi sel 89 ⁸⁹werden als een boem gheplant biden loop des waters, dat 90 sijn vrucht sel gheven in sekeren tiden (Glosa:) ende segghen:

62 H mollaetschen.
64 H wat baedt mi.
72 H wiesch van o.s. in sinen b.
76 H pinen den leden is.
81 H preyel... vier... hielt, hielt al den gansen jaer binnen schone rode rosen.
87 H wi rosen der doechden te draghen.

71 Apoc. 1:5.

78 Hermes Egypcius of Trismegistus. Hem werd de zgn. ‘Hermetische literatuur’ toegeschreven, waarvan de eerste groep handelt over astronomie en geneeskunde, de tweede over wijsbegeerte en mystiek. Deze laatste stond tot diep in de Renaissance bij de Christelijke schrijvers in hoog aanzien. Zie Lynn Thorndike, A History of Magic and experimental science. — New York, 1929 - I. chap. X., p. 287 vv.

86 docht: deugt, van dogen: waarde hebben.

89 Ps. 1:3.

[p. 95]

tekstkritische noten

91 ⁹¹Heer, in dinen handen beveel ic minen gheest. Die vierde ma-92nier, hoe wi inden bloede Cristi verlost sijn, schijnt an, in-93dien dat die bloitstorting Cristi heeft ghelijc-wairdich ghe-94⁹⁴weest. Die apostol seit: dat alle pijn nader ewe werden in 95 bloede ghedelighet ende sonder bloetstorting en wert ghien 96 verghiffenisse verleent, als dat oude testament wel uutwijst. 97 Een drope bloits Cristi had ghenoech gheweest voir al die we-98relt scout, die ye was of ymmermeer wesen sel, want het was 99 alre saken onsculdich, want het was boven allen gueden wair-100[23d]dich, overmits dattet Gode verenicht was. Ende wanttet 101 die Vader ontfinc in also groten behaghen datmen niet lievers 102 en mochte doen te soene dan des Soens bloet te storten, daer-103¹⁰³om seit Paulus: Wi sijn ghestadicht an dat fundament des 104 ¹⁰⁴levens doir den bloede Cristi. Men leest in Historia Britonum, 105 dat doe die coninc een slot soude timmeren inden berch Chir, 106 wat die maetselaers des daechs leiden, dat verslan die aerde 107 des nachts. Die heydensche meysteren rieden, datmen weesen-108kinderen bloet storten soude in dat fundament ende het soude 109 vast bliven staen. Recht of dat onnosel bloet, dat God alleen 110 soude verantwoorden, niet en mochte versincken. Al dat wie

92 M an, indien lees: an dien,
94 H alle pene nader euwe warden.
98 H alle der w. scout dies ye was.
99 H dierwaerdigher.
102 H te soen en mochte doen.
103 H ghestedighet.
105 H cyr; maetselaers... verslan.

91 Ps. 30:6.

94 Hebr. 9:22.

103 Vgl. Eph. 2:20-21.

104 Historia Britonum. Ook in de inleiding van het Boek van Sidrac (Ed.: Dr. J. van Tol, blz. 26-38) wordt zeer uitvoerig de telkens op geheimzinnige wijze verijdelde torenbouw verhaald, maar van den raad ‘dat men weesenkinderen bloet storten soude in dat fundament’, wordt niet gesproken. Dr. van Tol meent, dat deze geschiedenis ongetwijfeld teruggaat op het verhaal van Vortigerns toren in de Historia Britonum van ‘Nennius’ en de Historia regum Britanniae van Geoffrey van Monmouth, ofschoon het niet waarschijnlijk is, dat de Sidrac-auteur juist die episode uit een dezer historiografieën heeft, maar men eerder kan aannemen, dat hij de aan ‘Robert de Boron’ toegeschreven proza-roman van Merlin als bron heeft gebruikt. Zie a.w. blz. XXXv. Of wordt hier misschien bedoeld de Gesta Britonum van den geheimzinnigen Dominicaan (Frà Luca Manelli?), die aartsbisschop was van Sira? - Vgl. Louis Gillet, Histoire artistique des Ordres mendiants, p. 158, die verwijst naar L. Dorez, Le Canzone delle Virtu et delle scienze di Bartolomeo di Bartolo da Bologna, - Bergamo 1904 - p. 57, 103. De Historia Britonum wordt ook geciteerd door Thomas van Cantimpré in De natura rerum.

[p. 96]

tekstkritische noten

111 vóór Cristus passie werckens begonnen, viel inden afgront van-112der hellen ende en mochte niet staen tot hope onser salicheit. 113 ¹¹³Als Paulus seit: Ghi sijt ghecomen totten middelaer des nu-114wen testaments ende totten besprenghen des bloits Ihesu, dat 115 bet spreect dan Abels bloet, (Glosa:) dat riep om wrake ende 116 dit om verghiffenisse. Die vijfte manier, die den verlossinghe 117 doer den bloede Cristi bewijst, scijnt an dien, dat die bloet-118stortinge Cristi ons seer ghenoechlic heeft gheweest. Aristoti-119les seit, dat ghelijcheit der complexien, die meest anden bloe-120de schinen, doet ghemeen pijn doghen ende bevoelen, als is 121 in pestilencien, daer die ghelijc van bloede meest bevanghen 122 werden [24a] ende daer die een vanden anderen ontfunct¹²² wert. 123 Oec waer een vrient ghewont inder hant of in anderen leden, 124 des vrients ghelike lit soude daer of siec worden. Paulus seit: 125 ¹²⁵Wi waren aleer vreemde vanden bloede Cristi, mer doe hi 126 onse sonden woude dreghen, doe creghen wi ghemeen bloet. 127 Men leset in Avicennen boecken¹²⁷, dat die kinderen crighen 128 somwijl siecten, dien ic hiet sprincvier¹²⁸, dat harde sorchlic 129 is, want quaemt om een lit, dat waer die doot. Mer men salft 130 die stede mit een menschen bloede, die te voren van dier siec-131ten bevanghen heeft gheweest. Aldus wast mit onsen heer Cris-132¹³²tus, die onse sonden ende crancheden der naturen an hem nam; 133 doe worden wi van sinen bloede ghesont, als Ysaias heeft ghe-134seit, dat dat sprincvuer om onse siel ende lijf inder hellen 135 niet ront om en quam.

136Die heilighe lerars hebben veel vriendeliker leer ende be-137dinghe hier gheset op die ghehuechnis des ghebenediden bloets 138 ons liefs Heren, dair ic wil sonderling sinte Dyonisius ghebet 139 van scriven, dat aldus wert intituliert: O, ghecruuste heer 140 Ihesu Criste, quets mijn hert mit dijnre passien, wonde mijn 141 siel mit dijn wonden ende drenc haren dorst mit dinen bloe-142de, beghiet mijn ghemoede, bestort daermede mijn ghedach-143ten, opdat waer ic mi keer, dat ic ghedencke wat ic ansie, dat

120 H ghemeen pijn bevoelen.
122 H ontfengt.
126 H draghen.
128 H een siecte waen ic heet sprincvier.

113 Hebr. 12:24.

122 die (een toegevoegd in hs.) vanden anderen ontfunct: aangestoken.

125 Eph. 2:12-13.

127 Avicennen boecken: Avicenna (980-1037) is de beroemde Arabische wijsgeer en arts.

128 sprincvier (niet bij V d.): koudvuur.

132 Is. 53:4-5.

[p. 97]

tekstkritische noten

144 mi dat schijn mit dinen bloede [24b] gheveruwet, opdat ic 145 gheheel dair in swemme, al in leve ende minne ende nym-146mermeer anders en soic noch en beghinne; datsi mi mijn 147 hoechste vroechde mitti te liden, mitti ghewont te warden, 148 mededoghen op di te draghen, recht of ic di daghelix saghe 149 dijn hete bloet voor mi storten ende uutghieten. Soe laet mi 150 al mijn aderen daer yeghen ontspringhen, al mijn sinnen te 151 samen indringhen, opdat ic in dijnre passien warde deelach-152tich ende meed verdien te ontfaen dijns vaderliken troosts. 153 Amen.

144 H ghevarwet.
145 H al in lieve ende minne.
149 H so laet, here,
151 H te samen in een dringhen; - H deelachtich ghevonden mede.
154 H Een sonderlinghe materi van die heilighe .V. wonden o.h.i. c.
155 H is aen vijf sprinc uutghedeylt... crucifixen.
163 H eenpaerliker stede-(ge, corr. in hs.) ghedacht.

Van den vijf open wonden ons Heren Ihesu.

155Dat heilighe bloit ons liefs Heren Ihesu Cristi is in vijf 156 spronghen uutghedeilt, diemen hieten vijf open wonden des 157 crucifixien¹⁵⁷, als één inder borsten, twee inden handen ende 158 ¹⁵⁸twee inden voeten. Van desen seit Paulus: Die vijf ghepren-159te wonden mijns heren Ihesu Cristi draghe ic in mijn lichaem. 160 Ende dat had hem drie edele crachten ghedaen, als naturen-161cracht, minne-cracht ende gheestscracht. Eerst so had die na-162turen-cracht die vijf wonden in sijnre herten ghewracht, doe 163 hi daerop ghekeert was mit eenpaerlike¹⁶³, stadighe ghedachten. 164 ^164-170Aristotiles seit, dat virtus estimativa, dat is die waenachtighe¹⁶⁴

157 crucifixien, lees: crucifixen.

158 Gal. 6:17.

163 eenpaerlike: aanhoudende.

164-170 Jacobus de Voragine, Sermo III de S. Francisco: Quinque enim fuerunt in corde ejus quae fucrunt causa stigmatum in ejus corpore: primum fuit vehemens imaginatio. Quod autem imaginatio imprimat patet per duo exempla quae ponit Hieronymus in glossa (Gen. 30). Unum est quod dum quaedam mulier Aethiopem peperisset et ex hoc suspecta haberetur, inventum est hoc sibi accidisse ex quadam imagine Aethiopis quam ipsa conspexit. Aliud exemplum est, quod cum quaedam mulier parentibus omnino dissimilem peperisset et ex hoc suspecta haberetur, inventum est quod talis imago in cubiculo habebatur. - Deze twee exempla heeft D.v.D. blijkbaar vermengd.

164 waenachtighe cracht (niet bij V d.): est virtus aestimativa, quae a forma acquisita intentiones elicit, quae sensu non percipiuntur, secundum quam ovis fugit lupum, et lupus miseretur suo filio... Haec virtus ponitur in prima parte mediae cellulae cerebri, quae calida est ex motu multi spiritus ad ipsam. – Aestimativa differt ab imaginatione, quoniam imaginatio solum retinet formas apprehensas per sensum communem, et ad imaginationem solum non sequitur affectus miseriae, vel tristitiae, vel fuga, vel insecutio. Ad aestimationem autem statim sequitur quodlibet istorum. Unde sicut intellectus practicus se habet ad speculativum, ita se habet aestimativa ad imaginativam, et propter hoc aestimativa non solum apprehensiva est, sed etiam motiva... (Comp. II, c. 38). Juist omdat de vis aestimativa met een gevoel van vreugde of leed, enz. gepaard gaat en tevens een beweegkracht is, ontstaan er ook veranderingen in het lichaam, wat door de verbeelding alleen niet geschieden kan. De vis aestimativa is eigenlijk waarde-gevoelende kracht. In het Winterstuc, c. 11, spreekt D.v.D. van ‘vermoeden’. Waen had in het mnl. nog niet de thans geldende bet., waarin ‘het bedriegelijke, misleidende’ op den voorgrond stond. Hier is 't meer: ‘het gevoelen, dat op geen bewijs gegrond is.’

[p. 98]

tekstkritische noten

165 cracht; dese leit haer celle boven inden breyn vanden hoofde 166 ende is van also wonderliker aert, datsi verwandelinge inden 167 lichaem maect an sulcken saken, daer si is opghekeert. Quin-¹⁶⁷ 168 talius seit, dat een vrou [24c] al moer-kinder waren die si 169 wan, om-datsi een moer in hoer slaepcamer had ghemaelt en-170^170-172de daerop docht. Men leest inder bibilen, dat Iacobs scape al-171sulcke lammeren wonnen, als si veruwe saghen inden dranck 172 van gheschilden roeden. Aldus schijntet dat die waning den 173 mensch veel wandeling in sijn lichaem pleecht te doen. Ende 174 aldus soe is menich heilich mensch an die punten der vijf 175 wonden ghecomen. Anderwarf soe had die minnecracht die 176 vijf wonden Cristi in sinte Paulus herte ghewrocht. Doe hise 177 mercte uut wat minnen si waren laten¹⁷⁷ printen, doe wart dat 178 minnen-beelt des crucifixen so inwendelic ghetoghen, dat dat 179 ghelijc is als een zeghel inden was ghebleven, want als sinte

165 H breyen.
167 H opghekeert. Sinte augustijn seit, dat een vrou al moerkinder wan... hadden ghemaelt... dacht.
172 H dat waninghe eens menschen wandelinghe.
176 H doe hise markede dat si uut minnen w.l. prenten.

167 Quintalius; H: Sinte Augustijn.

170-172 l.c. Tertium fuit vehemens admiratio; quod enim admiratio imprimat ostendit Augustinus contra Julianum adducens exemplum ovium Jacob, quod ex quadam admiratione virgarum foetus varios concipiebant.

177 laten met een onb. wijs kan in het mnl. ook in het passief worden omgezet. Toen hij bemerkte uit wat liefde deze wonden (Christus) waren ingeprent mogen worden, toen drong de liefdevoorstelling van het kruisbeeld zoo innig door in hem, dat de gelijkenis bleef als de zegelafdruk in de was. (V d. IV, 199. c).

[p. 99]

tekstkritische noten

180 Augustinus seit, soe is die minne een overformende cracht¹⁸⁰, 181 die wandeling doet, dat een also wert als die hi mint. Minstu 182 God, so bistu God, ende minstu aerd, soe bistu aerd, want du 183 dan niet en bistu van meerre waerden. Dairom seide die pro-184¹⁸⁴pheet den minnaren toe: ic heb gheseit, ghij sijt goden¹⁸⁴. Men 185 leest dat sinte Iacob om liefte wille op Cristo onsen heer soe 186 ghelijc wart. Barnardus seit: Dat strenghe leven, oetmoedighe¹⁸⁶ 187 laten, guedertieren inden afgront¹⁸⁷, vuerighe ghepeinse prin-188ten die minnen teiken der wonden Cristi inder ghelovigher 189 herten. Derdewarf soe had des gheests cracht die vijf wonden 190 Cristi in sinte Pouwels herte ghewrocht, doe die raeyen der 191 glorien Gods over hem ghestort warden, die hem to- [24d] 192 ghen inden derden hemel, daer hi hoorde verburghen woor-193den, die beelden in hem wrachten God-formelic, want in ghe-194scapen ghedaenten niet en is¹⁹³, dair si mede gheantwoort moghe 195 werden; die niement en <kennet> dan diese ontfangt. 196 Daerin openbairt werden vreemde wonder der geloven Cristi. 197 Als David seit: Onseker ende verburghen saken dijnre wijs-198heit hebstu mi gheopenbaert. Want hi siet die vijf wonden 199 Cristi in sinen gloriosen lichaem boven sonnenschijn lichten 200 ende blincken. Dair hi in verneemt Glosa der scrifturen, alse²⁰⁰

180 H een overformende cracht; M een overformer der crachten.
184 H Ic hebbe ghesproken, ghi sijn a. gode.
187 H goedertieren ingront, vierich ghepens prenten... ghelovighen harten.
193 H godeformelijc.
195 H niemant en kennet.
200 H daer (hi corr. in hs.) in verneemt gloze.

180 overformer (niet als subst. bij V d.) der crachten; een kracht die de vermogens veredelt. Men leze echter met H: een overformende (transformans) cracht; hier in de bet.: gelijk maken: een gelijkmakende kracht, die iemand verandert zoodat hij op zijn beminde gelijkt.

184 Leg. aur. p. 295: Frater quidem Domini (Jacobus) dicitur ex eo, quod simillimus sibi fuisse perhibetur, adeo ut plerique in eorum specie fallerentur; - Ps. 81:6.

184 ic heb gheseit, ghij sijt goden, corr. in hs.

186 oetmoedighe laten: nederig gedrag.

187 M goedertieren in den afgront, lees met H: goedertieren ingront (niet bij V d.): medelijdende inborst.

193 in ghescapen ghedaenten niet en is... werden, want onder de geschapen dingen is niets, dat daaraan beantwoordt.

200 Dair hi... dringhen: daarin ziet hij verklaringen der Schriftuur als zonnestralen door zijn geest en zinnen dringen.

[p. 100]

tekstkritische noten

201 raeyen der sonnen, doer sijn verstaen ende sinnen dringhen, 202 dair ic nu of segghen wil vijf ghetale der scoonre wonden Cris-²⁰²203ti vijf manieren.

204Die eerste sin is, hoe die vijf wonden ons Heren sijn ghe-205sont makende al die gheen, die arsedye hoorre zielen willen 206 begheren. Ende daerom sijn si inder scrifturen beteikent bi-207der piscinen, die onder den tempel stont, die vijf voirburchten 208 of poortaelkijns had, ende wie daer eerst in quam, als die 209 enghel Gods dat water beroerde, so wert hi ghesont van wat 210 siecte dat hi was begrepen²¹⁰. Dat water der piscinen is dat bloet 211 ons Heren Ihesu Cristi, dat hem in sijn vijf poortaelen uut-212²¹²deilt. Ezechiel seit: Ick²¹² sach een water vloeyen vander rech-213terzijd des tempels ende al werden si behouden, dair dat wa-214ter toecoemt. Die eerste poortael is Gods ghenade ende die 215 vloeyt uut der borsten; die ander is verghiffenisse der sonden 216 ende vloeyt uter [25a] wonde der luchterhant; die derde is 217 verlenen godliken weldaet ende die vloeyt uter wonde der 218 rechterhant; die vierde is onghenoechte op die aertsche lust 219 ende die vloeyt uut die wonde des luchteren voets; die vijfte 220 is ghenoechte op die godlike sake, ende die vloeyt uut die 221 wonde des rechteren voets.

222Die ander sin is, hoe dat die vijf wonden ons Heren sijn ont-223houdende ende verberghende, die voor den anxt ende ordel 224 ^224-242Gods scuwe²²⁴ ende vluchtich sijn, ende dairom sijn si inder

205 H aerzedie.
223 H ordel gods scuult.

202 daer ic... manier: waar ik nu van het vijftal van Christus' heerlijke wonden vijf beteekenissen wil mededeelen.

210 begrepen: aangetast.

212 Ezech. 47:1.

212 Ick (sach, corr. in hs.).

224-242 De wet van Mozes had zes van de Levieten-steden als vrijsteden aangewezen. Had iemand een mensch gedood, dan kon hij binnen het gebied dezer steden vluchten. Zijn zaak werd daarna door de rechters onderzocht. Was hij schuldig aan moord, dan werd hij met den dood gestraft; was zijn daad echter een onvrijwillige doodslag, dan kon hij veilig in de stad blijven wonen. Bij den dood van den regeerenden hooge-priester verloor de bloedwreker alle recht. (Num. 35:6-34). Deze vrijsteden werden door Josue aangewezen en, opdat alle bewoners van Kanaän van dit voorrecht gebruik zouden kunnen maken, over de verschillende deelen van het land verspreid. Ten W. van den Jordaan waren het Kades, Sichem en Hebron; oostelijk van den Jordaan: Bosor, Ramoth-Galaad en Gaulon. (Josue, 21).

224 scuwe (bij V d. schu en schuwel): beschroomd; - vluchtich: op de vlucht slaande.

[p. 101]

tekstkritische noten

225 scrifturen beteikent biden vijf vrie steden des toevluchts daer 226 een yghelic mensch van dootslaghe inden lande van Ysrahel 227 seker mochte in wonen totter tijt toe, dat die overste priester 228 was ghestorven, ende dan quam hi vri weder op sijn goet son-229der yements ansprec²²⁹, als in Yosue staet ghescreven. Dese vri-230heit maect ons dat salighe bloet Cristi, dat hem in vijf steden 231 hevet ghespreit. Die eerste stat heet Sychem, dat beduut: ver-232gheten alle wraken van scout onser misdaet. Ende dese stat 233 staet in die wonde der borsten Cristi. Die ander hiet: Ebron, 234 dat beduut een overliden alle beswaringe²³⁴; ende dese stat staet 235 in die wonde der rechterhant Cristi. Die derde hiet: Bozor, 236 dat beduut liden inden vleisch mit safticheit²³⁶; ende die stat 237 staet in die wonde der luchtelhant Cristi. Die vierde stat hiet: 238 <Ramoth>²³⁸, dat beduut een verheven antwoord mitten tei-239ken Gods; ende die stat [25b] staet in die wonde des rechte-240ren voets. Die vijfte hiet <Gaulon, dat beduut>²⁴⁰ een hope 241 vergaderde stene an sekerhede; ende dese stat staet in die 242 wonde des luchteren voets Cristi.

243^243-263Die derde sin is, hoe dat die vijf wonden ons Heren sijn 244 ons mit wapen starckelike uutreidende²⁴⁴ ieghens alle anstorm 245 des bosen gheests, ende daerom sijn si inder Scrifturen betei-246kent biden vijf blenckenden stenen, die David samende uter 247 torrenten ende stacse in sijn aesac²⁴⁷, dair hi Golyam den heiden 248 uutslingherende verwan, doe hise in sijn voorhooft warp den 249 enen opten anderen, als inden eersten Coninghenboeck is ghe-250screven. Dese slingher is dat heilighe cruce; die scoe²⁵⁰, daer

225 H vijf vrye steden toevluchtes, daer een nyeghelic.
229 H s. yemants aenspraec.
231 H die eerste stat hiet sythem.
235 H hiet bosor, dat bediet: benodich liden inden vleysch met saticheyt.
238 H Ramoch; M Namech.
240 HM Gaulon, dat bediet / beduut ontbr.
244 H uutreiden teghen alle anstorm.
246 H bleinckende steen.
247 H aessac.
248 H slingherende.

229 ansprec: aanspraak; zonder dat iemand daarop recht kan laten gelden.

234 overliden alle beswaringe: een stilzwijgend voorbijgaan van moeilijkheden, oneenigheden.

236 M: safticheit, lees met H: saticheit: kalmte.

238 M: Namech, lees: Ramoth.

240 Gaulon, dat beduut ontbr. in MH, hier ingevoegd volgens de beteekenis van het Hebreeuwsche woord.

243-263 I Kon. 17:40-49.

244 uutreiden: uitrusten.

247 aesac: spijszak, knapzak.

250 scoe: lederen zakje, waarin de steen wordt gelegd vóór het wegslingeren.

[p. 102]

tekstkritische noten

251 die stenen in legghen, is dat waerde lichaem ons Heren. Daer 252 die eerste stien in leit, als die anxt ende vrese ons Heren, die 253 veriaecht alle sonden, ende dese is inder wonde der borsten 254 ons Heren. Die ander is hoep ende toeverlaet te Gode, dat hi 255 ons boven macht niet en sel laten becoren, ende dese is inder 256 wonde der rechter hant Cristi. Die derde stien is geduldicheit 257 in liden, dat ons valt²⁵⁷, ende dese is in die wonde der luchter-258hant Cristi. Die vierde stien is langheduericheit inden dienste 259 ons Heren, ende dese <is> in die wonde des rechteren voets 260 Cristi. Die vijfte steen is eensomheit²⁶⁰ uter menschen gheruft 261 ende dese steen leit inder wonde des luchteren voets Cristi. 262 Die sijn Davids vijf stenen die den duvel Golyam van ons 263 doen²⁶³ wiken ende vlien [25c].

264^264-295Die vierde sin inden wonden Cristi is te verstaen, hoe datsi 265 mit hogen sinnen leren ende wisen: waer wijsheit ende sub-266tile conste²⁶⁶ in alle wercken ons levens te voeren, ende dair-267om sijn si inder Scriften beteikent biden vijf boecken des 268 ouden Testaments, dat Moyses, die propheet, inder woestinen 269 uten monde Gods had ghescreven, datmen mit offerden lams 270 bloit plach te besprenghen ende inder arcken Gods te huyden²⁷⁰ 271 ende te legghen, als in Deuteronomio staet ghescreven. Dit 272 boec is dat lichaem Cristi, dat inder arcken des cruus ghe²⁷²-

256 H luchterhant; M rechterhant is beter.
257 H ons opvalt... rechter; M luchter.
260 H eensaemheit uut d.m. gheruchte... des slinkeren voets.
262 H Ende dit... Golyad van ons doen.
269 H dat men met den gheofferden lammes bloede... huden.
272 H des cruces ghehemelt was; M ghemelt.

257 valt: overkomt.

260 eensomheit (niet bij V d. wel in Handwdb.): afzondering. Het gewone woord in 't mndl. hiervoor was eenlijc, eenlijcheit. - afzondering uit het menschelijk rumoer.

263 M: daet, lees met H: doen.

264-295 Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri en Deuteronomium vormen den Pentateuch of de vijf boeken van Mozes, die door de Joden Thora (wet) wordt genoemd. Dat de Pentateuch in den Verbondsark bewaard werd, staat niet in den Bijbel. Deze bevatte alleen de steenen tafelen, waarop God zelf zijn geboden gegrift had. In enkele gevallen werd de Ark met het bloed der zoenoffers besprenkeld. Vgl. Speculum humanae salvationis (ed. Lutz. Perdrizet) cap. 10, vs 41: Arca testamenti etiam librum legis continebat.

266 M: conste (is geschrapt); - voeren: beoefenen.

270 huyden: verbergen.

272 M: ghemelt, lees met H: ghehemelt: weggeborgen.

[p. 103]

tekstkritische noten

273<he>-melt was ende mitten reynen onnoselen lams bloet 274 beronnen was. Daer dat eerste boec hiet Genesis, dat beduut 275 een ghewonnen gheslachte, want wi inden water ende inden 276 Gheest sijn ghewonnen ende weder gheboren; ende dit boec 277 is ghescreven in die wonde der borsten Cristi. Dat ander boeck 278 hiet Exodus, dat beduut die uutganc der kinder van Ysrahel, 279 want wi uut Egypten der verdoemenis sijn gheleit in dat lant 280 van beloften des ewichs levens; ende dit boec leit in die 281 wonde der rechterhant Cristi. Dat derde boeck hiet Leviticus, 282 dat beduut verkiesing der offer ende der dieneren Gods, want 283 wi inder ewen gheleert werden hem te dienen; ende dit boeck 284 staet indie wonde der luchter hant Cristi ghescreven. Dat vier-285de boec hiet Numerus, dat beduut een uuttelling, want God 286 die kinder van Ysrahel tot meni- [25d] ghen saken uutlas, als 287 te striden, als te dienste, als te berechten die ghemeenheit. 288 Aldus sijn si den voeten Gods ghetelt te volghen; ende dit 289 boec staet in die wonde des rechten voets Cristi. Dat vijfte 290 boec hiet Deuteronomium²⁹⁰, dat beduut een uutscicking der sa-291ken, diemen onthouden sel ende voor die voeten Gods gheho-292ghen, als sijn weldaet die wi van hem hebben ontfanghen, 293 hem te liever te crighen; ende dit boec is in die wonde des 294 luchteren voets Cristi ghescreven. Dit sijn die vijf boecken 295 der ewen, die ons boeren te leren ende te lesen.

296^296-333Die vijfte sin in die wonden ons heren Ihesu Cristi is,

276 H ghewonnen ende (weder ontbr.) gheboren.
282 H dienre.
291 H voer die goede gods g.
295 H behoren.

290 Deuteronomius, lees Deuteronomium.

296-333 De vergelijking van de vijf wonden van Christus ‘biden vijf vloeden des aertschen paradijs’ vinden we ook in Maerlants gedicht: Van ons Heren wonden. Ook daar vloeit uit de wonde der rechterhand de Phison, uit die van de linkerhand de Gyon, uit de zijdewonde de ‘fonteine van den paradise, daer vier rivieren uut van prise lopen’, uit de wonde van den rechtervoet de Tigris, van den linkervoet de Eufraat. In de Tafel beschouwt de schrijver eerst de zijdewonde. Door Verwijs is de vierde strofe (van C) in overeenstemming met een der beide Lat. teksten tot de zesde gemaakt, zoodat nu ook daar de zijdewonde, waaruit de andere stroomen ontspringen als uit een fontein, zeer logisch vooropstaat, - maar de andere Lat. tekst heeft dezelfde volgorde, als al de mnl. hss. en het door Verdam in Tijdschr. 14. blz. 98 gepubliceerde gedicht. Ook in den Lekenspieghel I, c. 21, 103 worden de paradijsrivieren met de wonden van Christus vergeleken, doch het thema wordt geheel anders uitgewerkt. Vgl. Franck-Verdam, J. van Maerlant's Strophische Gedichten, blz. LXVII en 113-119 en 201.

[p. 104]

tekstkritische noten

297 hoe datsi den acker ende hof onser herten overvloeyen ende 298 dien vuchtighen, datsi vruchtbarich in gheesteliken duechden 299 werden. Ende daerom sijn si inder Scrifturen beteikent biden 300 vijf vloeden des aertschen paradijs, die uter stede van weelden 301 ontspringhen ende alle dat aertrijck bevuchtighen, als inder eer-302sten boick der bibilen Genesis staet ghescreven. Welcke fonteyne, 303 moeder van allen wateren, is die springhende borst Ihesu Cris-304ti, dair te hant niet alleen water, mer oec bloet uutvloeyt. 305 Dit is die trane ende drope, dair alle vruchtbarighe herten in-306den ghelove hem vervroechden. Die eerste vloet hiet Phison, 307 dat beduut een vergadert hope, om- [26a] dat hi hem in tien 308 vloeden deilt. Alsulcken fonteyn is die wonde der rechterhant 309 Cristi, die die tien gheboden ons gaf, dat wi in onser ewe in 310 vloeyen³⁰⁹ ende baden mit heilighen natte vucht gueder wercken. 311 Die ander vloit hiet Gyon of Nilus, dat bedudet een adem-312tocht der aerden, want hi is seer dick ende volle vets slijms 313 ende plecht dat lant van Egypten te missen³¹³, als hi overvloeyt; 314 anders soudt alle dorre wesen. Alsulcken vloet is die wonde 315 der luchterhant Cristi, die ons opdracht³¹⁵ verleent van inniche-316den ons herten grondes ende versoetet mit sinen vetten gheest 317 der ghenaden ende gheestelics troosts. Die derde vloet hiet 318 Tigris om des sneldiers wil, dat oec tigris hiet, dat vlieghende 319 loopt. Alsulcken vloet is die wonde des rechteren voets Cristi, 320 die ons verlanghen ghift ten rijc des ewichs levens, dat wi ons 321 soe seer vorderen, dat alle ghenuecht der werlt gheen hinder 322 en can wesen. Die vierde vloet hiet Eufrates, dat beduut vrucht-323barich, want hi loept doer Caldeen, dair Abraham die patri-324arche of was, ende maect dat lant so edelikcn vruchtbarich, 325 dat sijns325 ghelijc in coorne, in gheboemte ende in crude niet

301 H den bevuchtighen, dat wi.
302 H eersten bouke der bybelen.
306 H van hem v.
309 H gaf, daer wi in onser euwe... nate vuchte.
313 H te messchen, als hi overloopt.
316 H ons harten gront.
318 H dat oec also heet.
323 H patriark of was.
325 H in coorn, in boemte ende crude... joseph.

309 dat wi in onser ewe in vloeyen: opdat wij in onze wet overvloed hebben, zwemmen.

313 missen: bemesten.

315 opdracht: opgehoogde grond; d.i. hier: vermeerdering schenkt.325 sijns (ghelijc, in margine van hs. toegevoegd).

[p. 105]

tekstkritische noten

326 veel en is, als Iosephus seit. Alsulcken vloet is die wonde des 327 luchteren voets Cristi, dat wi in Cristus ghelove leven mit 328 sulcke duechdeliken wercken, die Gode aennemelic sijn [26b] 329 ende ontfanckelic ende ons verdientlic totter salicheit des 330 ewichs levens, welcke wercken staen in guede ghedachten, in 331 gueden woorden ende in gueder handeling ende oeffening. Al-332dus schinen die edele vier fonteinen der weelden, die uuter 333 ghecruuster borsten Cristi vloeyen.

334Ghebedinghe. Die heilighe hebben veel suverliker sinnen 335 gheseit vanden lieven vijf wonden ons liefs heren Ihesu Cristi 336 ende menen, dat daer grote verburghen Gods wonder crachten 337 in ghehouden werden den ghenen diese ghedencken ende die-338nen mit innigher oeffening des daghes, van welcken alle neem 339 ^339-354ic een dat in Stimulo amoris ghescreven staet, dat is inden 340 boeck vanden prekel der minnen, die seit aldus: Du alre gue-341dertierenste heer ende lieflicste vrient, inder minnen raem 342 des cruus ghespannen ende uutghewracht mit vijf teikenen 343 sonderlinghes wonders, dair alle liefhebbende herten ghe-344noecht is in te verwonderen, want die meninghe hore formen 345 niement anders en can verstaen noch bedencken, soe verleen 346 mi, hogher meester, consten-<aer> alle<r> minnen 347 werck³⁴⁶, dat die in mi geprentet werden in ewigher ghehuech-348nisse dijns arbeits dattu an mi hebste bewijst, ende in gheli-349kenisse dijns beelts dat den Vader wel behaecht ende ic nym-350mermerc en vergheet, ende in behoedin- [26c] ghe alre scade 351 die mi laghen, opdat ic in dinen ghesmiede di warde ghepre-

328 H aenminlic sijn ende ontfanghelijc en ons (verdientlic ontbr.) toe der s... in goeden ghedenken... offeninghe.
334 H zinnen ende gebedingen ghesat.
343 H harten ghenouch is te v.
345 H so verleen mi, hogher meester, constenaer aller minnen werke.
349 H beildes; - H ickes nummer en verghete.
351 H ghesmide di warde presentiert.

339-354 In Stimulo amoris. Stimulis amoris is een tractaat in drie deelen ten onrechte aan den H. Bonaventura. toegeschreven. Daarin staat een gebed (Pars III, c. XV), dat begint met deze woorden: ‘O Domine Jesu Christe, o vere amice, o amantissime Sponse...’, maar de verdere inhoud is geheel verschillend van wat in de Tafel staat.

346 M: hogher meesters consten. Daer alle minnen werck, lees met H: hogher meester, constenaer aller minnen werke.

[p. 106]

tekstkritische noten

352sentiert ende in dinen wapen ghevonden zeghevechtich ander 353 cronen der glorien, di van allen gheesten si ghelooft ende ghe-354eert. Amen.

352 H in die c.d.g.
357 H leerrer segghen; R leres spreken; - HR dach dat.
359 H nighelic; MR yghelic.
362 H der godliken woorden; R = M; - H heden; R = M.
364 H daer bedarfmen goeds troostes wel; R daer behovet men godliken troests wel.
366 H best te behouden; R nauwe ende best tonthouden.
367 R in s.l. eynde sijns levens.

^355-498Vanden seven woorden die Cristus inden cruus heeft ghesproken mit <wonderteiken>.

357Die heilighe lerars seggen, dat op dien dach onse heer Ihesus 358 inden cruus stoet, gheschieden seven wonderteiken tot allen 359 woorden, die hi sprac inden cruce, want een yghelic woort is 360 mit sonderlingher godliker duecht begaeft ieghen een vanden 361 seven dootliken sonden, die verdreven warden doer die cracht 362 ³⁶²des godliken woorde. Hierom seit David: Ist dat ghi huden 363 sijn stemme hoort, soe en wilt iu herte niet verharden, mer 364 verwecken³⁶⁴. Want dair vrient van vrient sceiden wil, daer be-365hoeftmen Gods troost wel ende die woorden, die dan ghespro-366ken werden, plechtmen best te onthouden. Hierom soude onse 367 heer Ihesus in sinen leste spreken seven corte woorden, hoghe

355-498 De hoofdgedachte van deze beschouwingen vinden we terug in Comp. IV, c. 21; alleen verbindt de Tafel de les uit het zevende kruiswoord met het zesde, terwijl daar aan het laatste een andere verklaring wordt gegeven. Per primun docemur injurias dimittere; per secundum petentes exaudire; per tertium parentes honorare; per quartum salutem nostram desiderare; per quintum ad Deum in necessitatibus clamare; per sextum auxilium nostrum in Deo ponere; per septimum vitam nostram fine debito consummare. - Lud. II, c. 63, n^o 47 stemt bij den uitleg van het zesde kruiswoord met de Tafel overeen: Per hoc verbum sextum docemur poenitentiam inchoatam consummare et vitam nostram fine debito terminare. Bij het zevende kruiswoord lezen we in Lud. II, c. 64, n^o 4: Christus in angustia mortis voce alta clamans ad Patrem et commendans ei spiritum suum, reliquit nobis exemplum... perfectae fiduciae paternae defensionis; per hoc enim quod in manus Patris coelestis homo spiritum suum commendat, securus esse debet quod divina virtute ab incursu malignorum spirituum defensatur. - Ook hier heeft D.v.D. dus naast het Comp. het Vita van Lud. gebruikt.

362 Ps. 94:8.

364 verwecken: opwekken. Tegenover verharden past beter verweken: verteederen, vermurwen.

[p. 107]

tekstkritische noten

368 van verstaen, groot van crachten, ghenuechlic te ghedeneken, 369 want si in duechden ieghen sonde mit wonderteiken ghescien, 370 als wi noch wel sullen sien.

371Dat eerste woort, dat Ihesus inden cruus sprac, was doemen 372 nederleiden ende sijn handen ende voeten naghelden. In dier 373 pinen ende wee dede hi op sinen mont ende seide biddende 374 ³⁷⁴aldus: Vader, verghif hem, die in minen do- [26d] de scul-375dich sijn ende doen mi dese zware pijn, want si niet en weten, 376 wat si doen. Dit was een woort der groter guedertierenheit, 377 dair wi in gheleert werden haet ende nijt of wrake uut onser 378 ³⁷⁸herten te laten ende alle misdaet te vergheven. Als Paulus seit: 379 doemen hem lasterde, en dreichde hi niement, mer hi bat voor 380 die sondaren, die hem cruusten, (Glosa:) niet alleen voor die-381gheen, die hem doe misdeden, mer die noch smadeliken mit 382 vloecken, zweren, bedrieghen, valscheit, blasphemie anderwarf 383 ^383-385crucen souden. Egeseppus³⁸³ seit, dat in dier stont, dat onse heer 384 Ihesus dese woorden sprac, werden bekeert dertich hondert 385 menschen. Dair quam die baet³⁸⁵ weder in vanden verlies dat

368 HR ghenuechike (R ghenoechliken) t.g. (R dencken); M ghe-meenlic.
370 R segghen sullen.
371 R doe men leider s.h.
379 H doe men lachterde met sonden beseyde; R doe men hem lasterden ende mit sonden beseiden.
382 HR anderwarf (R werf) erucen (souden ontbr.).
384 R drie dusent menschen.

374 Luc. 23:34.

378 Paulus, lees: (I) Petrus, (2:23).

383-385 Lud. II, c. 63, n^o 28: Nec frustra - secundum Bedam - oravit, sed eis qui post eius Passionem crediderunt, impetravit; unde dicitur in Aetibus quod conversi sunt una die tria millia, et alia die quinque millia: nec dubium quin hoc provenerit ex virtute hujus orationis Christi. - Lutz et Perdrizet in hun uitgave van het Speculum humanae salvationis meenen (I, p. 213), dat Ludolphus 't eerst verband heeft gelegd tusschen het eerste kruiswoord van Christus en de bekeering van Hand. 2:41, maar de Tafel ontleent deze beschouwing aan de Πέντε ὐπομυήματα van Hegesippus † ± 190. Ook in de Vitis mystica, door Migne P.L. t. 184 onder de werken van S. Bernardus geplaatst, ofschoon het in korteren vorm aan St. Bonaventura moet worden toegeschreven, lezen we col. 656: Et exauditus fuit (Jesus) cum ad praedicationem Petri uno die tria millia... eorum, qui in necem Domini acclamaverunt, sunt conversi.

383 Egeseppus: Hegesippus, een kerkelijk geschiedschrijver, wiens werk ten deele in de Historia ecclesiastica van Eusebius bewaard bleef.

385 baet: herstel, vergoeding.

[p. 108]

tekstkritische noten

386 ^386-388Iudas hadde ghedaen. Men leest dat een mensch vergaf opten 387 gueden Vridach enen dootslach ende dat crucifixe dat neichde 388 tot hem, doe hi inder kercken quam. Voort soe ghesciede dat 389 teiken. Doe onse heer Ihesus sprac dese woorde spleten ende 390 bersten die stene. Want het was billix: doe si vernamen dat 391 hoir scepper in handen ende in voeten was ghespalden³⁹¹, wou-392den si mit hem ghelijc werden, opdat wi des exempels souden 393 ons beteren in vergheven ende mededoghen.

394(.II. verbum) Dat ander woort was, doe die mordenaer bat, 395 hi sijnre ghedencken woude, als hi quam in sijn rijc, ant-396woorde Ihesus ende seide aldus: Ic seg die voer waer: huden 397 selstu mit mi [27a] wesen int paradijs. Dit was een woort der 398 groter mildicheit ende voldoen. dair wi in gheleert werden, 399 ³⁹⁹hoe wi ieghens die giericheit alle den ghenen sellen twidighen³⁹⁹ 400 ende gheven, die van <ons> behoefteliken bidden. Als 401 Salomon seit: hebstu veel so selstu veel mede gheven ende 402 deylen; (Glosa:) dit en is niet alleen van Gode gheleert, mer 403 het is der menschen edelheit ingheboren. Dese stemme ende 404 dit woort hoorde die helle, die soe ghierich was, dat mense 405 niet versaden en mocht. Die gaf nu over dat hoir toe behoorde 406 ⁴⁰⁶van recht als des mordenaers siel ende die ander, die si had-407den langhe iaren ghehouden.

408(.III. verbum). Dat derde woort was, doe die suete moeder 409 Ihesu stont in soe groten iammer; ontfermende <hi> hem 410 over haer ende seide, dat sinte Iohan haer kint waer ende si

390 H borsten; R spleten.
391 H gespleten; R gespouwen.
394 HR badt.
398 M voldoen; HR weldoens.
399 R teghens... sullen deilen ende gheven; H = M; HR die van ons.
406 HR des moerdenaers s. M den m.s.
409 H ontbarmde hem; R ontfermde hi hem.

386-388 Hier wordt wel gedoeld op den H. Joannes Gualbertus, † 1073, van wien we op 12 Juli in de Brevier lezen: Dum patri obsequens rem militarem sequitur, Ugo, unicus ejus frater, occiditur a consanguineo: quem cum solum et inermem sancto Parasceves die Joannes armis ac militibus stipatus obvium haberet, ubi neuter alterum poterat declinare, ob sanctae Crucis reverentiam, quam homicida supplex, mortem jamjam subiturus, brachiis signabat, vitam ei clementer indulget.

391 spalden: oostmnl., H: gespleten, R: gespouwen.

399 Luc. 23:42-43.

399 twidighen (niet bij V d), maar wel: twiden naast het mhd. zwiden gezwidigen: verhooren (vooral oostmnl.).

406 Salomon, lees: Tobias (4:9).

[p. 109]

tekstkritische noten

411 soude wesen sijn moeder ende hi weder hoir behoeder. Dit was 412 een woort groter orbaer⁴¹² tucht, daer men die ouders in be-413sorcht ieghen die sonden der ondancsamicheit, die niet be-414⁴¹⁴denct, dat wi van onsen ouderen lijf hebben, leven, onthout, 415 sin⁴¹⁵, const, ghelove, ende al, des wi ons verbliden moghen. 416 God, onse heer, die heeftet alle menschen gheboden hoor 417 ouders te eren ende te besorghen, dat hi self in dese woorden 418 ⁴¹⁸woude vervollen. Wie dit doen, pleghen langhe ghesont lijfs 419 mit gheluc op aertrijc te wesen. Dese stemme ende dit woort 420 hoorden [27b] die doden, die doe verresen totten teiken, dat 421 dit ghebot ghift dat leven niet alleen in deser tijt, als ic heb 422 gheseit, mer oec inder ewicheit, dair meer nuts an leit.

423(.IIII. verbum). Dat vierde woort was, doe die doot ter 424 herten quam ende sijn bloit beran⁴²⁴ in sijnre borsten, dat hi 425 ⁴²⁵seide: Mi beghint te dorsten. Dit was een woort herteliker be-426gheerten tegen die onghevoelicheit⁴²⁶, dat een menschelic herte 427 gheen lust noch minne en draecht om sijnre salicheit. Die 428 scrift seit, dat Ihesus niet alleen dorst en had in sinen bloede, 429 mer begheert <droech> voir ons, dat wi creghen die ewighe⁴²⁹ 430 gueden. Aldus soude ons dorsten nader duecht, nader eren 431 Gods, na rechtveerdighen wercken, na dat ewighe leven. Soe 432 ⁴³²soude onse Heer ten ionxsten daghen segghen: Mi heeft ghe-433dorst ende ghi hebt mi ghelaeft. Coemt en drinct den wijn, 434 dien ic iu ghemengt heb. Die glose seit: dat is, ghebruuct die 435 Godheit mitter menscheit. Dese stemme ende dit woort: hoor-

412 HR eerbaerre tucht.
413 H ondancnamicheit; R ondancbareheit.
415 HR const, M cost.
416 HR hoer, haer; M voor.
420 H ten t.; R tot enen t.
422 R daer ons meerre profijts an leit.
423 R heeft het 4e en 5e woord van HM verwisseld.
424 H beran ende dorre wart in siner borsten; R beronnen ende dorre wort in sijnre bursten.
426 H tieghen die onghevoelicheit; R teghen die onbevolicheit; M tegen die onghenoechlicheit; HR dat een mensche.
429 H maer begheerte drouch; R mer begeerde droech; M mer mit begheert drovich.

412 M: orbaer: nuttige; H: eerbaerre: edele; tocht: gedrag, zede.

414 Joes, 19:26-27.

415 sin: oordeel, verstand; - M: cost, H: const: kennis, bekwaamheid.

418 vgl. Exod. 19:12.

424 beran: van berinnen: stolten.

425 Joes. 19:28.

426 onghenoechlicheit: tegenzin; H: onghevoelicheit. Zie ook R.

429 M mer mit begheert drovich voir. ons, lees met H: mer begheerte drouch voir ons: verlangen koesterde ten behoeve van (in de plaats van) ons.

432 Matth. 25:35; Prov. 9:5.

[p. 110]

tekstkritische noten

436den die dode graven, die hem op deden, recht of si segghen 437 wouden: God dorstet naden menschen, dairom willen wi ons 438 opdoen, datsi te leven verrisen.

439(.V. verbum). Dat vijfte woort was, doe hi in sijnre ellende 440 ⁴⁴⁰stont des cruus mit veel iammers ende seide aldus: Mijn Heer, 441 mijn God, hoe hebstu mi aldus ghelaten. Dit was een woort 442 groter voordachticheit⁴⁴², dat wi in allen noden hilpe ende 443 troost an Gode suecken sellen ende bidden, want hem sonder-444linghe sorghe is van onsen [27c] weghen⁴⁴⁴. Dit is een lesse 445 ieghen die mistroestighen, die an Gode gheen ghelove en heb-446ben. Dat veronwaert⁴⁴⁶ Gode al te seer, want het gaet ieghen 447 ⁴⁴⁷sijn godlike aert. Dair Paulus of seit, dat hi is een vader veelre 448 ontfermherticheden ende een God alles troosts, die ons troostet 449 in al onse liden, ende dairom soe moghen wi ons tot hem in 450 al onsen noden te bet betrouwen. Dese woorden ende stemme 451 hoorde die sonne ende die maen ende begaven⁴⁵¹ haren schijn 452 of si segghen wouden: wi trecken roucleder an om dinen wil, 453 van medeliden dijns iammers. Die sonne wert duuster, of si 454 had enen sac⁴⁵⁴ anghedaen ende die maen stont al bloedich. Die 455 ⁴⁵⁵propheet seit, dat die enghelen des vreden screiden bitterli-456ken.

457(.VI.) verbum). Dat seste voort was: het is volbrocht, of 458 ⁴⁵⁸hi segghen woude: mijn werc, dat mi mijn Vader had be-459volen, heb ic volbrocht; alle scult der menschen heb ick mit 460 mijn bloede betaelt, wel gherekent ende ghequijt ende van 461 al onwaerde⁴⁶¹ mijns Vaders heb ic se ghesoent. Ende dairin is 462 alle ewe, testament, propheten besloten ende vervolt. Dit was

437 H Gode dorstet n.d.m.
441 H hoe hebste mi dus verlaten.
443 H souken sellen.
448 H ontfarmehartichede; R ontfermherticheit.
450 H te bat; R vertrouwen.
452 R rouwighe cleder.
454 R sack ommeghedaen.
457 A volmaket; R volmaect.
459 H hebbe ic vollen bracht; R heb ic volbrochtet.
462 H ewe ende prophecie; R ewe des testaments ende prophecien ghesloten ende vervolt.

440 Matth. 27:46.

442 voordachticheit: overleg, bedachtzaamheid. ‘Overleg’ schijnt de beste vertaling van Voc. Cop.: premeditatio.

444 van onsen weghe: onzerzijds. Men zou hier eer verwachten: om onsen wille.

446 veronwaert: minacht.

447 II Cor. 1:3-4.

451 begaven: opgeven.

454 sac: boetekleed.

455 Isaias 33:7.

458 Joes. 19:30.

461 onwaerde: toorn.

[p. 111]

tekstkritische noten

463 een woort groter volcomenheit teghen die gheen, die onnut-464teliken hoir leven toe-brenghen ende niet in salighen einde en 465 sluten. Daer nochtan alle werc, leven ende sin moet anstaen, 466 dat een segghen mocht, als Cristus sprack: Vader, ic danc 467 di, ic heb dat werke volhrocht dattu mi bevaelste te doen; nu 468 coem ic totti mijn [27d] loon te ontfaen, (Glosa:) Di selve, 469 ⁴⁶⁹dattu gheloeft hebste te gheven alden ghenen, die dijn wil 470 doen. Dese stemme hoorde die aerde, die scuddende wart ende 471 beefde tot een teiken, datsi gaern alle menschen totten dienste 472 ⁴⁷²Gods woude verwecken⁴⁷². Als Paulus seit: staet op alle ghi die 473 slapen (Glosa:) in versumen deser saligher tijt der ghenaden, 474 daer wi in wercken souden een spijs, die niet en verghinghe, 475 mer die bleve in dat ewighe leven.

476(.VII. verbum). Dat sevende woort was, doe hi vander tijt 477 woude sceiden, riep hi mit luder stemmen ende mit tranen: 478 ⁴⁷⁸Vader, in dinen handen beveel ic minen gheest. Ende hi 479 zijchde ende neichde mitten hoofde ende gaf den adem⁴⁷⁹. Dit 480 was een woort groter sekerheit, dat een inden handen sijns 481 Vaders scheit. Wie daer in is, die is seker, die is costelic ende 482 duerbair, die is alle tijt Gode ieghenwoirdich. Daerom in sinen 483 handen te wesen leit alle die macht⁴⁸³. Dit is een woort, dat die 484 verdoemenisse ende den ewighen doot heeft vermoort, want hi 485 nimmermeer en blijft verloren, die in Gods handen wert ghe-486vonden. Dese stemme hoorde die ommehanc⁴⁸⁶ des tempels, die 487 scoirde van boven tot beneden, recht of si segghen wouden: 488 dat hert scoort des Heren des tempels, in dien ic hanghe;

463 H groter vollencomenheit; R groter volmaectheit.
470 HR ende bevende.
472 R verwrecken.
473 HR versumen; M versinnen; R deser salicheit ende t.
479 R Ende hi neyde mitten hovede.
481 H des vader sceyt; R des vaders vant heeuscheit (wellicht uit: van heen scheit).
483 H leecht al die macht; R te wesen bevolen, leit.
488 H des tempels den ic behanghe, ende daer om so sal ic breken ende laten ondecken, schinen openbaer ende sien hoe; R dat harte des heren scoert des tempels omme- (ganc: is corr. in hs.), dien ic behanghe. Daerom sal ic breken ende laten ontdecken ende schinen ende openbare werden ende maken waerachtighe ghenade, daer waerheit heeft in gheweest, die tot noch toe heeft verburghen geweest.

469 Joes, 17:4.

472 Eph. 5:14.

472 verwecken: opwekken.

478 Luc. 23:46.

479 gaf den adem: gaf den geest.

483 leit alle die macht: is alle belang gelegen; is een zaak van het hoogste belang.

486 ommehanc: omhangsel; gewoonlijk: voorhangsel.

[p. 112]

tekstkritische noten

489 dair om sel ic scoeren ende breken ende laten ondecken ende 490 schinen openbaer⁴⁹⁰, waer ghenade <ende> waerheit heeft in 491 gheweest, die tot deser tijt toe verburghen heeft gheweest. 492 [28a] Sinte Bernairt seit: In vijf steden heb ic dijn ontferm-493herticheit sien bliken; blidelic is mi die tijt, daer mi dat seil 494 ende decsel van minen oghen is ghenomen ende sie, hoe ghe-495nadeliken mi heeft verlost God der waerheit, dair alder 496 gheesten salicheit an steit. Aldus soe heb ic cortelic over ghe-497lopen⁴⁹⁶ die lieve heilighe woorden, die Cristus inden cruus heeft 498 ghesproken.

499Die lieve heilighen hebben veel suverliker sinnen⁴⁹⁹ ende ghe-500bedinge gheset vanden seven hoghen godliken woorden, die 501 Cristus inden cruce heeft ghesproken, ende willen segghen dat 502 dair sonderlinghe verburghen Gods wonder in gheleghen is 503 den-ghenen, die se bedencken⁵⁰³. Van welcken al neme ic een, 504 diemen in veel steden den eersamighen Beda toe scrijft, ende 505 seit, dat soe wie dat se daghelix hilde op sijn knien, onghe-506biecht noch onghemonicht⁵⁰⁶ ende soude hi niet van aertryc scei-507^507-540den. — Du Heer Ihesu Criste, al dair du inden cruce hencste

496 H Saelde an stept; R salicheit aen staet.
503 R diese daghelix bedencken.
505 R leest op sijn knye.
506 R eertrijcken.
507 H hinghes.

490 schinen openbaer: openlijk doen blijken.

496 overghelopen: doorloopen.

499 sinnen: beteekenissen.

503 bedencken: overwegen.

506 onghemonicht: zonder de H. Teerspijze ontvangen te hebben.

507-540 S. Beda (Migne, P.L. 94. col. 561): Domine Jesu Christe Fili Dei vivi, qui septem verba ultimo vitae tuae in cruce pendens dixisti, ut semper illa sanctissima verba in memoria habeamus, rogo te per virtutem illorum septem verborum, ut mihi parcas et indulgeas, quidquid peccavi et commisi per septem peccata mortalia, vel ex eis procedentia... Sicut tu dixisti: Pater ignosce crucifigentibus me, fac ut ego amore tuo parcam cunctis mihi mala facientibus; et sicut tu dixisti matri tuae: Mulier, ecce filius tuus, deinde dixisti discipulo tuo: Ecce mater tua, fac ut matri tuae me societ amor tuus et charitas vera; et sicut tu dixisti latroni: Hodie mecum eris in paradiso, fac me ita vivum, ut in hora mortis dicas mihi: Hodie mecum eris in paradiso. Et sicut dixisti: Heli, Heli, Lamma Sabachtani, hoc est: Deus meus, Deus meus, ut quid dereliquisti me, fac me dicere in omni tempore angustiae et tribulationis meae: Pater mi Domine, miserere mihi peccatori... Et sicut tu dixisti: Sitio, scilicet salutem animarum sanctarum, quae in limbo erant, adventum tuum exspectantium, fac ut ego semper sitiam te diligere... et ut toto corde desiderem te. Et sicut tu dixisti: Pater, in manus tuas commendo spiritum meum, fac ut in hora mortis meae perfecte et libere possim dicere tibi: Pater in manus tuas commendo spiritum meum... Et sicut tu dixisti: Consummatum est, quod significat et dolores, quos pro nobis miseris peccatoribus susceperas, jam finiri, fac ut in egressu animae meae audire valeam illam dulcissimam vocem tuam: Veni, anima mea dilecta, quia jam disposui penurias tuas consummare; veni, ut mecum conscendas cum sanctis et electis meis in regno meo epulari, jocundari, et commorari per infinita saecula saeculorum. Amen.

[p. 113]

tekstkritische noten

508 inden lesten daghe dijns levens, spraecstu seven woorden, die 509 du woudste, dat wi in onser ghedachten hielden, ic bidde di 510 doer die cracht der heiligher woorden, dattu mi vergheveste 511 ende quijt laetste, wat ic ghesondicht hebbe in den seven doot-512liken sonden ende in allen anderen wercken, die daer van 513 comen moghen. Eerst daer du spreecste: Vader, verghif den 514 ghenen, die mi crucen, soe verleen mi, dat ic in dier duldi-515cheit⁵¹⁴ spaer ende vergheef alden ghenen, die mi misdoen. Voirt 516 [28b] alstu seitste totten mordenaer: Huden selstu mit mi 517 wesen inden paradijs, soe ghif soe te leven, dattu in die ure 518 mijns doots spreecste: Huden selstu mit mi wesen inden para-519dijs ende inden hemel. Voort alstu seidste dijnre moeder toe: 520 Sich hier dijn kint, ende Iohannes, dijn iongher: Sich hier 521 dijn moeder, soe ghif mi, dat mi dijn minne mit dijnre moe-522der soe verselle⁵²², datsi van mi tot di spreke: Sich hier mijn 523 kint, dattu mi hebste bevolen. Voirt alstu seidste: Mijn Heer 524 mijn God, hoe hebstu mi dus ghelaten, so ghif mi in allen 525 tiden mijns lidens ende vresen di mit ghetrouwen an te roe-526pen en dattu in mijn noden te hulpe wilste comen. Voort alstu 527 seidste: mi dorstet, dat was oec na alre menschen salicheit, 528 soe ghif mi in alle mine leven minen dorst na di te draghen⁵²⁸ 529 ende salicheit mijnre sielen vuerlic te begheren. Voort alstu 530 seidste: Vader, in dinen handen beveel ic minen gheest, soe 531 verleen mi, dat ic in die ure mijns doots sekerlic moghe spre-

509 H in onser harten hielden; R in onser (herten: corr. in hs.) helden.
511 R quijt steldeste.
514 R duer dijn verduldicheit.
525 R dy mit trouwen an te cleven ende te ropen.
529 H vierichlic; R vuerige (corr. in hs.).
530 R verwisseling van het 6e en 7e woord.

514 duldicheit (niet bij V d.): lijdzaamheid.

522 verselle: vereenigen.

528 draghen: richten.

[p. 114]

tekstkritische noten

532ken: Vader, ontfanghe mijn gheest in dijnre hoede, dien du 533 mit dinen bloede verlost hebste. Voort alstu seidste int lest: 534 Het is al volbrocht, als dat werc onser verlossing, dattu mit 535 arbeit ende pijn voor ons ellendighen hadste ghewrocht, soe 536 verleen mi, dat ic van dinen monde moghe horen in die vier-537scaer dijns rechtes: du hebste voldaen, dat ic di had bevolen⁵³⁷ 538 bi dinen leven te doen; com nu in die glorie [28c] mijns Va-539ders rijc der hemelen ende ontfanghe dijn loon, der glorien 540 croen. Amen.

539 R ontfae dye croen inden troen der glorien.
541 H Capitulum. Vanden Veronica ende vanden wapenen sijnre passien ende vanden ghebede, dat daertoe hoort ghebesighet worden, ende daer sijn in getael van .xxx.
556 H an quaden m.
560 H die verrader.
565 H badt, dat hi en mochte voerbi liden.

537 bevolen: opgedragen.

Vanden wapen der passien ons heren Ihesu Cristi.

542Die historien der heiligher ewangelien spreken uut van veel 543 wapenen der passien ons liefs Heren, die tot sinen ghecruusten 544 dode ghebesicht werden. En dier sijn int ghetal van dertigen.

545Dat alre eerste instrument dat tot Ihesus liden heeft ghe-546dient, was die crebbe, daer hi in sijnre gheboorte onder die 547 beesten was gheleit, opdat wi an die crebbe sijnre ewen wer-548den gebonden ende mitten voeder sijnre leer opghevoet wer-549den.

550.II. Dat ander was dat mes synre besnidenis, dair sijn kint-551sche bloit mede wart ghestort ende sijn teder natuer ghequetst, 552 opdat wi die waterrancken der vleischeliker begheerten doer 553 sijn mes souden besniden.

554.III. arma. Dat derde was dat felle ioedsche volck, die mitten 555 herten, monde ende mit handen onsen Heer alle sijn leven 556 lanc ende in sinen doot vervolchden, opdat wi van quaden 557 menschen castiet souden werden, als mit gheescelen, daer om 558 die kinder des vaders hem verbeteren.

559.IIII. Dat vierde was dat ghelt dertich penninghen, daer 560 Iudas, den verrader, onsen Heer den ioden om vercoft, op-dat 561 wi doer dien scat, dair hi mede wert gheprijst, van alre hel-562scher eyghenscap ghevriet ende gequijt⁵⁶² mochten werden.

563Dat vijfte was die kelc sijnre passien, daer hi soe voir 564 scroem-[28d]de, dat hi water ende bloit van anxte zwetede 565 ende sinen Vader bat, dat dien kelc voirbi mochte liden⁵⁶⁵, op-

562 ghevriet ende ghequijt: bevrijd en verlost.

565 voirbi liden: voorbijgaan.

[p. 115]

tekstkritische noten

566dat die kelc al ons lidens in sijnre bitterheit ghetempert werde, 567 dat wi en mochten drincken.

568Dat seste was die bant of dat zeel, daer onse Heer mede 569 ghegrepen ende ghevanghen wert inden hof, daer hi hem te 570 ghemoet gaen quam, op-dat wi van allen banden der sonden 571 ende verdoemenisse verlost mochte werden.

572Dat zevende waren die zwaerden, die die sarganten uut⁵⁷² 573 brochten als ghewapent, opdat wi an die twie zwairden ghees-574telix ende wairlics rechts uut allen quaden regiert mochten 575 werden.

576(8) Dat achtende waren die stocken of staken, codden⁵⁷⁶ of sta-577ven, dair die scaren mede quamen, opdat wi alder duvelscher 578 slaghen inder hellen doer sijn vrese⁵⁷⁸voirbi mochte comen. 579 Amen.

580(9) Dat neghende waren die fackelen ende lanteernen, die 581 si inder duuster nacht hadden ontsteken, opdat wi voor die 582 dicke duusternisse der hellen mitten scijn der ewigher glorien 583 verlicht werden.

584Dat tiende was dat coelvuers, datsi midden inden hof had-585den ontfunct⁵⁸⁵, wanttet cout was, opdat wi doer den vuer sijnre 586 minnen, dat in sijnre passien meest barnde, van alre coutheit 587 onser consciencien verwarmt werden.

588Dat elfte was die haen, die mit sinen craeyen Pieter dede 589 sijn lofte ghedencken, opdat wi in allen uren vanden slaep 590 onser sonden ghewect mochten werden ende [29a] onser sali-591cheit gehoghen. Amen.

592Dat twalefte was die doecke, daermen sijn suete aensicht 593 mede bedect, doe hi raden soude: wi⁵⁹³ en hadde gheslaghen, 594 opdat wi doer syn aensicht also werden bedect, dat wi ons 595 levens ende wercs ten ionxsten daghen voor hem ende voor 596 alle hemelsche, aertsche ende helsche scaren niet en dorren 597 scamen. Amen.

598.XIII. arma. Dat dertiende is dat witte cleet, daer hem

567 H moghen drincken.
569 H daer hi en te moete quam.
571 H verlossent mochten warden.
572 H die de scarianten uut brachten al g.
580 H lantaerne.
584 H coelvier... ontfenghet... verwermet warden.
588 H Peter.
591 H ghehoghet.
593 H bedeckede.
595 H voer al hemels, aerdsch, helsch scaer niet en dorsten scamen.

572 uutbrochten als ghewapent: mede brachten, geheel g.

576 codden: knuppels.

578 vrese: vrees (van Jesus).

585 ontfunct: aangestoken.

593 wi: wie.

[p. 116]

tekstkritische noten

599 Herodes mede in bespottede als enen gheck, opdat wi in sinen 600 clede scoen, waerdich ende eerbaer voor sinen Vader werden 601 ghevonden. Amen.

602.XIIII. arma. Dat viertiende was die stenen calumpne, dair 603 onse Heer Ihesus wert an ghegheescelt, dat een hele⁶⁰³ stede 604 an sinen lichaem niet en bleef, opdat wi an sijnre calumpne 605 van alle wonden onser sonden gheheelt mochten werden.

606Dat vijftiende waren die gheescelen scarp ende hart, daer 607 si hem mede sloeghen, opdat wi doer sijn gheescelen van al 608 onse ghebreken daghelix castiet ende ghebetert mochten wer-609den. Amen.

610.XVI. Das sestiende was die doornen croen, die si mit stae-611cken op sijn hooft dructen, dat die pennen doir syn voerhooft 612 dronghen ende die wonden van bloede hoghe ontspronghen, 613 opdat wi in sijnre cronen mit menigherhande duechden voir 614 sijn Vader gepresentiert werden tot ewigher eren. Amen.

615(.XVII. arma.) Dat seventiende was dat rode, purpur cleet, 616 datsi hem te spot voir enen coninc an deden, op-[29b]dat wi 617 in roden purpur der godliker minnen in hemelscher cierheit 618 sinen Vader ghepresentiert werden totter ewigher eren. Amen.

619Dat achtiende was dat grote, dicke riet, datsi hem gaven in 620 sijnre hant voer een sceptrum ende knielden voir hem neder 621 ende seiden: Ave rex iudeorum, ende slogen in sijn hooft 622 daermede, opdat wi doer sinen conincliken septrum <in> 623 al onsen gueden staet onser gheloven regiert mochten werden.

624Dat neghentiende was die veronica⁶²⁴, dair hi sinen heilighen 625 aensicht in enen doeck prentede ende gaf dat der gueder 626 vrouwen, die hem minde, opdat wi an sinen godliken beelde 627 sijnre goeden souden ghehueghen ende sijnre weldaden ghe-628dencken. Amen.

629Dat twintichste was dat ghebenedide heilighe cruus, datmen 630 groot, zwaer, nat, cout ende quastich op sinen heilighen, lieven 631 rugghe leiden ende dat ter poorten uutwaert droech, opdat wi 632 onse cruus duldeliken souden draghen ende ons willichlic inder 633 ghescickenisse Gods alle tijt geven.

599 H an sinen clede.
611 H druckeden, daer die pinnen.
613 H met manigher manier v.d. voer s.v.... gheeert warden.
617 H seyerheit.
622 H sceptrum in al sinen goeden state o.g.
625 H douke prentede.
627 H ghedincken; — H benedide h.c.
630 H op sinen lieve rugghe.

603 hele: ongeschonden.

624 veronica: de zweetdoek met het daarin afgedrukte gelaat van Christus.

[p. 117]

634Dat enentwintichste was die titel sijns ordels, die boven den 635 cruce ghescreven was aldus: Ihesus Nazareen, coninc der 636 ioden, opdat wi in sijnre heiligher titel werden opghescreven 637 niet te sterven, mer mit hem ewelic salich te leven. Amen.

638(.XXII. arma.) Dat twientwintichste waren die drie naghe-639len, die doir sijn handen ende voeten waren gheslaghen, op-640dat wi doir sijn naghelen an die gheboden Gods [29c] ende 641 anden cruce ware penitencien al onse leven lanc gheheftet⁶⁴¹ wer-642den. Amen.

643(.XXIII. wapen.) Dat drientwintichste waren sijn cleder, die 644 hem driewarf uut ende an warden ghetoghen ende in sinen 645 bloedighen wonden weder ghedroecht ende uutghescoert, op-646dat die drie rocken onser sielen, als ghelove, hoep ende minne 647 <in> gheesteliker⁶⁴⁷ oeffeninghe ons anghetoghen mochte 648 werden. Amen.

649.XXIIII. Dat vierentwintichste was dat lot of dobbelspul, 650 dair ons Heren cleder mede ghedeilt werden, opdat wi die⁶⁵⁰ 651 sorchlike ende aventuerlike eyghenscap nu Gods, nu des du-652vels, nu der werelt ter gueder winninghe ende eighenscap tot 653 Gode mochten brenghen ende inden ghelijckeliken lotten ten 654 hemel mochten raken. Amen.

655.XXV. Dat vijfentwintichste was die sponge, dair ons Heren 656 dorst mit gal ende edic, ysoep ende mirre wart ghelescht, op-657dat wi in sijnre sponge mitten heilighen Gheest soeten troost⁶⁵⁷ 658 in allen dorst ghelaeft mochten warden, die druupt tranen des 659 ewichs levens. Amen.

660(26) Dat sesentwintichste was die omganc of cortijn des 661 tempels, die van boven neder scoirde, doe onse lieve Heer sijn 662 geest over gaf, opdat doer des tempels cleet onse gheest bedect

641 gheheftet: gehecht.

647 M: ende gheesteliker o., lees met H: in g.o.: in de beoefening van het geestelijke.

650 opdat... raken: opdat wij de hachelijke en wisselvallige gehechtheid, nu eens aan God, dan aan den duivel, dan aan de wereld, mogen maken tot zeker voordeel en gehechtheid aan God en tot het gelukkig (lees met H: gheluckeliken, in plaats van M: ghelijckeliken) lot in den hemel mogen geraken.

657 lees met H: met des heilighen Gheestes.

[p. 118]

tekstkritische noten

663 wart ende verhudet voir den toorn des strenghen Rechters, 664 daer alle gheesten moeten staen ten antwoorde⁶⁶⁴. Amen.

665(27) [29d] Dat sevenentwintichste was dat speer, dat Lon-666ginus, die ridder, in ons Heren borst stac, daer te hant uut-667vloeyde water ende bloet, opdat doer sijn speer onse herte 668 werde ontsloten mit duechden ende guedertierenheit tot allen 669 menschen te ghieten. Amen.

670(28) Dat achtentwintichste was dat nuwe ziden cleet, dat 671 Ioseph, die guede man, coft, dair hi onsen Heer inwant, doe 672 hi hem vanden cruus mit Pylatus orlof hadde ghenomen, op-673dat wi in sijnre doot cleet werden bewonden ende ghestorven 674 alre quaetheit ende sonden. Amen.

675(29 arma) Dat neghenentwintichste <was> die hondert 676 pont duerbare cruden mirre ende aloes, daer ons Heren li-677chaem meed ghebalzaemt was, opdat wi in sinen specerien 678 werden also confitiert, dat onse wercken, woorden, ghedachten 679 ende al onse leven voor den hemelschen Vader als een suete 680 cruutroke opgae ende luchte⁶⁸⁰. Amen.

681(30) Dat dertichste was dat heilighe graf, nuwe ghegraven, 682 daer onse Heer drie daghen ende drie nachten doot in lach 683 die wijl, dat sijn siel in dat voirburch vander hellen was ghe-684togen om die oude vaders die daer laghen, opdat wi in sijn 685 graf ten ionxten daghe toe mitten lichaem souden rusten ende 686 in sijn gloriose lichaem verrisen ende opstaen ende in dat 687 rijc der hemelen gaen, loen des levens van hem te ontfaen, 688 van allen wercken die wi hebben ghe-[30a]daen. Aldus heb ic 689 die dertich wapenen gheestelic ghesmedet ende ons allen daer 690 meed ghecledet inden stride deser tijt alle heilighen Gods rid-691der te warden.

692Die salighe, heilighe oeffenaren der passien ons Heren heb-693ben veel suverliker sinnen ende ghebedinghe vanden edelen 694 wapen der passien ons lieves Heren ghescreven ende willen 695 segghen, dat dair grote ghenade si in ghehouden den ghenen, 696 diese mit innicheden ghedencken; ende sonderlinghe hebbe ic 697 ghelesen toe vele steden van groten oflaten, dat die heilighe 698 paeusen daertoe hebben gheset ende verleent den ghenen,

663 H voer den toren des rechten... ter antworde.
665 H longius... borste stac, daer uutvloet.
668 H ontsloten doechde.
671 H cochte.
672 H vanden cruce hadde ghenomen.
673 H warden ghewonden.
676 H dierbaerre salven.
678 H warden also conficiert.
680 H opgae ende gheluste.

664 ten antwoorde: ter verantwoording.

680 luchte: geure.

[p. 119]

tekstkritische noten

699 diese daghelix mit bedinghe begaen. Daer ic een in des coninx 700 capelle van Enghelant vant staen, dat in duutsche is aldus 701 ghedaen.

702Oratio. Du edel hoghe coninc ende heer Ihesu alder vorsten 703 ende heerscappien, inden stride dijns ghecruusten doots 704 zeechvechtich ghevonden, mit menighen wreden wapen ghe-705torment, welck di die hemelsche Vader in voordachticheden 706 hadde ghesmedet, soe verleen mi, starcheit alre ruesen ende⁷⁰⁶ 707 gyganten, inden orloch mijns levens mitti ghewapent te sijn 708 alder instrumenten dijnre bittere passien ieghen die helsche 709 vianden ende haer becoringe, ieghen die aertsche quadyen 710 ende al hoor felle loghen, ieghens mijn eyghen vleisch ende 711 alle sijn quade onnairdighe⁷¹¹ lust, opdat ic, Heer, in dijn ghe-712tale dijnre ridderscap warde ghevonden kem-[30b]pe⁷¹² ieghen 713 alle sonden, een verwinner alles leets ende noots, an die croen 714 der eren ende der glorien te raken, die mi alleen van alre on-715salicheit salich ende heilich moet maken. Amen.

699 H daer ic een in des conincs capelle van ingelant vant af staen, dat in dietsche.
704 H met manigen vreemde wapen besteken ende ghereyt.
706 H ghesmeet smide diner eren, so verleen mi, starke heelt, aller resen gygant.
708 H passien (ieghen die helsche... becoringe ontbr.); — yeghen die aerdsche quadyen ende hoer becoringhen ende alle hoer felle loghen.
711 H al sijn overdadighe lust, onaerdighe lust; — H inden getael.
714 H van allen onsaelden... moete maken.
716 H Capitulum. Van onser liever vrouwen alaghe ende van haren seven rouwen ende zware bedroefnissen. R Dit is vanden rouwe ende wee onser liever vrouwen ende haer grote claghen onder den cruce.

706 H: hadde ghesmeet, smide diner eren, so verleen mi starke heelt, aller resen gygant, enz.

711 onnairdighe: booze, vuile; — H: in den getael.

712 kempe: kampvechter.

^716-842Van onser liever Vrouwen claghe ende van haren rouwe ende wee.

716-842 Eenige trekken vinden we terug in het Vita van Ludolphus II, c. 64, nr 10: Erant autem ibi... ad compatiendum cum matre Domini... etiam multae aliae mulieres... quae secutae eum a Galilaea fuerant... ministrantes ei necessaria vitae de substantia sua... Juxta crucem stabat Maria considerantem vultu benigno Christum pendentem... O qualiter tunc anima matris intimi doloris gladio penetrata erat cum sic poenosum Filium deficere, languere, lacrymari, clamare, et mori... videbat... Aestimo quod propter angustiarum multitudinem vel absorpta erat, et quasi insensibilis vel semimortua facta; et quod se sustinere non valens, corruit in faciem suam super terram... levabat manus prae cordis desiderio, tangere cupiens dilectum suum, ut vel sic dolori et amori melius consulere potuisset. - Soortgelijke uitingen vinden we weliswaar in vele beschouwingen over Christus' lijden, maar omdat ook op menige andere plaats Ludolphus' werk de bron van de Tafel blijkt te zijn, is het niet onwaarschijnlijk dat het hier eveneens onzen auteur tot leidraad heeft gediend. - Van de ontroerende klacht, waarin Maria zich achtereenvolgens wendt tot het kruis, tot den hemelschen Vader, tot den engel Gabriel, tot de overige engelen, tot Simeon, tot de Joden, tot de vrouwen en ten slotte tot haar Goddelijken Zoon, bleef de bron ons onbekend, ofschoon 't door sommigen aan S. Bernardus toegeschreven Liber de passione Christi et doloribus et planctibus Matris ejus (Migne P.L. t. 182, col. 1134) wel eenige punten van overeenkomst toont.

[p. 120]

718Die ewangelist Sinte Iohan seit, dat onder den cruce stoet 719 Maria, die moeder Ihesu, ende veel ander heiligher vrouwen, 720 die hem uut Galyleen waren ghevolcht ende van hare haven⁷²⁰ 721 hem dienden, die hem oec seer bescreiden ende saghen hem 722 aen ende onder sijn passie groot misbaer dreven, daer wi van 723 onser liever Vrouwen, Gods moeder, niet en lesen, want daer 724 was si te wijs toe ende te scamel. Mer die heilighe lerars scri-725ven veel minliker woorden, die si wel mitter herten hebben 726 mocht of mit stilliker lippen ghesproken mochte hebben ende 727 der waerheit wel ghelijcken. Want als veel historien segghen, 728 soe stont Maria die moeder Ihesu voor den cruus ieghen sijn 729 aensicht op enen steen, die nu te Constantinopolen is, daer die 730 tranen noch besceideliken⁷³⁰ in staen ende openbaren.

731Anselmus seit tot haer aldus: O, mijn alre guedertierenste 732 Vrouwe, hoe menich heet water vloeyt uuten sueten fonteynen 733 dijnre oghen, doe du dinen ghewonden Soen saechste als een 734 misdader hanghen ghenaghelt inden cruus, dien du van dijnre 735 ontfanghenisse wel kenste te wesen God ende [30c] Scepper. 736 Hoe worden doe dijn moederlike inghedoemte⁷³⁶ mitten zwaerde 737 des rouwen doerslaghen, die di betuechden, dattu moederlic

720 haven: bezit.

730 besceideliken: duidelijk.

736 inghedoemte: binnenste, hart.

[p. 121]

tekstkritische noten

738 bevoelen mit recht tot hem soudste draghen. Al hadden dijn 739 leden stalen gheweest van starcheden ende dijn hert een 740 adamant⁷⁴⁰, soe hadstu nochtan van iammerheden worden weec 741 ende cranc. Wantsi daer onder den cruus in onmacht viel ende 742 beswijmt, al toechse die minne weder op; ende begheerde 743 sijn voeten te reiken, mer, want dat cruus soe hoech was, soe 744 bleef alleen hoor troost, dat sijt omclepte⁷⁴⁴.

745Ende sprac den cruus toe aldus: Du, hoghe boem, hoe 746 bistu mi dus swairlic ter pinen ghewassen! Wairom 747 hebstu mijn soon dus wredelic van mi opghenomen? O, 748 sware boem, o quastich hout, bughe tot mi dijn tacken ende 749 slap die ghespannen leden, opdat icken eens mach levende 750 cussen, eer hi van minen oghen doot wert ghenomen. Of nim 751 mi op tot dijnre siden, in di mit hem te sterven. Want daer 752 wi één sijn van lichaem ende één van minnen der sielen, laet 753 ons één ende ghelijc wesen der pinen ende stervens.

754Totten hemelschen Vader sprac si aldus:

755Du, hoghe waerdighe Vader ende God, sich neder vanden 756 throen dijnre grootheit mit dinen oghen der onghemeteliker 757 guedertierenheit, hoe du dinen eengheboren Soon dus ellen-758deliken inden doot hebste ghelaten, die du voor der morghen-759sterren [30d] opganc uut dijnre eighenre borsten hebste ghe-760wonnen. Hoe bistu nu dus vreemt⁷⁶⁰ hem gheworden, dair du 761 van seidste opten berch: het waer dijn lieve Soon, daer di 762 wel in behaechde? Waer meed heeft hi ieghens di ghebroken 763 die dinen liefsten wil went in den doot heeft volbracht? 764 Daerom, o hemelsche Vader ende God alles troosts, com hem 765 nu in sinen liden een onderstant ende een hulp te sijn.

766Totten enghel Gabriel sprac si aldus:

767Du, minen bode Gabriel, wervende gonst vriendeliken wel,

740 R dyamant.
741 HR daer om onder den cruce viel amachtich ende bezweghen (R besweken) al dede (R dedet), datse die minne weder optooch.
744 H ommecleppede; R ommebegreep.
749 R slapper... levendich cussen.
753 R een eynde ghelijc.
756 H ontfarmeliker; R onghemetenre.
758 H hebbes verlaten, R hebben gelaten; R morghenstarren.
759 H eyghender borsten; R eyghenre bursten.
761 H daer du dijn selven wael in behaghes; R.d.d. selven wel.
762 R teghen di gebruct.
763 R thent... volbrocht; H vollen bracht.
767 H minnen-bode G., werver; R mijn b.G., waer bistu.

740 adamant: diamant.

744 omclepte: omklemde.

760 vreemt: een vreemde.

[p. 122]

tekstkritische noten

768 waer bistu mit dinen hemelschen licht ende mit dinen lachen-769de suverliken aensichte ende seidste: Ave? Nu bin ic vol van 770 wee, herten-pinen, banghen druc ende seer. Doordattu 771 seidste: vol van ghenaden, bin ic vol bitterheden ende rouwe 772 beladen. Door dattu seidste: die Heer is mitti, sich, hi is nu 773 opghehanghen hoech van mi. Door dattu seidste: ghebenedijt 774 bistu onder allen wiven, nu bin ic die ellendichste, die nu op 775 aerde iammer driven⁷⁷⁵. Door dat mi was gheseit: ghebenedyt 776 is die vrucht dijns lichaems, die is nu mismaect, dat daer 777 en is forme, cierheit, noch ghedaent. Die glans des ewighen 778 lichts is verduustert, die spieghel der Godheit is besmet, dat 779 beelt der Godheit is ghescapen als een malaetsche. Wies liden 780 mach men desen rouwe ghelijc maken?

781Tot alden enghelen vanden hemel sprac si aldus:

782Ghi, hemelsche gheesten, waerde enghelen, [31a] wair is nu 783 iu vroechde, die ghi eer drevet, doe ghi die suete melodye son-784ghet inder lucht aldus: Gloria in excelsis; ende nu hoor ic, 785 dat ghi bitterliken screyet ende wenet ende segghet: wi willen 786 van desen sceiden. Waer sijn nu die enghelen, die minen soon 787 inder woestinen dienden? Nu laet ghi hem recht of ghijs niet 788 en kende.

789Tot Simeon, den ouden vader, sprac si aldus:

790Du, vader Symeon, waer is dat gheworden, dat dat zwairt 791 des rouwen mijn siel soude doergaen; het gaet nu soe doir 792 mijn gheest, dattet mijn adem wil ofsniden. Doer du mi 793 noemste te wesen mijns liefs kindekijns moeder, en voelde ic 794 doe anders niet in mijnre herten, dan als rosentwighen 795 bloeyen; na moeders recht ende der vrouwen eewen lide ic 796 nu harde pijn, pers ende wee. Ic was doe moeder ende maecht;

770 H harten pinen, banden; R des herten pijn; - HR voer dattu seidste (H du seydes).
772 HR voer dat.
774 R opter eerden bedruct ende ghelalen bin.
777 H formerheit (cierheit corr. in hs.); H glorie; R glyns.
779 H der goetheit... mollaet; R godheit... malaetsche gescapen; - H Wies lidens; R wyes beelde.
782 R weerdighe e.
785 HR wi w.v. desen (R deser) steden (R steden ingevoegd door corr. in hs.); HR Waer si di nu, ghi enghelen?
793 HR mijns liefs kindes (R liefste kijnts) m.
796 R hertserigher pinen, persen ende weeuten.

775 iammer driven: weeklagen.

[p. 123]

tekstkritische noten

797 nu ben ic die bedroefde weduwe, die ye wert op aerden be-798claecht!

799Totten ioden sprac si aldus:

800O, broeders mijns gheslachts, Abrahams kinder ende Ysra-801hels, hoe si <di> aldus bedacht te doden, die nye en heeft 802 quaet gewrocht. Hi heeft van kinde op onnoselic gheleeft, nie-803ment ghelet of gescaet, mer die wijsheit Gods u allen ghepre-804dict ende gheleert; die sieken heeft hi ghesont gemaect, die 805 doden hevet hi verwect ende alle guet heeft hi iu bewijst. Om 806 wat saken, om wat scout is hi in dese cruce ghenaghelt, die 807 simpel is van her-[31b]ten, weldadich van handen ende vol 808 alre gueder wercken?

809Totten vrouwen sprac si aldus:

810O, ghi, mijn lieve susteren, hoe ellendich werden wi ghe-811laten nu! Wanneer seldi nu horen sijn sermoen, meer sien 812 sijn minlic aensicht, vernemen sijn hoghe wonderteikenen, 813 bevoelen sijn guetheit ende ghenade? Wien selt ghi nu navol-814ghen uut Galyleen? Nu en seldi niet meer voor hem sorghen, 815 wat sijn cost, sijn noturft mit sinen iongheren sel wesen! Iu 816 minne, iu guede en moechdien niet meer bewisen. Siet hoe hi 817 nu staet in pinen, dair ghi op ruste⁸¹⁷ ende van herten minde. 818 O, Magdaleen, suster, wie sel nu iu sonden vergheven, wie sel 819 iu meer onsculdighen⁸¹⁹? Sijn voeten en moechdi nu niet meer 820 cussen, noch mit tranen wasschen, die soe hoech is boven iu 821 mit iser inden hout ghesleghen. Nu doet wel alle dien kennen, 822 ende helpt mi minen Soen beclaghen.

823<Totten soon sprac si aldus:>

824^824-832Du alre suetste Kint, dat mijn hert soe hertelic mint, sel ic

797 R bedrovede w., die ye op eerden quam.
801 H hoe si di bedacht; R hoe sydi aldus bedocht.
804 H heeft hi ghesondighet; R ghesont ghemaect.
804 H vol aller goede ende werke; R volcomen van a.g.w.
810 H warden wi nu verlaten; R werden wi v.
817 H daer ghi op rusten van harten minnen; R daer ghy op te rusten plaghet van mynnen des herten.
821 H gheslaghen; R mit yseren naghelen inden hout gheslaghen.

817 ruste: waar gij op steunde.

819 onsculdigen: verdedigen.

824-832 Vgl. Liber de Passione Christi et doloribus et planctibus Matris ejus, dat door Migne, P.L. t. 182, col. 1133 ss. onder de werken van S. Bernardus werd opgenomen, ofschoon hij eraan twijfelt, of 't van dezen auteur is: Tu mihi pater, tu mihi mater, tu mihi sponsus, tu mihi filius, tu mihi omnia eras. Nunc orbor patre et matre, viduor sponso, et desolor prae omnibus, omnia perdo... Recognosce me miseram matrem tuam, et exaudi precem meam; decet enim filium exaudire matrem. Exaudi me, obsecro, in tuo me suscipe patibulo, ut qui una carne vivimus, una carne pereamus... Sed si non vis ut moriar tecum, mihi relinque aliquid benigne consilium.

[p. 124]

tekstkritische noten

825 nu ymmer sceiden van minen God, van minen Vader, van 826 minen Soen, van mijnre sielen Brudegom? Nu heeft orlof alle 827 troost, alle goet, alle vroechde. Wie wart ye aldus ghelaten, 828 wie wert ye also berovet, wie wert ye aldus ghescent? Nu 829 slach op, Kint, dijn oghen ende sich an mijn iammer dogen⁸²⁹. 830 Laet mi nu recht mitti sterven, want nu moet ic di ymmer 831 derven. Du en selste mine bede niet verhoren⁸³¹, wanttu biste 832 alleen mijn al ende uutvercoren! [31c]

833Doe die suete Ihesus hoorde dese iammerclaghe, wert hi be-834roert van herteliken mededoghen ende sloech op sijn oghen 835 ende sachse an, hoe si mit tranen, hoe si mit rouwen was be-836vaen. Ende hoor sprac hi toe ende seide hoer van sinte Ian: 837 wijf, sich hier dijn soen. Ende van dier uren namse sinte 838 Ian in sijnre sorghen ende hoede. Die nu wil besien wat troost 839 an desen wandel ghesciet: si ghift haer eyghen kint voor een 840 vreemd, Gods soen voor een mensch, den meester voor den 841 discipel, den scepper voer een visscher. Ic mien dat hoor die 842 hertaderen te meer ontspronghen⁸⁴².

827 H verlaten beroeft... gheschent; R ghelaten... bedrovet... bescamet.
330 H hoe mocht ic di ummer ghederven; R hoe mach ic di ymmermeer derven. Du en wilste mijn ghebede niet horen, nochtant bistu alleen m.u.
839 H wandel mach hoer gheschien.
840 H goods soen voor eens menschen... den jongher voer den meester; R den meyster voor den discipel.
841 H dat hoer die harten adere meer ontspronghen; R dat haer aderen des herten daer of te meer van rouwen o.

829 iammer dogen: hartzeer lijden.

831 verhoren: afslaan; vgl. mhd. verhören: ‘überhören.’

842 ontspronghen: openspringen.

[p. 125]

^843-934Van onser liever Vrouwen seven drofenis.

844Die lieve moeder Gods Maria was meer dan op een stonde 845 van haers liefs kints weghen mit rouwen bevaen⁸⁴⁵, want dat ghift 846 haer naem Maria te verstaen, die beduut een bitter zee. Want 847 die golven van veel lidens op ende neder in hare herten gron-848de dronghen mit menighen storme tijtlics verdriets. Als ic in 849 seven manieren wil uutwisen, dair ic recht als een ghetide⁸⁴⁹ 850 hairs lidens wil of scriven.

851^851-860Die eerste droefenisse ende herten rouwe, die si ontfenc, 852 ghesciede, doe si mit groter vrolicheden quam inden tempel 853 ende woude horen Soon Gode offeren nader ewe. Ende Sy-854meon, die guede oude man, quam ende ontfencken in sinen 855 armen ende ghebenediden ende seide: Nu laet, Heer, dinen 856 knecht na dinen [31d] woorden in vreden. Want mijn oghen 857 hebben dinen heil ghesien. Ende doe seide hi der moeder 858 toe: Sich, dit kint is tot menichs menschen val gheset; ende⁸⁵⁸

843-934 De bron van deze beschouwingen over Maria's zeven smarten is Speculum humanae salvationis, De septem tristitiis B.V. Mariae (ed. Lutz en Perdrizet) I, p. 92-95. De auteur van de Tafel heeft zijn voorbeeld bekort, maar gedachtengang, woordkeuze en slotbede zijn gelijk. Alleen heeft D.v.D. de zevende droefheid in het Spec. - Maria's ballingschap na Jezus' hemelvaart - vervangen door haar smart: ‘doe si vernam, dat Ioseph van Armathien woude haren lieven soon legghen in een graf, daer si begheerde mit hem besloten te werden.’ Lud. II, c. 65, nr 5 heeft: ‘vel me secum sepelite.’

845 mit rouwen bevaen: met rouw vervuld, bedroefd.

849 ghetide: liturgisch kerkgebed. op zeven bepaalde uren verricht; vandaar bizonder van toepassing op de zeven smarten van Maria.

851-860 Primam tristitiam... tunc habuisti, / quando prophetiam Simeonis in templo Domini audivisti; / cum magno gaudio et laetitia ad templum veniebas / ... Antiquus ille Simeon tristes rumores tibi nuntiavit, / quando tibi de gladio dilectissimi Filii tui prophetavit, / quem transiturum asserebat tuam sanctissimam animam / De quibus verbis concepisti in corde tuo non modicam tristitiam; / intentionem hujus prophetiae peroptime intelligebas / et de ipso deinceps tristitiam in corde gerebas. / Per hanc tristitiam tuam, Mater clementissima, rogo te, / ora dilectum Filium tuum, Dominum Jesum Christum, pro me, / quatenus me propter suam amarissimam passionem / perducat post hoc exsilium ad aeternam consolationem!

858 niet alleen ‘tot val’, maar ook ‘tot opverstandinge.’

[p. 126]

tekstkritische noten

859 doer dijns selfs siel sel sniden een zwaert des rouwen, opdat 860 van veel herten gheopenbaert warden die ghedachten. Van 861 desen woorden ontfenc die moeder soe groten rouwe, want si 862 die prophecie wel verstont ende daer of bedroeft wert alle 863 tijt in hare ghemoede. Om dese rouwe wil heeft haer die Soon 864 gegheven, datsi alles menschen sorghe⁸⁶⁴ mach troosten ende ver-865soeten.

866^866-878(.II. romue). Die ander rouwe was, doe die coninc Herodes 867 dede soeken hair kint, dat hi mitten swairde woude doden, 868 opdat hi ghien coninc en worde, ende doe si in des duusters 869 nachts van des enghels gheboden in dat vreemde lant van 870 Egypten most mitten ionghen kinde in ellende varen dolen⁸⁷⁰, 871 daer si mit⁸⁷¹ haren hantwerc den ouden man ende haer cleyne 872 kint ende haer selven most op bedraghen. Die wijl dode Hero-873des hondert ende vieren ende viertich dusent kinder, want 874 hi miende ymmer dat kint Ihesum onder dien ghetal te raken⁸⁷⁴. 875 Om desen rouwe wil heeft haer die Soen ghegheven, datsi alre 876 menschen peregrimaedse in deser werlt troostelic sel wesen 877 ende mit salicheden tot haren lande van hemelrijc sel weder 878 helpen.

879^879-889.III. Die derde rouwe was, doe hair [32a] lieve kint twalef

862 H wael verstoet e.d. af bedrouft wart.
869 H ghebiede; R gheheten.
873 H viertich; R kijnder.
876 H peelgrymaedse; R pylgyrmaedse.

864 sorghe: leed.

866-878 Secundam tristitiam, Mater dulcissima, tunc habuisti, / Quando cum Filio tuo dilecto in Aegyptum confugisti. / Rex Herodes Filium tuum quaerens interficere cogitabat, /... Tunc oportebat te cognatos et notos et patriam deserere / Et nocturno tempore per desertum ad terram paganorum confugere /... Colo et acu Filio tuo et tibi victum et vestitum acquisisti /... Rex autem Herodes quaerebat Filium tuum cum tanta invidia, / Quod propter eum occidit puerorum centum quadraginta quatuor milia /. Per hanc tristitiam, Mater clementissima, rogo te, / Ora dilectum Filium tuum, Dominum Jesum Christum, pro me, / Ut in hac peregrinatione ab omni malo me custodiat / Et post hoc exsilium ad coelestem patriam me perducat! /

870 in ellende varen dolen: in ballingschap moest gaan zwerven.

871 M: mi, lees: mit.

874 raken: treffen.

879-889 Tertiam tristitiam, Mater dulcissima, tunc habuisti, / uando Filium tuum dilectum duodecennem amisisti. / Cum enim Filius tuus dilectissimus erat annorum duodecim, / Ibat tecum de Nazareth ad diem festum Paschae in Jerusalem /... Cum igitur de Jerusalem per unam dietam recessisses /... Usque in diem tertium cum magna tristitia eum quaesivisti /... Per hanc tristitiam, Mater clementissima, rogo te, Oradilectum Filium tuum, Dominum Jesum Christum, pro me, / Ut doceat me in hac vita tam diligenter quaerere se, / Ut ipsum in coelesti templo feliciter merear invenire! /

[p. 127]

tekstkritische noten

880 iaer was out ende mit haer ten tempel van Iherusalem uut 881 haer stat van Nazareth quam. Ende als si souden wederomgaen, 882 soe heeft si haer kint Ihesum verloren ende mit groter sor-883ghen beghintsi hem te soeken drie daghen lanc, alle die tijt 884 datsi hem had verloren. Och, mit wat iammer heeft die ion-885ghe, suete maghet ende moeder haer kint ghesocht, hoe me-886nighen menschen heeft si daernae mit tranen ghevraecht! 887 Om dese rouwe wil, so heeft haer die Soon ghegheven, datsi 888 alle ghelovighe menschen sel sueken ende inden tempel Go-889des ten ionxten daghen vinden.

890^890-898Die vierde rouwe was, doe si nae hoors liefs kints avontmael 891 in haer camer lach ende hoorde roepen ende segghen, dat 892 Ihesus, hoor soon, vanden ioden wair mit wapen ende mit 893 macht als een mordenaer ghevangen, ende datten sijn scaffe-894naer⁸⁹³ Iudas hadden verraden ende ghelevert mit enen cussen; 895 ende dat alle sijn iongheren van hem waren ghevloghen ende 896 alleen achter ghelaten. Om dese rouwe heeft hoor die Soon 897 weder gegheven, datsi mach alle menschen ontbinden van die 898 banden haerre verdoemenisse ende der sonden.

899^899-909.V. dolor. Die vijfte rouwe was, doe si horen lieven Soon 900 sach hanghen naect anden cruce ende hem niet en mochte

891 H hoerde roupen.
894 HR Iudas ontbr.

890-898 Quartam tristitiam, Mater dulcissima, tunc habuisti, / Quando dulcissimum Filium tuum traditum et captum audisti; / Judaei... contra eum cum gladiis et fustibus exierunt / Et tamquam furem et latronem ipsum ceperunt et ligaverunt. / Discipulus ille, quem procuratorem curiae suae fecerat, / Ipsum infidelissime et fraudulenter cum osculo tradebat. / Discipuli omnes... ipsum solum relinquentes, ab eo fugiebant. / Per hanc tristitiam, Mater clementissima, rogo te, / Ora dilectum Filium tuum, Dominum Jesum Christum, pro me, / Quatenus propter captivitatem suam et ligamina suorum vinculoram / Me absolvat a vinculis omnium delictorum meorum! /

893 scaffenaer: aalmoezenier.

899-909 Quintam tristitiam, Mater dulcissima, tunc habuisti, / Quando dilectissimum Filium tuum in cruce pendenten conspexisti. / Tu videbas eum pendere nudum omnino sine velamine, / Et non sinebaris nuditatem ejus pallio tuo tegere, / Tu audiebas eum sitim suam quaerulose recitare, / Et non sinebaris ei unam guttam aquae propinare. / Tu videbas caput ejus miserabiliter deorsum dependere, / Et non sinebaris illud manibus tuis sublevare, nec tenere. / Tu audiebas, quod commendabat Patri suo spiritum / Et non sinebaris sibi dare unum finaleamoris osculum; / Nec sinebant impii, quod tam prope ad eum accessisses, / Ut in obitu suo more matris oculos ejus clausisses. /... Per hanc tristitiam, Mater clementissima, rego te, / Oro dilectum Filium tuum, Dominum Jesum Christum, pro me, / Quantenus mihi in extrema hora mors sua subveniat, / Et post hanc miseriam ad vitam aeterman perducat! /

[p. 128]

tekstkritische noten

901 decken; sach ghenaghelt strac sijn leden, ende sise niet en 902 mochte [32b] slappen; hoorde dat hem dorstede, ende si hem 903 niet en mochte een dropel waters langhen; sach dat sijn hooft 904 henghe op sijn borst, ende sijs niet en mochte opheffen; sach 905 dat hi sijn geest den Vader beval ende sijs niet eens vóór sijn 906 doot en mochte cussen; sach dat hi starf, ende niet en mochte 907 sijn oghen luken. Om dese rouwe wil, so hevet haer die Soon 908 weder gegheven, datsi in alre kersten menschen leste eynde 909 sel bi wesen⁹⁰⁹.

910^910-920.VI. Die seste rouwe ende droeffenisse was, doe si hoors 911 doots kindes lichaem soude vanden cruce in haren scoet ont-912faen. Doe warden weder in haer vernuwet al hare herten won-913den ende ontdaen. Si wesch mit tranen sijn beronnen aensicht 914 van bloede ende droechtet weder mit sueten cussen hoerre 915 lippen. Die iammerclaghe, die si doe uutgaf⁹¹⁵, soude alle herten 916 beweken, al waren si stenen. Die dat ghebare mochte hebben 917 anghesien, soude alle oghen hebben ghebrocht in mededoghen. 918 Om dese rouwe wil hevet haer die Soon wedergegheven, datsi 919 over alle stervende menschen behoedsterinne sel wesen, dat 920 die duvelen van onsen dode hem niet verbliden en mogen.

902 H si niet en dorste hem een dropel w.l.; R ende si hem niet en mochte laven.
903 H dat hi sijn hoeft hinc; R dat hem s.h. henc op sijn burste.
912 H doe worden weder op nuwe als harten wonden ondaen; R doe w.w. ontdaen wee ende wonden des herten van nuwes.
915 HR 1. ende ioncfrouwen (R ioncfrouweliken) monde; - H soude harten beweeken; R soude stenen herten hebben beweken.
919 H behoederse; R behoetster.
920 H dode; R van onsen sonden.

909 biwesen: tegenwoordig zijn.

910-920 Sextam tristitiam, Mater dulcissima, tunc habuisti, / Quando dilectum Filium tuum mortuum de cruce suscepisti, /... Novus luctus et novus gemitus in corde tuo oriebatur /... O, quam durum et quam lapideum cor habere videretur, / Qui tuae tristitiae tam immensae, Virgo pia, non compateretur, / Per hanc tristitiam, Mater clementissima, rogo te, / Ora dilectum Filium tuum, Dominum Jesum Christum, pro me, / Ut mihi in omnibus tribulationibus meis pie subveniat / Et in hora mortis meae animam meam feliciter suscipiat! /

915 uutgaf: uitte.

[p. 129]

921^921-933Die sevende droeffenis was, doe si vernam, dat Ioseph van 922 Armathien tot haer quam ende woude horen lieven soon leg-923ghen in een graf, daer si begheerde mit hem besloten te wer-924den. Want si sijnre niet der-[32c]ven en mocht die wijl si 925 waer op deser aerden. Die mocht hebben aenghesien, hoe 926 Ioseph den Heer ontfenc ende hoe minlic die moeder dair nae 927 hinck, hoe innichlic alle die vrienden hem becinghelden⁹²⁷, mit 928 wat claghen, mit wat tranen si die moeder weder tot horen 929 huse brochten, daer of mochten alle suete herten van iammer 930 of ontspringhen⁹³⁰. Om deser rouwen wil, soe heeft hoir die Soon 931 weder ghegheven, dat si alle kersten menschen ten ionxsten 932 daghen sel weder ontfaen uten doden graven ende heffense op, 933 lovende, blivende ewelic, mit haren Soon salich levende.

934^934-953Die innighe mensche hebben ghescreven, dat die lieve moe-

921-933 Vgl. Lud. II, c. 65, n^o 5: Post aliquam vero morulam, rogat Joseph Dominam, ut permittat corpus Domini... sepeliri. Ipsa vero contendebat, dicens: Nolite, amici mei, tam cito mihi Filium meum auferre, vel me secum sepelite... (n^o 13) Vix lacrymas continere poterant, quicumque eam plorantem videbant... Sic utique deducitur a plorantibus plorans, quousque perventum est ad domum Joannis.
D.v.D. heeft waarschijnlijk hier het Speculum niet willen volgen, omdat hij enkel gebeurtenissen, die rechtstreeks met het Lijden in verband stonden, in dit capittel wenschte te behandelen. Vgl. ook Spec. c. 27 (p. 56).

927 becingelen: omringen.

930 ontspringhen: breken.

934-953 In de inleiding wijst het Speculum er op, dat ‘frater quidam in ordine Praedicatorum’, die onzen Heer Jesus Christus en zijne Moeder zeer innig liefhad, begeerde het lijden van beiden beter te leeren kennen. ‘Visumque est ei, quod quidam gladius acutissimus adveniret / et cor ejus cum maximo dolore pertransiret. / Frater ille per hujus modi meditationem et gratiarum actionem / Meruit divinam revelationem et aeternam consolationem.’ - Het daaropvolgend gebed in de Tafel schijnt ook een vrije bewerking van het Speculum. Ave Maria, Mater Christi pia, coelestis imperatrix, / Tu es Virgo dia, tristium in hac via clemens consolatrix, / Obsecro te piissima Domina, per cunctas tuas tristitias, / quas in hac vita perpessa es multas et varias, / Ut mihi misero subvenire digneris in quacumque tribulatione, / Et consolari non abnuas cum tua melliflua consolatione. / Quamvis diversae et multae fuerint tuae tristitiae et dolores, / Tamen praecipue septem fuerunt principales et majores.

[p. 130]

tekstkritische noten

935der Ihesu wil van haren seven droeffenissen bedacht wesen. 936 Ende wie dat dat daghelix mit devocien doet, datsi hem te 937 hulpe coemt in alre noot ende sonderlinge in dier uren sijnre 938 doot. Ende voort scrivet men van veel oflaets, dat dair toe-939behoort⁹³⁸. Als ic van enen heilighen broeder eens las, dat sijn 940 bedinghe van onser liever Vrouwen aldus was.

941(fratris oratio:) Du alre barmhertichste coninghinne, moe-942der alre ghenaden ende vrouwe alre gueder herten, mijn gue-943dertieren troosterinne, hoer mi mijn iammer claghen, ende 944 com mi te hulpe in al mijn node, ende help mi mijn laster⁹⁴⁴ 945 draghen, om den rouwe dijnre bedroeffenisse, die du hadste 946 bi dinen leven, van dijns liefs kints weghen, daer ic di seven 947 ghehuechnissen van wil gheven, opdat [32d] ic di, moeder, in 948 al mijn liden bevoel mit troost bi mi te comen ende een on-949derstant alle mijns noots te wesen, doer die eer⁹⁴⁹ des swaerts 950 des rouwen, dat doer dijn herte van mededoghen⁹⁵⁰ dijns kints 951 passie wert ghesneden. Welcke minne-wonden, suete moeder, 952 laet op mijn armoede bloeden ende al mijn leet daer in ghe-953sachtet werden. Amen.

936 H ten helpe coomt; R te hulpe coemt.
941 H barmhartichste; R bermhertichste.
944 H com mi te helpen; - H laste.
949 R sweerdes van r.
952 R vloeien... leit.
1 H Van der weerdigher begravinghe ons liefs heren Ihesum Cristi ende vanden heligen grave, daer hi in lach;
6 H van drien edelen voerbaer manne.

938 toebehoort: die daaraan verbonden is.

944 laster: smaad, hoon, maar H heeft beter: laste.

949 doer die eer: om de vereering.

950 van mededoghen: uit m.

634 H tytel sijns dodes ordels... I.v. nazarenen.
641 H ghehechtet warden.
646 H minne in g.o.
649 H dobbelspel, daer ons heren cleder mede bartyert worden.
651 H nu goods... bringhen ende in gheluckeliken loten.
657 H spongye; — H gheestes s.t.... ghelavet.
660 H die ommeganc ende gordijn.

723 H niet lesen; R niet of en 1.
724 H h. leerrer; R die leerres.
726 R mit stillen lippen.
728 R tegen sijn aensicht.
730 H tranen recht.
733 H ver- (corr. in hs. ghe-) wonnen; R eengheboren.
734 R hanghende.
736 H hoe warden des dijn moederlike inghedom (corr. in hs.: doem).
737 H betuuchden, dat du moeder rechte van bevoelen; R dattu der moederen recht in bevolicheden.

844 HR Die l.m. Maria.
847 H en Inc. die bulghen.
851 R Die eerste droefnisse des hertserigen rouwes... weerde...ontfenc.
852 HR vroechden.
857 HR dijn heil ende saelde (R salicheit).

921 H droffenis.
922 H aramathien; R josep van aromatien.
923 H besloten in te warden; R mit hem in b. te wesen.
926 R ontfenc ende hoe mynnentliken die moeder daer an henc (H ane hinc).
927 H bescreyden; RM besynghelden.
928 H tot huus wederbringhen... ontspringhen; R thuus brochten.
932 R heffense op totten loen, blivende ewelic mit horen zoen salichlic te leven.